PZC
Mond dicht over gevoelige onderwerpen
De Zeeuwse wortels van generaal Winkelman
Ambtenaren in
greep van censuur
zaterdag 4 november 2006
Vier jaar geleden verscheen zijn boek
Een soldaat doet zijn plicht, over het
leven en de betekenis als militair van gene
raal H. G. Winkelman. Het voorzag in een
behoefte; de oplage was snel verkocht. Au
teur en historicus Teo van Middelkoop uit
Goes heeft er niet eens een eigen exemplaar
aan overgehouden. In plaats van een snelle
herdruk, is er nu een heel nieuwe versie ver
schenen: Generaal H. G. Winkelman, stand
vastig strijder.
Uitgebreider dan het eerste boek, want Van
Middelkoop - docent geschiedenis aan het
Calvijncollege in Goes - heeft heel wat reac
ties op de uitgave ontvangen en die voor
een belangrijk deel in de nieuwe uitgave
verwerkt. Hij bezocht prins Bernhard. „Die
heeft een aantal aardige anekdotes verteld.
De prins maakte Winkelman zelf mee. Hij
haalde herinneringen op aan stafvergade
ringen, inspectiebezoeken en bijeenkom
sten van de generale staf. Het zijn smaak
makers."
Capitulatie
In plaats van als weinig bekende militair in
de vergetelheid te raken, kreeg Winkelman
(1876-1952) een plaatsje in de geschiedenis
omdat hij bij het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog opperbevelhebber van land
en zeemacht was en enkele dagen de hoog
ste gezagsdrager in het land. Dat was nadat
koningin Wilhelmina en de regering naar
Engeland waren uitgeweken. Winkelman
tekende 15 mei 1940 de capitulatie in een
schooltje te Rijsoord (nu een museum). Het
is vooral dat feit waardoor hij herinnerd
wordt. Al in zijn eerste boek maakte Van
Middelkoop duidelijk dat daarmee de gene
raal onrecht aangedaan wordt. Hij heeft
aanzienlijk méér voor het vaderland bete
kend.
In het nieuwe boek besteedt Van Middel
koop meer aandacht aan de persoon Winkel
man en zijn wortels. Van de familie - die
zich nooit zo in het leven van de generaal
had verdiept - kreeg hij onder meer een
schoenendoos uit de linnenkast mee, waar
in foto's, brieven en delen van dagboeken
zaten.
Eén van de aardige ontdekkingen is dat de
voorouders van Henri Gerard Winkelman
uit Zeeland kwamen. Grootvader Comelis
werd in 1787 geboren in Vlissingen, waar
uit hij als 42-jarige vertrok om Provinciaal
Inspecteur voor het vak der Registratie in
Limburg te worden. Comelis' vader
Hendrik Winkelman dreef op de Grote
Markt in Vlissingen een flinke kruideniers
zaak.
Van Middelkoop kan dankzij de familiekro
niek en genealogisch onderzoek van echtge
note Arendina Coert van de generaal, mel
den dat het geslacht Winkelman teruggaat
tot in de Middeleeuwen. Een deel van de fa
milie ging eind 15e eeuw naar Vlaanderen
en tijdens de Tachtigjarige Oorlog vestigde
aan de Rotterdamse Kaai 0.247 en van de
indeling van de woning heeft zijn echtgeno
te nauwkeurige schetsjes gemaakt.
Aandacht voor de persoon betekent ook
aandacht voor het gezin. Van Middelkoop
maakt onder meer melding van tochten met
zeilboot de Golfbreker. „De kinderen zoch
ten vertier op de markt en op de kermis in
Middelburg, en met een babbelaar achter
de kiezen ging het daarna de Westerschelde
op." De familie kreeg in 1931 een zware
slag te verwerken door de zelfdoding van
jongste zoon Eduard Laurent.
Veruit de meeste ruimte in het boek is voor
Winkelmans functioneren als militair en
dan in het bijzonder voor zijn periode als
opperbevelhebber. Hij was al enkele jaren
met pensioen toen hij in februari 1940 als
zodanig werd benoemd (zijn voorganger
I. H. Reynders moest na onenigheid met de
regering weg).
