is schoonheid voor gevorderden
1 v21
PZC Zaterdag 13 oktober 2007
Zo stelt de kerkvader Augustinus (354-
430) dat Jezus toen hij aan het kruis hing
weliswaar mismaakt leek, maar dat hij met
deze uiterlijke mismaaktheid de innerlijke
schoonheid van zijn offer en de glorie die
hij ons beloofde tot uitdrukking bracht.
Ook de vijanden van Christus werden zo
lelijk mogelijk afgebeeld met boerse ver
vormde koppen, zoals bijvoorbeeld op het
schilderij De gevangenneming van Christus
(ca. 1500) van Jeroen Bosch. De filosoof
Hegel schrijft in dit verband: degenen
die hem veroordelen, bespotten, martelen,
kruisigen, worden echter als door en door
slecht voorgesteld, en de voorstelling van
de innerlijke slechtheid en vijandschap je
gens God neemt naar buiten toe het lelij
ke, de grofheid, de barbaarsheid, woede en
vervorming van de gestalte met zich mee.'
Het is vermoedelijk deze kijk op lelijkheid
die later de Italiaanse criminoloog Lombro-
so inspireert tot zijn systeem om misdadi
gers te herkennen aan hun koppen.
Van het lijden van Christus is het maar
een kleine stap naar de talloze verhalen
over en afbeeldingen van martelaren.
Maar waar martelaren blijmoedig stierven
onder helse pijnen, waren gewone sterve
lingen minder bereid tot het offeren van
De vijanden van
Christus werden
vaak zo lelijk moge
lijk afgebeeld, zoals
op het schilderij
Kruisdraging van
Jeroen Bosch.
foto CPD
Schoonheid is geen vaste waarde. In de loop der eeuwen zijn we
lelijk gaan vinden wat ooit als mooi gold. En omgekeerd. Maar we
kunnen ook genieten van lelijkheid. De Italiaanse schrijver Umberto
Eco neemt in zijn nieuwe boek zijn lezers mee op een fascinerende
zwerftocht langs drieduizend jaar lelijkheid.
door Mieske van Eek
Lelijkheid
Pagina's vol gruwel, grofheid, dui
vels, gedrochten, monsters, mis
vormingen en martelingen, mis
selijkmakende smerigheid, laag
heid, kitsch en camp. In zijn
nieuwe boek De geschiedenis van de lelijk
heid biedt Umberto Eco in woord en beeld
inzicht in de ontwikkeling van de smaak,
modes in kunst en literatuur en in de ma
nier waarop de mens zich wapent tegen
zijn eigen angsten of zich verlustigt bij de
ellende van anderen.
In 2004 publiceerde Eco al De geschiedenis
van de schoonheid. Slappe kost vergeleken
met het overzicht dat hij nu heeft samen
gesteld. Wie dit rijk geïllustreerde boek
heeft uitgelezen, rest maar één verzuch
ting: hoe mooi is de lelijkheid!
Eigenlijk is lelijkheid schoonheid voor ge
vorderden. Waar schoonheid niets anders
doet dan schoon te zijn, prikkelt lelijkheid
ons gevoel, ons verstand en onze zinnen.
Lelijkheid is ook minder vatbaar voor de
tand des tijds dan schoonheid. Daarbij
houdt lelijkheid het oog langer geboeid en
wekt zij meer gevoel, is het niet van af
schuw dan wel van mededogen. In een we
reld waar schoonheid steeds maakbaarder
wordt en tot norm verheven is, wordt die
zelfde schoonheid tevens steeds voorspel
baarder, saaier zelfs.
Toch hebben filosofen en kunstenaars
zich door de eeuwen heen veel uitvoeriger
uitgesproken over schoonheid, waardoor
we de veranderende opvattingen erover
op de voet kunnen volgen. Lelijkheid
werd simpelweg beschouwd als het tegen
overgestelde van schoonheid en wekte we
tenschappers en kunstenaars minder op
tot diepgravende verhandelingen. Dat
maakt dit boek ook tot zo'n feest.
Eco begint zijn overzicht bij de Griekse
oudheid, die de basis vormt van wat de
westerse mens in later eeuwen inspireert.
Die tijd blijkt niet uitsluitend een bron
van goddelijke schoonheid te zijn, maar
kan ook getypeerd worden als groot gru
welkabinet met mythologische monsters
als Medusa met haar uit slangen bestaande
haar, de hellehond Cerberus die blaft uit
drie kelen en Saturnus die zijn eigen kinde
ren verslindt.
Zo bezien is het niet vreemd dat het chris
tendom juist het beeld koestert van de ver
nederde Christus aan het kruis. We kun
nen er onze gevoelens van angst en mede
dogen, maar ook bewondering in kwijt,
net als de mens in de klassieke oudheid.
Umberto Eco
foto EPA
eigen leven en welzijn. Talloos zijn de ver
maningen aan de mens om rekening te
houden met zijn stervensuur. In de twaalf
de eeuw schreef Hélinant van Froidmont
in Het lied van de dood:
'De dood in één uur tijds ontbindt
Wat men op aarde ook verzint
Noch pij, noch boetekleed ontziet
De Dood, ook bont of purper niet'.
Niet minder fascinerend is de manier waar
op de mens de gruwelen van de hel, het
laatste oordeel en de duivel weergeeft.
Aangrijpend zijn de beschrijvingen die
Dante gaf van de hel:een van hen
werd besprongen door een slang, zespotig,
die zich begon vast te bijten: twee poten
rond zijn buik, gelijk een tang, twee poten
rond zijn armen. Toen verdwenen zijn
scherpe tanden diep in elke wang. Twee
poten sloeg hij om de bovenbenen, waar
na zijn staart die hij ertussen stak achter
de lendenen weer is verschenen.'
Eco behandelt de visie op lelijkheid thema
tisch. Zo staat hij onder meer stil bij het le
lijke, kosmische en het obscene, de lelijk
heid van de vrouw, de duivel in de moder
ne wereld, hekserij, satanisme en sadisme,
de lelijkheid in de romantiek, het veront
rustende, de avantgarde, kitsch en camp
en de lelijkheid anno nu.
Verhelderend is de rangschikking van beel
den en teksten in dit boek. Zo staat naast
de afbeelding van een punkrocker met
piercings in zijn gezicht een detail uit de
Kruisdraging van Jeroen Bosch, waarop
een lelijke kop is afgebeeld met ringen
door zijn kin. Lelijk of mooi, het is maar
hoe je er naar kijkt.
Umberto Eco - De geschiedenis van de lelijk
heid. (Vertaling Yond Boeke en Patty Kro
ne), Bert Bakker, 35 euro.
