Een zelfgemaakt landschap
Beheersing
van water
De molens van
Kinderdijk heb
ben eeuwenlang
het waterpeil van
de Alblasser-
waard geregeld.
Hierdoor werd
een drassig ge
bied bruikbaar als
boerenland,
foto Robin
Utrecht/ANP
de scheepsbouw. Aan de
Zaan stonden eind zeven
tiende eeuw honderden
molens te draaien. Een stuk
je van dit oude industriege
bied is herbouwd aan de
Zaanse Schans. Ook het
Openluchtmuseum in Arn
hem heeft een Zaanse wijk.
Een ander Nederlands item
op de Werelderfgoedlijst
zijn de molens bij Kinder
dijk. ledereen kent het
plaatje van die windmolens
aan het water. Het zijn er
negentien in combinatie
met een infrastructuur van
waterwegen. Dit complex
beheerste vanaf de achttien
de eeuw het waterpeil van
de Alblasserwaard. Grote
stukken land die eerder on
bruikbaar waren, werden
hierdoor geschikt voor land
bouw.
De Unesco stelde vast dat
het hier om een uitzonder
lijk, door mensen gemaakt,
landschap gaat en zette het
in 1997 op de erfgoedlijst.
Nederlanders werden er in
de loop van de eeuwen han
diger in hun drassige land
droog te houden. Een groot
project in de negentiende
eeuw van de drooglegging
van de Haarlemmermeer,
een waterplas van 17.000
hectare ten zuidwesten van
Amsterdam. Het gebied
waar nu Schiphol ligt. Al in
de zeventiende eeuw wa
ren er plannen om het ge
bied om te zetten in land.
Maar met de technieken
van toen waren er tweehon
derd molens voor nodig ge
weest.
Twee eeuwen later werden
de plannen weer uit de kast
gehaald nadat stormen het
water tot de poorten van
Amsterdam en Leiden had
den gejaagd.
De stoomenergie had in
middels zijn intrede ge
daan. Drie gemalen werden
gebouwd om het water
weg te pompen. Ze deden
er vier jaar over.
Deze stoomgemalen zijn al
lang vervangen door elektri
sche machines. Maar de
Cruquius even ten zuiden
van Haarlem, is behouden
gebleven en ingericht als
museum. Het gemaal is
geen werelderfgoed maar
wel opgenomen in de Euro
pese Route van het Industri
eel Erfgoed. Behalve een
staaltje van technisch ver
nuft is het een prachtig
pand, gebouwd in neo-
gothishe stijl, rijkelijk voor
zien van ornamenten en
het oogt als een middel
eeuws kasteel.
In de loop van de ne
gentiende en de eer
ste helft van de twin
tigste eeuw is Neder
land volgebouwd met
stoomgemalen die steeds
beter het waterpeil konden
beheersen. Inmiddels zijn
bijna alle stoommachines
vervangen door elektische
gemalen en doordat die
een veel grotere pompcapa-
citeit hebben, zijn er min
der installaties nodig.
Het Woudagemaal bij Lem
mer (1920) is het grootste
Werelderfgoed: monumenten
van de aarde en de mensheid
De Unesco, de culturele en educatieve organisatie van de Verenigde Na
ties, heeft de Werelderfgoedlijst in het leven geroepen. Het is een monu
mentenlijst waarop bouwwerken en bijzondere stukken aarde staan die be
schermd moeten worden omdat ze van universele betekenis zijn voor de
mensheid. Internationaal bekende objecten van de Werelderfgoedlijst zijn
bijvoorbeeld de Chinese Muur, de Acropolis in Athene en de Grand Ca
nyon in de Verenigde Staten. Nederlandse objecten op de Werelderfgoed
lijst zijn: Schokland, de Stelling van Amsterdam, het Woudagemaal (foto
hierboven), de Molens van Kinderdijk, de Beemster, het oude deel van
Willemstad op Curasao en het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht.
nog in bedrijf zijnde stoom
gemaal ter wereld en is om
die reden op de Werelderf
goedlijst geplaatst. Het
wordt gezien als een gaaf
monument uit de eindpe
riode van het stoomtijd
perk. Het bakstenen ge
bouw heeft de zakelijke ar
chitectuur van het begin
van de vorige eeuw, de stijl
van Berlage. In natte perio
den wordt dit complex als
extra gemaal in werking ge
zet om Friesland droog te
houden. De vier 87 jaar
oude machines zijn zo
krachtig dat ze in twee da
gen het Sneekermeer kun
nen leegpompen.
