Rapa Nui is model voor de wereld
PZC
25
Roggeveen Heyerdahl
Isla de Pascua
Paaseiland
zaterdag 2 december 2006
Krater van de vulkaan Rano Kau.
Vogelman in dansgroep Kari Kari.
Moai Ko te Riku, de enige met ogen.
Cultuurfilosofen zoals de Ca
nadees Ronald Wright en
D66'ers zijn het er over eens dat
het van olie afhankelijke westen
lering moet trekken uit de ge
schiedenis van Rapa Nui, Paasei
land. Op het geïsoleerde eiland
ontwikkelde de Polynesische be
volking voor 1700 een hoogstaan
de cultuur waarin de voorvader
verering centraal stond. De cul
tuur met zijn tufstenen beelden
ging echter volledig tenonder
aan halsstarrigheid en een totaal
gebrek aan hout. De door olie ge
dreven Westerse wereld zou daar
lering uit moeten trekken. De ei
landers zelf doen het vooralsnog
niet. Ze hebben andere dingen
aan hun hoofd.
De Paaseilanders die nu het eiland
bevolken zijn even afhankelijk
van olie en benzine als de mensen in
de meeste Europese landen. In het
hoofdplaatsje Hariga Roa komen zel
den files voor en als ze zich voor doen,
dan staan ze voor het enige tanksta
tion op het eiland. Rapa Nui mag voor
onderzoekers een archeologische speel
tuin zijn, voor romantici een mytische
verblijfplaats en voor gewone toeris
ten de ultieme verwegbestemming;
voor de Rapanui is de Moai-cultus on
derdeel van hun geschiedenis, die - na
het verval van de voorvaderverering -
gewoon doorging.
Na de beelden kwam de Vogelman-cul-
tus, die tweehonderd jaar het leven op
het eiland bepaalde. De vogelman, de
heerser over het eiland, werd jaarlijks
opnieuw benoemd. Maar wie voor de
titel in aanmerking wilde"komen,
moest er wel iets voor doen. Een drie
honderd meter hoge klif afdalen, twee
kilometer zwemmen in een met haaien
bezaaide zee, op een eiland klimmen
en wachten tot de bonte stern haar eer
ste ei gelegd'had. Dat ei moest dan, op
het voorhoofd gebonden, in omgekeer
de richting de terugreis meemaken en
onbeschadigd worden afgeleverd in
Orongo, de nederzetting bovenop de
klif.
Wie daar als eerste in slaagde regeer
de een jaar lang over het eiland.
Na de periode van de vogelman kwa
men de Peruanen die de eilanders ont
voerden en ze lieten werken als slaaf
in de guanomijnen. Na interventie van
de bisschop van Tahiti mochten de Ra
panui die de slavernij overleefd had
den - zo'n 160 - weer naar huis. Terug
op het eiland sloeg een pokkenepide
mie toe en toen er bijna niemand meer
over was kwamen de Chilenen, die het
land inpalmden. Ze lieten een leger
eenheid achter en verhuurden decen
nia achtereen het eiland aan een Brit
se schapenhouder. De eilanders zelf
werden veroordeeld tot een leven ach
ter prikkeldraad in de nederzetting
Hanga Roa.
„Tot voor de Tweede Wereldoorlog wa
ren schapen op het eiland belangrij
ker dan mensen. Zij mochten het dorp
niet uit, hun landerijen waren in be
slaggenomen door de Chilenen en wer
den verhuurd aan de Britten. De Ra
panui werden beschouwd en behan
deld als tweederangsburger", vertelt
Tiare Edmunds, gids en nicht van bur
gemeester Pedro Edmunds. Haar oom
ijvert al jaren voor meer autonomie
voor de eilanders, maar wenst de band
met Chili niet te verbreken. Tiare zou
niets anders willen. „Aan de Chilenen
heb je weinig. Ze hebben alle over-
heids-en semi-overheidsbanen in be
slaggenomen. De politie, Chilenen,
doet niets. Rijden rondjes in de auto,
maar als er weer eens een vrouw in el
kaar wordt geslagen, dan is het, ah,
die eilanders. Als er wat gestolen of
vernield wordt. Ah...Het vliegveld
Paaseiland
Middelburg eert de ontdekker van
Paaseiland, Jacob Roggeveen,
nog altijd als een groot man. Met een
bejaardenhuis dat zijn naam draagt,
een hofje en een standbeeld in de vorm
van een moai. Op Rapa Nui, de grote
rots zelve, zijn ze de verdwaalde nota
ris uit het verre Zeeland, die op 5 april
1722 met zijn drie schepen voor de
kust van het eiland opdoemde, bijna
vergeten. In het museum Sebastian
Englert in de hoofdstad Hanga Roa is
de Zeeuwse ontdekker verworden tot
een voetnoot in de geschiedenis..
