Niet de knecht
v16 Spei
Zaterdag 10 februari 2007 PZC
Samen werken, samen leven, is het motto van de nieuwe coalitie.
Kunnen de drie onderhandelaars na loodzware onderhandelingen ook samen werken in het kabinet?
„Ik word niet de knecht van Balkenende."
en uurtje per dag." Gerrit
I Zalm was er niet echt veel
tijd aan kwijt toen hij in het
najaar van 2004 langdurig
de taken van de leider van
het land moest waarnemen. Zes weken
lang was premier Jan Peter Balkenende uit
geschakeld: hij lag met een ernstige infec
tie aan zijn rechtervoet in het ziekenhuis.
Als eerste bewindspersoon van de tweede
coalitiepartij en vicepremier was het aan
Zalm om de voornaamste taken van Bal
kenende over te nemen.
„Zo'n premier heeft eigenlijk niks te
doen", vertelde Zalm, nu demissionair vi
ce-premier en minister van Financiën, la
ter met een knipoog. „Wij ministers ma
ken de dossiers, de minister-president
hoeft alleen maar af te wachten totdat hij
vrijdag in de ministerraad alles kan afhame
ren. De rest van de week heeft hij het ei
genlijk niet zo geweldig druk."
Zalm kon laconiek doen over het vicepre-
mierschap, helemaal inhoudsloos is het
toch ook weer niet. Niet voor niets heeft
PvdA-leider Wouter Bos er weken over ge
twijfeld of hij de post wel of niet op zich
moest nemen. Dat het uiteindelijk 'ja' is ge
worden, heeft er onder meer mee te ma
ken dat Balkenende en hijzelf elkaar tij
dens de verkiezingscampagne herhaalde
lijk hard en persoonlijk hebben aangeval
len, legde Bos deze week zelf uit. Nu wil
len ze laten zien dat die fase voorbij is en
dat ze elkaar echt hebben gevonden.
Toch is het bezwaar dat Bos tijdens de
campagne aanvoerde nog steeds actueel.
„Je loopt enorm het gevaar van twee kapi
teins op één schip, als Jan Peter Balkenen
de en ik in één kabinet zouden gaan zit
ten", zei Bos destijds.
De parlementaire geschiedenis kent voor
beelden genoeg. Dries van Agt en Joop
den Uyl - eerst was de een vicepremier on
der de ander, later was het andersom - wa
ren welhaast allergisch voor elkaar.
Toenmalig premier Ruud Lubbers en
diens vicepremier Rudolf de Korte konden
ook slecht met elkaar overweg. Lubbers tik
te zijn plaatsvervanger zelfs in het open
baar op de vingers nadat De Korte eind de
cember 1986 had gezegd dat wat hem be
treft de koningin geen staatsbezoek hoefde
te brengen aan Japan, wegens de oorlogs
wonden die dat in Nederland zou openrij
ten.
Kabinet en koningshuis werden ernstig in
verlegenheid gebracht. „Dat was eens
maar nooit weer", zo gaf Lubbers De Korte
publiekelijk te verstaan.
De relatie tussen Lubbers en De Korte raak
te ernstig bekoeld. De Korte mocht Lub
bers nog maar zo min mogelijk vervangen.
De CDA-leider had er forse jetlags voor
over om op vrijdag de wekelijkse minister
raad voor te zitten en daarna de parlemen
taire pers te woord te staan. De Korte liet
zich niet muilkorven. In 1989 leidde De
Korte zelfs de val van het kabinet in nadat
hij te vroeg zijn mening had gegeven over
een nieuw Nationaal Milieu Beleidsplan.
Balkenende had er de afgelopen jaren min
der moeite mee het voorzitten van de vrij
dagse ministerraad over te laten aan zijn
plaatsvervangers: Gerrit Zalm of, als die er
ook niet was, D66'er Thom de Graaf en la
ter Laurens Jan Brinkhorst. Voor de pers
was Zalm een verademing: als hij de pers
conferentie na de ministerraad deed, leek
de zaal voller te zitten dan anders.
Zalm wilde nog wel eens wat meer zeggen
dan Balkenende, die zuinig met zijn woor
den omspringt. Zo nam de WD'er de pers
conferentie begin vorig jaar eens te baat
om D66-minister Alexander Pechtold pu
bliekelijk in de hoek te zetten na diens uit
spraken over de Haagse politiek, die vuil
en vunzig zou zijn.
De premier is niet de baas van
de vicepremiers, zegt de Gro
ningse hoogleraar staatsrecht
Douwe Jan Elzinga. „Vicepre
mier is een politieke functie en staat niet
in de grondwet beschreven", legt Elzinga
uit. Het ambt bestaat formeel pas sinds
1956, zoals ook de minister-president pas
na de Tweede Wereldoorlog formeel is in
gevoerd.
