De priesterzerken met hosties liggen er nog
Zoeken naar
katholieke sporen
in oude kerken
Onderhoudskosten zijn nauwelijks op te brengen
-r"~f 'BetkhheJgfo
9T<>rtm&mt-r&_ ElhiS, Srij
Z&twdhnit, aznmtrt
Soncmoer-
Ri Drcj/ch
<Èm^Wbrf-fë
jtautK.
S\ayhöeme
KOUWetls
Spinnen
landt-
^ixVesrê
St-\ Zantdijck
Scaktrb
P
i -Artnuydcn
Mortier
Kopje op koorbank tussen
twee zitplaatsen.
iWufit jt jp
'ndiktiix-torch
\'1\C I
'Bórbmde
JEuerin:
bauetts**-
prtmtbjck. *|C~
gt- typiÜ&tf/A ii^Ofohm
Ormans
berloome-
'iSteehnt^
\werue
Zijkapellen aan de zuidzijde
van het schip van de
Grote Kerk.
dinsdag 7 november 2006 21
Kaart van Zeeland 1542-1546 - Collectie Zelandia Illustrata, Jacob van Deventer, geograaf. Aanwezig in Zeeuws Archief Middelburg. Foto's Regnerus Steensma
De Stichting Oude Zeeuwse Kerken is 30 jaar geleden
opgericht om te ijveren voor behoud van historische
kerkgebouwen in de provincie.
Dat gebeurt onder meer door voorlichting aan kerkbestu
ren, het bevorderen van de publieke belangstelling voor de
problemen rond oude kerkgebouwen en het in eigendom
overnemen van kerkgebouw.
Dat laatste kan maar mondjesmaat, omdat de stichting
niet over veel geld beschikt en onder meer afhankelijk is
van donateurs (circa 485). Spaarzaam komen er subsidies
los, maar de onderhoudskosten zijn nauwelijks op te bren
gen uit eigen kas. Erbij komt dat het erg moeilijk is voor
een kerk andere gebruiksmogelijkheden te vinden dan al
leen de eredienst.
Momenteel heeft de stichting vijf kerkgebouwen in eigen
dom: de Hervormde kerken in Baarland (wekelijks kerk
diensten, toeristische open dagen, orgelconcerten), Hoofd
plaat (nauwelijks meer diensten, 's zomers openstelling
voor bezoekers), Waterlandkerkje (regelmatig diensten,
concerten, tentoonstellingen en open dagen) en Kats (regel
matig diensten, trouwzaal gemeente) en de Nieuwe kerk
van Zierikee (wijwei geen diensten, wel concerten en ten
toonstellingen).
Tweemaal per jaar verschijnt een informatiebulletin. Ter
gelegenheid van het 30-jarig bestaan verschijnt een specia
le uitgave, gewijd aan sporen van de katholieke eredienst
in de middeleeuwse Zeeuwse kerken. R. Steensma deed
daar onderzoek naar. Het kleurrijke bulletin wordt 10 no
vember gepresenteerd tijdens een bijeenkomst in de protes
tantse Mariakerk te Nisse, aanvang 15.30 uur.
Rinus Antonisse
Doopvont uit de
zestiende eeuw.
cKxixi/nxoXecLe'
Piscina aan de buitenzijde van
de kerk in het restant van de
zuidelijke koormuur.
Nis in de vorm van een
piscina in de zuidmuur.
In de 54 Zeeuwse kerken uit de Middel
eeuwen is nog veel te vinden dat herin
nert. aan hun oorspronkelijke gebruik
voor de katholieke eredienst. Ze hebben
niet voor niets Beeldenstorm en Reforma-
iie weten te doorstaan. Regnerus Steens
ma, oud-wetenschappelijk medewerker
aan de Rijksuniversiteit Groningen en
Merkdeskundige bij uitstek, bracht de ka
tholieke elementen in de oude kerken in
kaart.
Stuk voor stuk bezocht en on
derzocht Regnerus Steens
ma de middeleeuwse kerken in
de provincie. Een hele klus.
„Maar je kunt niet op een tele
foontje met de koster afgaan",
zegt hij. Je moet echt wel weten
waar je naar moet zoeken, want
meestal vallen de sporen uit de
katholieke periode van voor de
Reformatie nauwelijks meer op.
Bij die Reformatie aan het einde
van de zestiende eeuw maakten
de protestanten schoon schip.
Zonder veel pardon namen ze
de katholieke kerken in beslag
en verwijderden zo'n beetje al
les wat aan de 'papen' herinner
de. Dat was immers een afge
schreven geloofsbeleving gewor
den. De meeste kerken zijn
nooit meer teruggegeven.