Fouten
Van Middelkoop schetst Winkelman als ie
mand die administratief-organisatorisch
goed was, maar militair-organisatorisch
minder sterk. Zijn studie aan de Hogere
Krijgsschool rondde hij af met een studie
over een kustspoorweg achter de Hollandse
duinen, bedoeld om militair vervoer te ver
beteren. Van Middelkoop over de korte
strijd tegen de Duitsers in mei 1940: „Hij
heeft het goed gedaan maar ook fouten ge
maakt. Hij heeft vooral gerekend op de
steun van de Fransen en dat was eeng ,;C
gok." Wat dat betreft wijkt de histól r
van Lou de Jong, die Winkelman inzi de
standaardwerk over de Tweede Werf- de
log kritiekloos neerzette. Hoewel hij 1 sp
kend was met de ontwikkeling van dei fa
macht (als commandant van een lucht: pn
digingskring), onderschatte hij het ge sti
van de parachutisten, die de Duitsets Ki
1940 volop inzetten. L>J
Enige naïviteit was hem niet vreemd.$)e
nacht van 9 op 10 mei '40 ging hij thuiki;
Wassenaar slapen. Een buurman metfee
meende Duitse sympathieën bracht tègi:
per auto naar de generale staf, omdatjp<
dienstauto uitbleef, bijna veertien kil tke
ter over tweebaans weggetjes. Na vijffóv
in krijgsgevangenschap te hebben dofjk
bracht, vervulde Winkelman na de ocjhi
geen rol van betekenis meer.
Wel zette hij zich nog in voor behoud ja
Nederlands-Indië (hield daarover ooi he
spreekbeurt in Goes), onder het mot!' Or
houden met praten, oprukken naard) ri
Zijn herinneringen zette Winkelman! A
op papier. Hij was liever bezig met tia jn
ren en meubels maken. „Hij kon ergg |e
zwaluwstaartjes maken", weet VanM kc
koop.
Rinus Au!
W'
Generaal II. G. Winkelman, standvast di
strijder. Door Teo van Middelkoop. t' M
Aprilis, Zaltbommel. Prijs 29,95 euro
Het is goed mis op het ministerie
van justitie. Er heerst een cul
tuur van angst en intimidatie, zeggen
betrokkenen. Belastende informatie
belandt in een diepe la en zwijgen is
huisregel nummer 1. „Het lijkt wel of
de Oost-Duitse Stasi het voor het zeg
gen heeft."
een aantal zich in Zeeland. Henri Winkel
man had geen directe band met Zeeland
meer; hij groeide op in Limburg.
Maar hij heeft later wel enige tijd in Middel-
Generaal H. G. Winkelman in 1940.
foto's uit boek
H. G. Winkelman een standvastig strijder
burg gewoond, waar hij als militair ge
plaatst was. In de Eerste Wereldoorlog is
Winkelman geplaatst bij het commando
Zeeland in Middelburg. Het gezin woonde
Opperbevelhebber van Landmacht en
Zeemacht Winkelman, getekend door de
strijd.
Terreur
Arme Ernst Hirsch Ballin. Hij moet zich
lelijk hebben verslikt tijdens de diner
pauze van het Schipholdebat. Koud drie we
ken in functie en zijn eigen ambtenaren stu
ren hem met foute informatie de Kamer in.
Een uiterst belastend rapport over de brand
veiligheid van het cellencomplex was wel
degelijk besproken met de directeur van
Schiphol-Oost, terwijl hij de Kamer zojuist
had bezworen dat dit niet het geval was.
Hirsch Ballin wist onmiddellijk: de Kamer
verkeerd voorlichten, dat is een politieke
doodzonde. De eerst zo zachtaardige minis
ter werd woest,
Was het een domme fout van zijn ambtena
ren of is er structureel iets mis bij justitie?
Dat laatste, zegt Boris Dittrich. Hij is erva
ringsdeskundige. De oud-rechter was de af
gelopen 12,5 jaar justitiewoordvoerder van
D66. „Al die jaren zijn er justitiedossiers ge
weest waarover maatschappelijke commo
tie ontstond. Telkens bleek informatie niet
correct."
De misser tijdens het Schipholdebat is niet
de laatste. Een paar dagen later gaat het al
weer fout. Ditmaal rommelen ambtenaren
met informatie over een tbs'er die de benen
neemt tijdens begeleid verlof en in Rotter
dam een serie misdrijven begaat. De inciden
ten zijn vooral pijnlijk, omdat de minister
kort daarvoor zijn medewerkers nog een
pluim had gegeven voor hun open-
heid.Hirsch Ballin zou eens beter moeten
kijken, schamperen justitiemedewerkers,
parlementariërs, vakbondspersoneel en
oud-bewindslieden. Vooral over gevoelige
onderwerpen luidt het devies nog immer:
mond dicht. Intern praten over problemen
en wantoestanden is bij justitie geen ge
bruik, en praten met Kamerleden of de pers
taboe.