Nee, dan Thor Heyerdahl, de Noorse
archeoloog, die in de jaren '50 zowat
het hele eiland omspitte om te kunnen
bewijzen dat de eilanders afkomstig
waren van Zuid-Amerika. Hij moest
en zou aardewerken artefacten vinden
die zijn theorie konden staven. De
man zocht, de eilanders reikten hem
het een en ander aan. Beeldjes in Inca
stijl, bordjes met inscripties. Heyer
dahl betaalde de eilanders in dollars.
Wat hij niet wist was dat de eilanders
de voorwerpen zelf gemaakt hadden
uit verweerde stukken steen.
Heyerdahl was onder de indruk van
de enorme stenen beelden die over het
grote man met zijn traditionele haar
dracht lacht om z'n redenering. Tiare
niet minder. Echt gezagsgetrouw zijn
de eilanders niet, nooit geweest. Hon
derden jaren geleden maakte een bloe
dige stammenstrijd een einde aan de
moai-cultuur en werden alle beelden
omgekieperd, tegenwoordig negeren
de jonge mannelijke eilanders politie
en militairen en kweken ze op verla
ten plekken aan de noordkust verbo
den kruiden.
Tiare, eind twintig, grootgebracht op
het eiland, ontwikkeld in Nieuw-Zee-
land, maar door heimwee gedreven
weer teruggekeerd op de grote rots,
leidt bijna dagelijks groepen toeristen
langs de liggende en staande moai,
langs grafheuvels en dorpen uit de tijd
van de Vogelman-cultus.
Wat opvalt is dat sinds de dagen van
Heyerdahl nog maar enkele beelden-
rijen in oude luister hersteld zijn. De
rest ligt te vergruizen op de plaatsen
waar ze in de 18e eeuw van de ahoes
afgetrokken zijn en met het gezicht in
de aarde zijn gedrukt. Bewust om hen
te ontdoen van hun bovenaardse
krachten (manna). Waarom zijn de ve
le beelden nog niet gerestaureerd?
„Het kost veel te veel geld zeggen de
Chileense autoriteiten", antwoordt
Tiare op de vraag. Alessandro Magni-
ni, een Milanese toerist die met zijn
vrouw Katherina op huwelijksreis is,
gelooft er niets van. Hij wijst de gids
op een grote kraan die op het haventer
rein staat. „Een paar uur die kraan in
zetten en een rij beelden staat weer op
eiland verspreid lagen en uitgehakt
nog in hun stenen bed in de groeve
van de vulkaan Rano Raraku lagen.
Hoe waren ze ooit op hun plek boven
de ahoes (grafkelders) terechtgeko
men?
Heyerdahl liet zijn team een soortge
lijk beeld maken, kapte bomen om en
sleurde in drie weken tijd een vijf ton
wegend beeld van de vulkaan naar het
strand bij Akahena. Tijdens het pro
ject bleek dat het transporteren van
het beeld veel boomstammen vergde,
hetgeen de Noor al snel tot de conclu
sie bracht dat de moaicultus uiteinde
lijk tot de ontbossing van het eiland
had geleid. In later jaren werd die
theorie door andere wetenschappers
ondersteund en verder - met onder
zoeksmateriaal - beargumenteerd. Uit
later onderzoek bleek dat zelfs toen de
bomen allemaal weg waren de Rapa
nui doorgingen met het maken van
beelden. De clanhoofden hadden ge
zegd dat de beelden zelf wel naar hun
plaats zouden lopen. Enkele beelden
zijn - door modderstromen - wat me
ters 'verkropen'. De meeste liggen ech
ter nog in de groeve hoog op de helling
van de Rano Raraku.
zijn plaats", meent Alessandro. „Kan
mooi zo zijn", reageert Tiare, „maar je
vergeet één ding. Het is een Chileense
kraan. En Chilenen doen niets voor
ons. Zelfs het vliegveld hebben zij niet
aangelegd, dat hebben de Amerikanen
gedaan, omdat ze een reservelandings
baan moesten hebben voor hun ruimte
shuttles."
De landingsbaan oogt vanuit de lucht
ook vreemd. Een strook macadam,
dwars over het eiland, bijna vier kilo
meter lang. Mataveri International
Airport is voor de eilanders van le
vensbelang. Tiare:„Toeroperators in
Argentinië en Chili hebben plannen
om nieuwe vluchten te beginnen. Lan
Chile is daar niet zo voor te porren,
maar wellicht gaat alles toch door. De
werkgelegenheid op het eiland kan
dan een nieuwe impuls krijgen."
