De laatste meesterfilmer
Zweden
hangt vlag
halfstok
Steen van Rosetta ligt gevoelig tussen Groot-Brittannië en Egypte
PZC Dinsdag 31 juli 2007 7
LONDEN - „Hij is eigenlijk geen
schoonheid en toch trekt hij jaar
lijks 4,5 miljoen bezoekers", om
schrijft conservator Richard Parkin
son de Steen van Rosetta fa het Bri
tish Museum. De Egyptische rege
ring heeft gevraagd de steen in
2012 voor drie maanden te mogen
lenen. Een gevoelige zaak omdat
het opnieuw de vraag oproept waar
het pronkstuk eigenlijk thuishoort:
in Egypte waar het in 1799 door het
leger van Napoleon bij Rosetta werd
gevonden, of in Groot-Brittannië dat
het twee jaar later in beslag nam
toen het de Fransen in Egypte ver
sloeg. Denkt Parkinson dat Caïro
het erfstuk ooit weer zou opgeven
als men er beslag op weet te leg
gen? „Daar valt niet over te specule
ren. Wel weet ik dat de Brits-Egypti
sche relatie veel warmer is dan veel
media doen geloven. De steen staat
sinds 1802 met formele toestem
ming van Frankrijk en Egypte in het
British Museum." De Steen van Ro
setta is bijzonder, omdat hij drie
schriften bevat: Grieks, demotisch
en hiërogliefen. Daarmee vormde
hij de sleutel tot het ontcijferen van
de Egyptische hiëroglyfen.
foto Edmond Terakopian/GPD
Ingmar Bergman was stellig
de somberste en minst toe
gankelijke van het wereldbe-
faamde drietal Bergman, Fel-
lini en Kurosawa.
De gisteren op 89-jarige leef
tijd overleden Zweed Ing
mar Bergman behoorde tot
dat handjevol naoorlogse cineas
ten wier reputatie al meer dan een
halve eeuw onaantastbaar is. Al
leen de Italiaan Fellini en de Japan
ner Kurosawa, die eveneens in de
jaren vijftig hun doorbraak maak
ten, verwierven een vergelijkbare
wereldfaam als meesterfilmers. Zij
wisten in ultieme onafhankelijk
heid met elk van hun werkstuk
ken een hoogst persoonlijke the
matiek uit te drukken in een al
even onvervreemdbare eigen film
taal. Maar Bergman was stellig de
somberste en minst toegankelijke
van het drietal. Dat had alles met
zijn afkomst te maken.
Ernst Ingmar Bergman werd gebo
ren in Uppsala, op 14 juli 1918, als
zoon van een Lutherse dominee
die het bracht tot hofpredikant
van het Zweedse koningshuis. Zo
als hij 25 jaar geleden illustreerde
in zijn sterk autobiografische film
Fanny en Alexander, kreeg de jonge
Bergman een strenge opvoeding
en viel er alleen rond Kerstmis, in
de schoot van een zeer omvangrij
ke familie, enige vreugde te bele
ven. Dat waren evenwel tevens de
momenten waarop hij als jongetje
de aandacht op zich wist te vesti
gen met een poppentheater, waar
voor hij al complete stukken ont
wierp. Hij kon ermee wegvluch
ten uit een al te gedisciplineerde
en kale wereld en het bepaalde de
richting waarin hij zich verder zou
ontwikkelen.
Als student kunst en literatuur
ging hij zich vanuit de Universiteit
van Stockholm met toneel bezig
houden, raakte steeds meer bedre
ven als dramaturg en werd in de
vroege jaren veertig in het filmvak
NECROLOGIE
Ingmar Bergman
1918-2007
door Pieter van Lierop
getrokken via opdrachten om
scripts van anderen te herschrij
ven. Zijn eerste oorspronkelijke
script werd in 1944 verfilmd door
de destijds vermaarde Alf Sjöberg,
die er onder de titel Hers (Tor
ment) een internationaal succes
aan over hield. De slotscène had
Bergman zelf mogen regisseren.
Een jaar later maakte hij zijn eer
ste eigen film, Kris (Crisis) die
evenwel weinig indruk maakte.
Een zestigtal producties volgde
daarna, maar sinds 1982 zijn dat en
kel nog kleinschalige tv-producties
geweest. De laatste, Sarabande, da
teerde van 2003.
Gedurende zijn carrière heeft Ing
mar Bergman ook ruim 125 toneel
voorstellingen geregisseerd. De
meester zelfheeft het heel lang vol
gehouden om te beweren dat hij
getrouwd was met 'theater' en
daarnaast 'cinema' beschouwde als
zijn maïtresse. Pas ergens in de ja
ren zeventig ging hij ertoe over
om maar ruiterlijk toe te geven
een bigamist te zijn. Feit is wel dat
het toneel zijn eerste liefde was en
dat hij daarmee in Zweden lang en
breed een grote reputatie had op
gebouwd, toen zijn eerste films
nog amper de aandacht trokken.
Op 26-jarige leeftijd werd hij in
1944 aangesteld als zakelijk en ar
tistiek leider van de gemeentelijke
schouwburg in Helsingborg, maar
hij had toen in kleine theaters in
Stockholm al een dertigtal produc
ties geregisseerd. Zijn glorietijd bij
het toneel beleefde hij tussen 1953
en 1957 in Malmö waar hij onder
anderen Strindberg, Molière, Ib
sen, Goethe, Pirandello en Tennes
see Williams op de planken bracht
in luisterrijke uitvoeringen, waar
op in zijn vaderland nog steeds
wordt teruggekeken als de gouden
tijd van het moderne Zweedse
theater. Hij ensceneerde een Faust
met Max von Sydow in de hoofd
rol en ontwikkelde intense werkre
laties met Gunnel Lindblom, Er-
land Josephson, Bibi Andersson
en Harriet Andersson, die tevens
de films gingen bevolken waarmee
hij in diezelfde tijd furore begon te
maken.