In de negentiende eeuw rouleerde het
voorzitterschap onder de ministers: eerst
elke maand, later jaarlijks, totdat Abraham
Kuyper van de ARP begin twintigste eeuw
vier jaar lang de voorzittershamer hanteer
de. „Nog steeds geldt de minister-presi
dent als primus inter pares", vervolgt Elzin
ga-
„Er loopt al jarenlang een discussie of de
premier gezien Europa niet meer macht
naar zich toe moet trekken. Voorlopig is
daar geen sprake van. Vorig jaar werden
weliswaar heel lichte veranderingen inge
voerd ten gunste van de premier, maar dat
stelde weinig voor."
Bos en Rouvoet bestrijden dan ook dat Bal
kenende straks hun chef wordt. Bos: „Ik
word niet de knecht van Balkenende. Ik
word minister en vicepremier. Als Balken
ende er niet is, vervang ik hem. Zo moei
lijk is het allemaal niet." Rouvoet: „Ik be
leef het helemaal niet als dat ik me zou
moeten schikken naar de premier."
Tegelijkertijd relativeert Bos inmiddels het
gevaar van twee kapiteins op één schip.
Het veelbesproken gebrek aan chemie dat
tussen hemzelf en Balkenende zou be
staan, bestaat helemaal niet, zegt Bos. „Ik
heb nooit een gebrek aan chemie gevoeld.
We hebben in het verleden felle menings
verschillen gehad, ook in de verkiezings
campagne. Het is nooit persoonlijk gewor
den."
Volgens voormalig vicepremier Hans Dijk
stal (WD) is het zaak dat de drie snel sfeer
in het kabinet brengen. „Ze moeten elkaar
geen vliegen afvangen. Ze mogen best in
tern ruzie maken, maar het is zaak dat niet
naar buiten te brengen."
Zelf was Dijkstal vicepremier onder Wim
Kok in Paars I. Volgens de liberaal moest
het vertrouwen tussen premier en de vice
premier groeien. „Kok keek in het begin
wat voor vlees hij in de kuip had. Later
nam hij je meer in vertrouwen. Ik hoorde
ook dingen die ik niet aan mijn fractie kon
vertellen."
Els Borst maakte hetzelfde mee, als vicepre
mier voor D66. „Ik hoorde al vroeg hoe
Kok de situatie met Jorge Zorreguieta, de
vader van Maxima, wilde oplossen. Stille
diplomatie was belangrijk. Ik kon en wilde
niets zeggen tegen mijn fractie. Op zo'n
moment gaat het landsbelang boven partij
politiek."
Borst was vicepremier in Paars II,
net als Annemarie Jorritsma
(WD). De sfeer tussen Kok en
hun tweeën was doorgaans uitste
kend, zegt Borst. „Dat is wel iets anders
dan met drie mannen. Met drie haantjes
heb je meer competentieproblemen dan
met een haan en twee kippen. Met Balken
ende, Bos en Rouvoet zal het minder gezel
lig zijn dan bij ons."
Doorgaans zijn de vicepremiers ook poli
tiek leiders van hun partij. Dijkstal was
een uitzondering: hij was vicepremier, ter
wijl fractievoorzitter Frits Bolkestein partij
leider bleef Volgens staatsrechtgeleerde El
zinga groeide juist Dijkstal uit tot een van
de betere vicepremiers die Nederland
heeft gehad.
„Dijkstal was minister van Binnenlandse
Zaken, maar liet de belangen van het hele
kabinet voorgaan. Hij hield het kabinet bij
elkaar, maar liet het departement lopen",
zegt Elzinga. Dijkstal reageert: „Dat van
het departement is niet waar. Ik had wel
minder op met de fractie. Dat kon ik over
laten aan Frits Bolkestein als fractievoorzit
ter."
Eigenlijk is het partij leiderschap en het vi-
cepremierschap geen gelukkige combina
tie, zegt staatsrechtgeleerde Elzinga. Niet
voor niets was Bos eigenlijk van plan frac
tievoorzitter te blijven. En niet voor niets
heeft het bestuur van de Christenunie
Rouvoet juist onder druk gezet om niet in
het kabinet te gaan zitten. En niet voor
niets drong het CDA er op aan dat Bos wél
minister zou worden.
Elzinga: „Als je in een kabinet gaat zitten,
word je verantwoordelijk voor het geheel
en onthecht je van het politiek leiderschap
van je eigen partij. Het is de vraag of Rou
voet over vier jaar nog terugkomt als poli
tiek leider."
'Met drie haantjes meer
competentieproblemen dan
met haan en twee kippen'