„Net als in 1993", weet Rapu nog,
„toen Kevin Costner met zijn ploeg op
het eiland neerstreek om de film Rapa
Nui te maken. De film flopte in de bio
scopen, maar wat wil je met hoofdrol
spelers uit Hong Kong en Hawai,
maar voor ons was het hele spektakel
een succes. De filmploeg kwam voor
zes weken, het werden zes maanden.
Alles zat hen tegen, maar ons mee. Wij
deden mee als figuranten, zorgden
voor de catering, speelden timmer
man, maakten plastic afgietsels van
beelden en noem maar op. Dat was
nog eens een tijd. Die film, dat was
een hoogtepunt in onze beschaving,
hahaha..."
Conny van Gremberghe
Kleine geschiedenis van de vooruit
gang - Ronald Wright. Uitgeverij Cos-
see, ISBN 90 5936 1091, 19,95.
I ff
MaungaTerevaka
300 - Polynesiërs van de Markiezen en
Mangareva strijken neer op het eiland
Rapa Nui.
1600 - Moai-cultus bereikt zijn hoogte
punt. Over het eiland verspreid staan
en liggen bijna duizend beelden.
1680 - Begin van de vogelman-cultus.
1722 - Jacob Roggeveen, notaris/
avonturier uit Middelburg, ontdekt
zoekend naar het Zuidland op paas
zondag, 5 april 1722, het eiland.
1774 - James Cook doet eiland aan.
1862 - Peruaanse slavenhandelaars
ontvoeren 1400 Rapanui.
1888 - Chili annexeert Rapa Nui en
verhuurt het aan een Britse schapen-
houdersholding.
1955 - Thor Heyerdahl doet opgravin
gen en schrijft een boek over het ei
land en de Moai-beelden.
1967 - Opening vlieghaven Mataveri.
1978 - Restauratie van Apoe NauNau.
1993 - Kevin Costner maakt de film
Rapa Nui
1996 - Eiland krijgt werelderfgoedsta-
tus en wordt nationaal park.
1999 - Eerste grondclaims van eilan
ders toegekend.
2003 - Tweede grondclaimronde afge
rond.
(half militair/half commercieel) wordt
gerund door Chilenen, het nationaal
park, Chilenen en de hotels en excur-
siebedrijven? Die zijn in handen van
Chilenen. De eilanders mogen de be
diening doen, toeristen rondleiden en
de bedden verschonen."
Van de vierduizend bewoners van Ra
pa Nui is veertig procent van het vaste
land afkomstig. Ze drukken overduide
lijk hun stempel op het leven op het
verste ver-weg-eiland van de wereld.
De Rapanui zelf worstelen met hun
identiteit, weten niet hoe ze hun soeve
reiniteit moeten herwinnen. Burge
meester Edmunds wil geen nieuwe
Chilenen meer toelaten op het eiland,
althans niet als permanente bewoners.
Andere Chilenen, toeristen, zijn meer
dan welkom. Althans voor de burge
meester. Zijn nicht en Elias Rapu, de
rustige krijger/chauffeur zien veel lie
ver het wekelijkse vliegtuig uit Tahiti
landen dan het andere uit de andere
richting. Via Tahiti worden Amerika
nen, Aziaten en Europeanen aange
voerd. „Ook toeristen, maar veelal
mensen die ons ook in onze waarde la
ten. Die respect hebben voor ons en on
ze geschiedenis", zegt Tiare.
„Chilenen tonen geen respect. Willen
dat ook niet, kijk maar." Rapu wijst
Elias Rapu en Tiare Edmunds.
Mataveri
Airport
Kunstenaar Koro Tepano.
naar een moeder met twee kinderen,
die, de verbodsbordjes negerend, op
een ahoe klimt om voor een grote
moai te poseren voor vaderlief, die
met zijn camera in de aanslag klaar
staat. Ga er af", schreeuwt Rapu zie
dend. Als hij aanstalten maakt de
vrouw met harde hand van de grafheu
vel te verwijderen, maakt het gezin
dat het wegkomt.
Koro Tepano, beeldend kunstenaar,
hobbelt de meeste dagen op en neer
tussen het vliegveld, het bezoekerscen-
trum bij Orongo, het kunstenaarscen
trum in het dorp en het vliegveld. Tus
sen de bedrijven door maakt hij moai-
beeldjes en ororongo-tabletten met
het oerschrift van de Rapanui. De tuf
steen haalt hij uit de groeve Rano ra-
naku waaruit de oorspronkelijke moai
zijn gehakt. „Ik mag geen steen uit de
groeve halen van de Chilenen omdat
het een nationaal park is, een be
schermd gebied. Wat ze echter verge
ten is dat het ons nationaal park is,
van de eilanders en ik ben een Rapa
nui, dus het gesteente is van mij." De
Door Japanners gerestaureerde beelden op Ahoe Tongariki. foto's Conny van Gremberghe