Steensma werkt vanuit zijn
woonplaats Buitenpost alle
1170 middeleeuwse kerken in
heel Nederland af. Inmiddels
heeft hij er achthonderd geïn
specteerd en van vijf provincies
zijn de resultaten inmiddels geo
penbaard. Nu is Zeeland aan de
beurt. Een mooie provincie om
te doen, vindt Steensma. Naast
het onderzoek ter plekke maak
te hij ook gebruik van schriftelij
ke bronnen. Zeeland, bolwerk
van de Reformatie, kende rond
1500 ruim tweehonderd paro
chiekerken, waarvan er hon
derd jaar later niet meer dan ne
gentig over waren. Watersnoden
en krijgshandelingen (de Tach
tigjarige Oorlog) eisten de groot
ste tol. Ondanks het feit dat de
nog resterende 54 kerken al lan
gere tijd in protestantse handen
zijn, ontdekte Regnerus Steens
ma - die weet waar hij naar
moet kijken - op zijn speurtocht
naar katholieke overblijfselen
nog heel wat.
Bijzonder is volgens hem het
nog vrij grote aantal priesterzer
ken, voorzien van fraaie decora
ties, in de vloer van de kerken.
„Die zijn heel uitzonderlijk. Er
heeft zich in Zeeland een school
gevormd." Hij vermoedt dat het
lastig was om de zware grafzer
ken uit de vloer te halen en daar-
om liet men ze maar liggen. „Op
merkelijk is dat bijna overal de
hostie nog op de zerk is geble
ven. Elders is die vaak verwij
derd."
Veel van de sporen hebben te
maken met de sacramentsvere
ring, belangrijk onderdeel van
de mis. Bij de eucharistieviering
werd brood uitgereikt (de hos
tie). Een deel van het bij de vie
ring geheiligde brood werd be
waard. Sinds het begin van de
negende eeuw op het altaar, in
een kostbaar uitgevoerde bus,
later in een (afsluitbare) muur
nis of wandtabemakel. Volgen
de stap was het maken van een
kast of het oprichten van een sa
cramentstoren in de kerk, tegen
de muur of vrijstaand. De nis
sen en fundering van sacra
mentstorens zijn er hier en daar
nog.
Voor handwassing van de pries
ter moest in elke kerk een was
bekken ofwel piscina aanwezig
zijn. In de kerk werd een diepe
nis gemaakt, waarvan de bodem
bestond uit een bekken met een
gat voor afvoer van water. Als
het ware een heilig putje. Soms
zijn dubbele piscina's aanwezig:
een bekken om handen te was
sen voor de mis en een voor het
reinigen van de vingers en de
miskelk na de mis.
Voor de wijn en het water dat
ermee vermengd moest worden,
was als regel een tinnen kan be
schikbaar. In een aantal kerken
is daarvoor een aparte nis ge
maakt. In elke kerk stond eerst
één altaar, in de late Middeleeu
wen kwamen daar zijaltaren (ka
pellen) bij. Die werden vooral
gebruikt voor het opdragen van
zielemissen (om het zieleheil
van een overledene te bevorde
ren).
Het was niet ongebruikelijk ach
ter of aan de zijkant van het al
taar een bergnis aan te brengen.
In enkele kerken bevindt zich
naast de ingang een kleine nis
voor wijwater en ook trof
Steensma nog enkele kaarsennis
sen aan. Hij besteedde ook aan
dacht aan het meubilair, zoals
het triomfkruis, een grote cruci
fix op de grens van schip en
koor. In vier kerken zijn er nog
sporen van. De protestanten ver
vingen de katholieke doopvon
ten voor een eigen (koperen)
doopschaal. Een zestal doopvon
ten is teruggekeerd. Vóór de Re
formatie beschikten kerken al
over een orgel. Dat in Brouwers
haven (1557) is als enige uit de
periode nog te zien. Erfenissen
uit de katholieke tijd komen
ook tot uiting in koorbanken
voor geestelijken (soms ook toe
gankelijk voor leken), vaak rijk
versierd met houtsnijwerk.
Rinus Antonisse
Triomfboog, met daaronder
drie haken waaraan het
triomfkruis was opgehangen.
De muurschilderingen
hebben betrekking op Maria.
Twee oostelijke zuilen aan
de noordzijde van het koor
waartussen de
sacramentstoren stond.
Oostmuur westelijke
zijkapel; in de drie vakken
was waarschijnlijk een
achterwand van een altaar
aangebracht.
LDlu
Priesterzerk voor heer Jacob, die
overleed op 4 juli 1493.
