Voor je het weet,
ben je er doorheen
De tien van Veere
Aandacht voor
gekrompen dorpen
Strandloper
"HOOGELANDE"
"STALde PAGTER'
Wie kent zo'n dorpje?
dinsdag 30 januari 2007
Een gehucht, een buurt
schap, een groepje hui
zen - Zeeland grossiert er
in. Van Graszode tot Griete,
van Knuitershoek tot Kre-
verhille. Sommige van die
vlekjes op de kaart zijn in
het verleden bloeiende dor
pen geweest. Door verschil
lende oorzaken stokte de
groei en de gemeenschap
slonk. Gekrompen dorpen
worden ze genoemd.
Aad de Klerk, consulent re
gionale geschiedbeoefe
ning in Zeeland, vraagt al gerui
me tijd méér aandacht voor de
gekrompen dorpen. Hij vindt
dat deze cultuurhistorische on
derdelen van het landschap het
alleszins waard zijn beter gemar
keerd en beschermd te worden.
Zijn bescheiden kruistocht
heeft er in elk geval toe geleid
dat tien gekrompen dorpen in
de gemeente Veere aan de verge
telheid zijn ontrukt.
In het boekje Van Boudeioijns-
kerke lot Zanddijk vertelt De
Klerk het verhaal van de dorpen
die van groot naar klein gingen.
Soms zo klein en onopvallend
dat je er voordat je het weet al
voorbij bent. Weliswaar staat er
tegenwoordig meestal wel een
naambord, maar dat zegt op
zich nauwelijks iets over de aan
wezige bebouwing, laat staan
over de geschiedenis. Je ziet
Boudewijnskerke staan en er is
geen spoor van een kerk te ont
waren. Hoe zit dat?
Het opmerkelijke is dat van
daag de dag voor de (vele) ver
dronken dorpen in Zeeland wél
een groeiende belangstelling be
staat. Meestal is er weinig meer
van te zien (de meeste liggen on
der water of onder de klei), toch
prikkelen ze op de een of andere
manier de verbeelding. Mis
schien omdat ze een symbool
zijn voor de eeuwigdurende
strijd van de Zeeuwen tegen erf
vijand zee?
De bijna verdwenen dorpen zijn
wel tastbaar. De mensen die er
nu wonen, hebben er meestal
een hechte band mee. Ze zijn
trots op hun eigen plekje, dat
'belevingswaarde' heeft. De ge
krompen dorpen vormen, zoals
trouwens het hele landschap, de
neerslag van de Zeeuwse ge
schiedenis, stelt De Klerk. Vol
gens hem de moeite waard ze in
ere te houden en ze op te nemen
in wandel- en fietsroutes.
De consulent maakt duidelijk
dat het verleden van veel ge
krompen dorpen vér teruggaat,
tot in de twaalfde en dertiende
eeuw. In die tijd begon het aan-
Hof Tramzicht, Sint Janskerke
foto's Dirk-Jan Gjeltema
leggen van dijken en werd het
veiliger zich in het tot dan dik
wijls overstroomde land te vesti
gen. Parochies ontstonden, uiter
aard met een kerk.
Bijvoorbeeld Walcheren telde
rond 1300 al 36 parochies, nogal
eens eindigend op 'kerke', zoals
Poppekerke, Grijpskerke, Marie-
kerke.
De groei en bloei van de paro
chies was onder meer afhanke
lijk van de ligging, de mogelijk
heden voor uitbreiding en de
kansen voor de landbouw. Wa
ren die omstandigheden ongun
stig, dan kwijnde de gemeen
schap weg. De Klerk noemt de
gebeurtenissen vanaf het derde
kwart van de zestiende eeuw
van groot belang: Beeldenstorm
(1566) en Tachtigjarige Oorlog.
Vooral kerkgebouwen moesten
het op veel plaatsen ontgelden.
Ook werden veel huizen ver
nield.
Vooral door geldgebrek was her-
de (meeste) bewoners vertrok
ken naar dorpen-met-kerk, om
daar de - inmiddels protestantse
- erediensten te kunnen bijwo
nen."
Anders gezegd: behoud van de
stel niet eenvoudig. Was dat wel
het geval, dan bleef het hart van
het dorp bestaan en bleven ook
de inwoners. Vaker kwam af
braak van de kerkruïne voor.
De Klerk: „Met als gevolg dat
kerk verzekerde het voortbe
staan van het dorp; verlies van
de kerk haalde het hart uit het
dorp. De kerkloze gemeenschap
pen verkommerden; vrijkomen
de kerkstenen - gewild materi
aal - kregen een andere bestem
ming. In enkele gevallen bleef
het kerkhof als laatste overblijf
sel achter. De dorpen verdwe
nen helemaal van de kaart, of
krompen tot een handvol huizen
en boerderijtjes.
Er is bijna altijd nog wel wat
zichtbaars van de dorpen overge
bleven, stelt De Klerk. Koester
dat als vorm van cultureel erf
goed, bepleit hij. „Hun bijzonde
re ontwikkeling, hun platte
grond - vaak die van een ring-
dorp in miniformaat - en het bo
demarchief ter plaatse, recht
vaardigen een zorgvuldige om
gang met deze gehuchten, voor
heen dorpen."