Een ander stoomgemaal uit
die periode dat bewaard is
gebleven, is De Tuut bij Ap-
peltern in het Gelders Rivie
rengebied.
Het volgende gro
te waterstaat
kundige Neder
landse project
dat iedere buitenlander
kent is de Afsluitdijk waar
mee de Zuiderzee is afgeslo
ten. Net als bij de Haarlem
mermeer leefde het idee al
lang maar de technische
middelen ontbraken. Water
bouwkundige Cornelis Lely
presenteerde eind negen
tiende eeuw een uitvoer
baar plan en als minister
wist hij het in 1913 op de
politieke agenda te krijgen.
Er was veel maatschappelij
ke weerstand. Men vreesde
voor de teloorgang van de
visserij en de kosten waren
te hoog. T\vee dingen heb
ben Lely geholpen. De Eer
ste Wereldoorlog veroor
zaakte voedselgebrek. De
extra landbouwgronden die
de Zuiderzeewerken zou
den opleveren, werden van
belang. Vervolgens werd Ne
derland in 1916 getroffen
door een stormvloed die
grote schade aanrichtte. De
visie van Lely was: een kor
te kustlijn is makkelijker te
verdedigen. Aan de Afsluit
dijk is twaalf jaar gebouwd
en in 1932 was de dam
klaar. Daarna zijn de Noord
oostpolder en Flevoland
drooggelegd.
Midden in de Noordoost
polder ligt een stukje we
relderfgoed: het voormalige
eiland Schokland. Het ei
land werd halverwege de
negentiende eeuw ont
ruimd omdat het niet meer
te beveiligen was tegen de
oprukkende zee.
Na de inpoldering bleek
dat er sporen van bewo
ning te vinden waren van
10.000 jaar oud, middel
eeuwse woonterpjes en res
tanten van het terpdorp
Middelbuurt.
De combinatie van een his
torisch interessant gebied
omringd door nieuw land
dat door innovatie tot
stand is gekomen maakte
het voor Unesco interes
sant voor de Werelderfgoed
lijst.
Het principe van het korter
maken van de kustlijn, zo
als bij de Afsluitdijk, is in
de tweede helft van de vori
ge eeuw nog eens toegepast
bij de Deltawerken in Zee
land. Ook hier was de aan
leiding een watersnood
ramp (1953). Vier zeearmen
zijn nu afgesloten met dam
men. De meest bijzondere
- het bouwwerk wordt in al
le reisgidsen over Neder
land vermeld - is de Storm
vloedkering in de Ooster-
schelde. Het is een open
dam die met 62 schuiven ge
sloten kan worden bij hoge
waterstand en storm. Hier
door blijft de getijdewer
king en het milieu groten
deels intact. De waterwer
ken in Zeeland zijn tegen
woordig ook een toeris
tische trekpleister.
Elk nadeel heeft
zijn voordeel. Ne
derland heeft het
water ook als hulp
middel gebruikt. Door land
onder water te zetten kon
den in tijden van oorlog vij
andelijke legers op afstand
gehouden worden.
Een van die waterlinies, de
Stelling van Amsterdam,
staat op de Werelderfgoed
lijst. Het is een complex
van sluizen, waterwegen en
forten om Amsterdam te
verdedigen. De linie van
135 kilometer werd ge
bouwd tussen 1880 en de
Eerste Wereldoorlog. Pas in
1963 werd de militaire sta
tus opgeheven. Modern oor
logstuig had de stelling
overbodig gemaakt.
Het complex is waardevol
vanwege zijn militaire ge
schiedenis. Maar ook door
zijn landschappelijke waar
de. Door de Stelling is een
zone rond Amsterdam vrij
gehouden die nu een groe
ne ring is van natuurgebie
den, afgewisseld met histo
rische forten.
Nederland moet het niet
hebben van overweldigen
de natuur. Het is verstede
lijkt en het bestaat verder
grotendeels uit land dat
door menselijk ingrijpen is
ingericht. Maar juist omdat
het al eeuwenlang gebeurt
en al die fasen nog zicht
baar zijn, maakt het weer
bijzonder.
Online
Meer weten over het Nederlands werelderfgoed? Op de website van uw
krant kunt u naar de onlineversie van Zomertijd. Hier vindt u informatie
en foto's en kunt u uw eigen foto van Nederlandse erfgoed insturen.