„Ik zou het bijna terreur willen noemen",
zegt Frans Weekers, VVD-Kamerlid en ad
vocaat. „Er heerst strikte censuur. Mensen
die naar buiten treden worden op een
Oost-Europese manier op de vingers ge
tikt." Hoe dat precies in zijn werk gaat,
komt slechts een enkele keer aan de opper
vlakte. Zo werd een paar weken geleden
met een camera vastgelegd hoe een Haarlem
se gevangenbewaarder tot zwijgen werd ge
maand. „Je bent 24 uur per dag ambte
naar", siste de gevangenisdirecteur hem toe
toen de man, tijdens zijn lunchpauze, aan
de NOS zijn zorgen over de bezuinigingen
wilde uiten.
De boodschap was niet mis te verstaan: wie
openlijk zijn hart lucht, maakt zich schul
dig aan ernstige integriteitsschending. Di
rect ontslag volgde niet, maar volgens bron
nen in het gevangeniswezen werd de man
stevig zijn plek gewezen.
Een oud-ambtenaar van justitie bevestigt
dat het er bij de justitiële diensten en op het
departement hard aan toe gaat. „Iedere
week ging er wel iets fout. Niet alles werd
aan de Kamer gemeld, dat was echt ondoen
lijk." Als er iets misgaat, is altijd de vraag:
wie kunnen we daarop afrekenen: „De last
werd niet samen gedragen, mensen werden
er zó uitgeknikkerd." Eng, noemt vakbonds
bestuurder Jan Willem Dieten van FNV Ab-
vakabo het als de overheid zich zo gedraagt.
Hij kent genoeg voorbeelden van justitie
ambtenaren die een berisping kregen omdat
ze hun zegje deden. „Mensen zeggen niets
meer. Er wordt immers toch niet geluis
terd."
De zucht van justitie om de touwtjes strak
in handen te houden, komt volgens kenners
voort uit twee crises: de IRT-affaire, over de
omstreden opsporingsmethodes naar cocaï
nesmokkel, en de vermeende muiterij van
de top van het Openbaar Ministerie onder
leiding van Arthur Docters van Leeuwen,
tegen minister Winnie Sorgdrager. In beide
Hirsch Ballin op 22 september op weg naar de koningin bij zijn aanstelling als minister van justitie.
gevallen bleken ministers nauwelijks te we
ten wat zich onder hun verantwoordelijk
heid afspeelde. Sorgdrager moest het tij
dens heikele debatten doen met een half
A4-tje aan informatie, herinnert oud-staats
secretaris Ella Kalsbeek (PvdA) zich. Beide
ruzies werden uitgevochten in de pers.
Hilbrand Nawijn kreeg met de straffe wind
te maken toen hij in 2002 namens de LPF
aantrad als minister van vreemdelingenza
ken, onderdeel van justitie. Daarvoor was
hij directeur van de immigratiedienst.
„Geen enkele ambtenaar mocht met de pers
of met Kamerleden praten. Deed je dat
toch, dan kreeg je op je sodemieter. Het zijn
werkwijzen van de Oost-Duitse Stasi, de ge
heime dienst." Nawijn nam als minister zijn
eigen voorlichter mee. „Ik vertrouwde de af
deling voorlichting voor geen cent. De rijks
recherche heeft onderzoek gedaan naar lek
ken door die afdeling - daar kwam volgens
insiders een keihard rapport uit voort. Het
is in een diepe lade verdwenen. Zelfs als mi
nister heb ik dat niet te pakken kunnen krij
gen." Geen enkele minister heeft de pikorde
willen doorbreken, zegt Nawijn. Dat is vra
gen om moeilijkheden. Daar struikelen mi
nisters over. „Als je kijkt naar zo'n Schip-
holbrand - je kon de problemen van mijlen
ver zien aankomen. Er heerst een cultuur
van angst, niemand durft dingen aan de
kaak te stellen. Zelfs Donner heeft het niet
gered." Volgens Kalsbeek is de lijn nu wel
erg strak aangetrokken. Met de huidige ge
sloten cultuur kun je wachten op het mo
ment dat de vlam in de pan slaat, denkt ze.
„Als ambtenaren al niet de nadelige kanten
van beleid mogen laten zien, wie moet dat
dan wel doen?" De hiërarchische structuur
heeft ook het Openbaar Ministerie in een las
tig parket gebracht, vult rechtspsycholoog
Peter van Koppen van het NSCR (Neder
lands Studiecentrum, Criminaliteit en
Rechtshandhaving) aan. Hij noemt de
kokervisie in de Schiedamse Parkmoord
zaak als voorbeeld. „Alles wordt van boven
af opgelegd. Daarmee creëer je geen tegen
spraak."