Rinus Antonisse
Consulent regionale geschiedbeoefe
ning De Klerk beschreef op verzoek
van de gemeente Veere de historie van
tien gekrompen dorpen.
Boudewijnskerke, halverwege Westka-
pelle en Zoutelande, herkenbaar door de
vliedberg; al voor 1235 zelfstandige paro
chie met kerk; in 1840 nog 3 huizen en 22
inwoners; het oude kerkhof nog zicht
baar tussen de huizen Boudewijnskerke
16 en 24.
Buttinge, tussen Middelburg en Grijps
kerke, herkenbaar door enige lintbebou
wing; als parochie genoemd in 1249; tot
ver in de 20e eeuw was er nog een smede
rij; een kerkrest maakt nu deel uit van
een mediterrane tuin.
Hoogelande, gelegen in het poelgebied
ten noordwesten van Middelburg, herken
baar door de in 1965 herstelde kapel;
voor het eerst vermeld in 1189; pogingen
van de ambachtsheer om nabij de kapel
nieuwe huizen te bouwen, mislukten.
Sint Janskerke, tussen Meliskerke en
Zoutelande, herkenbaar aan twee boerde
rijen (rijksmonument); in 1235 voor het
eerst genoemd; de kerk werd in 1575 afge
broken; tussen 1905-1937 was er een
tramhalte, waaraan het gebouw 't Tram-
uus herinnert.
Mariekerke, halverwege Grijpskerke
en Mariekerke, herkenbaar aan de hoge
ligging van ring en kerkhof; de parochie
is van voor 1235; aan de schuur van Ma
riekerke 7 hangt nog een houten aanplak
bord; nummer 9 is een noodboerderij uit
1945.
Krommenhoeke, ten noordoosten van
Biggekerke, herkenbaar door de vlied
berg; eerste vermelding in 1318; de
kerkruïne verdween in 1800 door een he
vige storm; op het oude kerkhof is nu een
mini-camping gevestigd.
Poppekerke, ten oosten van Westkapel-
le, niets zichtbaars van over; voor het
eerst genoemd in 1271; kerkruïne eind
19e eeuw gesloopt, de vliedberg ver
dween bij de herverkaveling; nu herin
nert alleen een bordje Poppekerkseweg
aan het vroegere dorp.
Poppendamme, ten zuidwesten van
Grijpskerke, herkenbaar aan de imkerij;
voor het eerst genoemd in 1181; er was
een buitenplaats met jachthuis; er stond
wel een kerk, maar waarschijnlijk geen
bewoningsconcentratie.
Werendijke, aan de doorgaande weg
van Biggekerke naar Zoutelande, herken
baar aan twee boerderijen aan weerszij
den van de weg; voor het eerst vermeld
in 1235; er stond vrouwenklooster Hemel
poort, waar nu boerderij Groot Werendy-
ke staat.
Zanddijk, zuidelijke buitenwijk van
het stadje Veere; de kerk uit 1153 had
een van de hoogste torens van Walche
ren; westelijk van het dorp lag kasteel
Zandenburg; door nieuwbouw in de twee
de helft van de 20e eeuw groeide het ge
krompen dorp weer.
Niet alleen in Veere bevin
den zich gekrompen dor
pen; ze zijn in heel Zeeland te
vinden. Mensen die bekend zijn
met een bij na-verdwenen dorp -
waar dus ooit een kerk gestaan
heeft - wordt gevraagd dat door
te geven aan de redactie van Bui
tengebied. Gegevens als naam,
ligging, wat er nog herkenbaar
is en liefst ook, indien bekend,
gegevens over vroeger zijn wel
kom. De drie aardigste inzendin
gen worden beloond met een
waardebon. De zo samen te stel
len lijst van Zeeuwse gekrom
pen dorpen wordt te zijner tijd
in Buitengebied gepubliceerd.
Het adres: Redactie PZC Buiten
gebied, postbus 31, 4460 AA
Goes; fax 0113-315669; e-mail
redactie@pzc.nl.
Een vlucht strandlopers
zweeft boven de Wester-
schelde. Vooral de bonte strand
loper is aanwezig. Zeeland
vormt voor deze vogel een bol
werk. Het diertje (17 tot 21 cen
timeter lang) eet graag schelp
dieren, kreeftachtigen en in
modder levende insecten. Die
zijn in de deltawateren volop
aanwezig. De bonte strandloper
zoekt zijn voedsel door voortdu
rend met de snavel in de mod
der te prikken en zo de bodem
af te tasten. Als broedvogel
heeft de soort het moeilijk in Ne
derland. Hij mist vochtige stuk
ken gras nabij de waterkant. De
bonte strandloper staat dan ook
op de Rode Lijst van bedreigde
vogels. In het najaar zijn de
meeste bonte strandlopers te
zien, dikwijls samen met kanoe
ten. Een deel blijft, een deel
trekt door.
Dit is de laatste aflevering van
de rubriek Scheldezicht.
foto Ludo Goossens
WELKOM
OP ONZE MINI CAMPÏNi;
GKTKO
'BOUDEWUNSKERKE
MtNHOtft
MIN/ CAMPING
PENSIONSTALLINGH
Recreëren]