De lichtvoetige zedensatire Glim
lach Van Een Zomernacht (1955)
was de eerste film waarmee hij in
ternationaal de aandacht trok.
Maar Bergman veroverde pas echt
de wereld toen hij ruim baan ging
geven aan zijn zwartste zielenroer
selen in de bijna ondraaglijk pessi
mistische filmdrama's die hij ver
volgens in hoog tempo afleverde:
Het Zevende Zegel (1957) en De
Maagdenbron (1959) waren twee
in de middeleeuwen gesitueerde,
zwaar allegorische drama's, waarin
de Zweedse cineast het ging heb
ben over angst voor de dood,
macht en onmacht en ernstige
twijfels over het bestaan van God.
De eerste film leverde hem de Spe
ciale Jury-Prijs op in Cannes, de
tweede zijn eerste Oscar.
Met de superieure cameraman
Sven Nykvist als briljante bondge
noot bouwde Bergman intussen
aan een oeuvre dat werd voortge
zet met meesterwerken als Wilde
Aardbeien (1957, Gouden Beer van
Berlijn), Als In Een Donkere Spiegel
(i960, Oscar), De Avondmaalsgas-
ten (1961), De Grote Stilte (1962),
Het Uur Van de Wolf (1966),
Schaamte (1967) en Het Ritueel
(1967). Allemaal films (in
zwart-wit) die onder deze vertaal
de titels diepe indruk hebben ge
maakt op ook het gretige publiek
van de art-bioscopen in Nederland
en die ondanks hun loodzware on
derwerpen juichende kritieken kre
gen. Want Bergman was een ci
neast die geobsedeerd werd door
zaken als misdaad en straf, mense
lijke wreedheid en onvermogen
om nog richting te vinden in een
wereld waaruit God zich heeft te
ruggetrokken.
Het werden van lieverlee steeds in
tiemere films - over dominees die
niet meer geloven, psychiaters die
gek worden, kunstenaars die ster
ven aan kanker - zwaar steunend
op dialogen met een direct filosofi
sche strekking en het uiterste ver
gend van de door Bergman zelf ge
knede acteurs van wie de uit Noor
wegen afkomstige Liv Ullmann ge
durende de jaren zestig een domi
nante plaats ging innemen, ook in
Bergmans persoonlijke leven.
Met zijn films van de jaren zeven
tig verwierf Bergman zich een bij
zondere reputatie als analist van
moeizame menselijke relaties (Scè
nes Van Een Huwelijk, 1972) en be
genadigd doorvorser van de vrou
wenziel. Hij ontwierp schitte
rende rollen voor zijn actrices, zo
als voor Harriet Anderson, Kari
Sylwan, Ingrid Thulin en Liv Ull
mann in het sterfhuis van Cries
And Whispers (1971) en voor Liv Ul
lmann en de doodzieke Ingrid
Bergman in Herfstsonate (1977).
Maar de kunstenaar had er wel de
nodige stormen in zijn privéleven
voor moeten getroosten om zich
die deskundigheid eigen te maken.
Vier huwelijken liepen op een
scheiding uit, een vijfde maakte
hem weduwnaar. Tussendoor kon
den talloze actrices rekenen op
meer dan louter professionele be
langstelling. Ullmann was nooit
met hem getrouwd, maar zij leef
de wel zes jaar met hem samen en
heeft een dochter van hem. Het to
tale aantal door Bergman her en
der verwekte kinderen wordt voor
zichtig geschat op acht.
Ingmar Bergman
sterft in zijn huis
op het eiland Farö.
door onze correspondent
Windy Kester
STOCKHOLM - „Ingmar Bergman
was voor velen absoluut de groot
ste. Zijn werk is onsterfelijk",
sprak de Zweedse premier Fre-
derik Reinfeldt gisteren meteen na
dat bekend was geworden dat regis
seur Bergman op 89-jarige leeftijd
was overleden. De wereldberoem
de filmmaker stierf in zijn huis op
het eiland Farö in de Oostzee.
Op veel plaatsen in Zweden is de
vlag halfstok gehangen. Veel thea
ters en filmhuizen hebben een
hoekje ingericht met foto's, kaar
sen en condoleanceregisters. De
Zweedse televisie zendt de hele
dag extra journaals uit en herhaalt
deze week een deel van Bergmans
oeuvre. Musea hebben al laten we
ten als eerbetoon speciale tentoon
stellingen in te richten.
„Wij wisten dat het zou gebeuren,
maar het voelt toch leeg", zei
vriendin en regisseur Marie
Nyeröd die drie documentaires
over Bergman maakte. Zij sprak
hem onlangs nog en hij vertelde
haar toen niet langer bang te zijn
voor de dood. Deze angst is een
thema in veel van zijn films. „Hij
was er van overtuigd dat hij here
nigd zou worden met zijn laatste
vrouw Ingrid." Zij overleed in
1995-
Bergman was volgens velen Zwe-
dens belangrijkste culturele ex
port-product. „Ik denk dat wij
nooit helemaal beseft hebben hoe
groot hij was. In het buitenland
kwamen filmfans mij aanraken
omdat ik naast hem had gezeten.
Hij was een gecompliceerd mens
die zich staande hield door zijn
creativiteit", zei de Zweedse schrij
ver Henning Mankell. Hij is ge
trouwd met Bergmans dochter
Eva.