Regels
Juist achter regels kan een ambtenaar zich
makkelijk verschuilen. „Hij veegt er zijn
straatje mee schoon." Zorgelijk, vindt hij,
want het gaat niet om lopende-bandwerk:
„Een officier van justitie moet onafhanke
lijk en op grond van zijn eigen geweten be
slissingen nemen. Niet omdat het volgens de
richtlijnen moet." Niet alleen ambtenaren
ondervinden de gevolgen van de controle-
zucht van het departement. Ook het werk
van vakbondslieden, journalisten, onderzoe
kers en Kamerleden lijdt er onder. Als vak
bondsbestuurder Alfred Lohman van CNV
Publieke Zaak iets onwelvalligs naar buiten
brengt, wordt hij door justitie gekapitteld.
„Belangrijke informatie wordt dan plots
voor me achtergehouden." Natuurlijk
wordt hij daar boos om, zegt hij, maar de
bal hard terugkaatsen doet hij niet. „Want
dan kan ik de belangen van mijn leden niet
meer behartigen." Journalisten klagen dat
justitie vooral actief informatie naar buiten
brengt die het departement positief in het
nieuws brengt. Belastende, openbare stuk
ken zijn alleen na lang getouwtrek of via
een beroep op de de Wet Openbaarheid Be
stuur te verkrijgen, zoals gebeurde na de
Schipholbrand. Gevoelige informatie over
asielzoekers wordt in het parlement steeds
vaker vertrouwelijk behandeld, zodat het
buiten het zicht van de media blijft, is de er
varing van SP'er Jan de Wit.
De Onderzoeksraad voor Veiligheid, die de
Schipholbrand onderzocht, had er eveneens
last van, zegt voorzitter mr. Pieter van Vol
lenhoven. „Het was buitengewoon ingewik
keld bepaalde informatie boven tafel te til
len." Parlementariërs klagen steen en been.
„Ik werd door een gevangenispsycholoog
uitgenodigd om informeel bij te praten,"
zegt Weekers. „Dat kwamen ze in Den Haag
te weten, en meteen moest dat bezoek ge
meld worden aan het departement, met een
draaiboek van minuut tot minuut. Er zou
den ambtenaren worden meegestuurd - zeg
maar als spion. Je moet gewoon in het ge
heim een kroegje opzoeken om elkaar te
spreken. Dat is toch niet van deze tijd?"
Kamerleden moesten zelfs dreigen met een
parlementair onderzoek om een gesprek te
mogen voeren met advocaat-generaal Frits
Posthumus, die bestudeerde wat er fout
ging in de beruchte Schiedammer park-
moord. Weekers: „Posthumus was een goe
de, onafhankelijke rapporteur, maar Don
ner vond dat het zijn ambtenaar was en dus
konden we niet met hem spreken. We heb
ben het hard en onaangenaam moeten spe
len om het uiteindelijk toch voor elkaar te
krijgen." De Kamer vindt dat het ministerie
schoon schip moet maken. Ella Kalsbeek
denkt dat krachten van buiten nodig zijn
om de supertanker justitie van koers te
doen wijzigen. Aan Ernst Hirsch Ballin zal
foto Harmen de Jonsl*
het niet liggen. Veel tijd heeft hij
een paar maanden is zijn opvolge
benoemd.
Toch beloofde hij de Kamer deze wet'
plechtig te werken aan een broodnodi
tuuromslag: met het vervangen van te r
tenaren heeft hij een begin gemaakt.!
stap is essentieel, zegt PvdA'er Piet Si j.
„Want een trap moet je van boven nas
neden schoonmaken. Anders werkt h
niet."
Gesloten
Minister Hirsch Ballin weerspreekt di
departement de laatste jaren gesloten:
geworden. „Naar mijn waarnemingni
tegendeel zelfs.Missers zijn volgensl J
een uitzondering, ernstige missers zeil
Wel kondigde hij deze week aan dateii
cultuuromslag moet komen.
„Belangrijk is dat vragen niet hoeven!
den gezien als een bedreiging, maar ai;
aanleiding om te leren van ervaringen!
titie heeft ook een verplichting om gei]
te zijn, zegt hij. „Je mag niet alles vera
Er is een eis van professionaliteit. Inü
zijn de directeuren verantwoordelijk»
wat er gebeurt, en ik leg naar buiten
ke verantwoording af."
Sandra Dok
Floor li
