PZC
I
Een sluiswachter
tussen feit en fictie
Onze taal blijkt opeens mooie klanken te hebben
Die boom
De dromen
nemen het over
24
H. C. ten Berge
Reizen die er toe doen
Marcel Beekman
zingt Schubert
in het Nederlands
woensdag 1 november 2006
proza
Ilka von Zeppelin: Het gevoel
dat er iets niet klopte. Een jeugd
tussen 1940 en 1948 - Nu ze alle
maal rond de zestig, zeventig
zijn moeten ze het van zich af
schrijven: hun jeugd tijdens de
Tweede Wereldoorlog als kind
van notoire nazi's. Niklas
Frank, zoon van Hitiers gene-
raal-gouverneur in Polen Hans
Frank, ging hen in 1987 voor
met Mein Vciter, vorig jaar ge
volgd door Meine deutsche Mut
ter. Katrin Himmler, achter
nicht van Heinrich Himmler,
schreef Die Briider Himmler. Ri
chard von Schirach, de jongste
zoon van 'Rijksjeugdleider' Bal-
dur von Schirach, schreef Der
Schatten meines Vaters, Wiebke
Bruhns, eens Duitslands eerste
nieuwslezeres, liet Mein Vaters
Land verschijnen en tenslotte
'onthulde Günter Grass dit jaar
in zijn Beim Hduten der Zwie-
bel hoe hij zich vrijwillig bij de
Waffen-SS meldde. En nu is er -
[in vertaling - Het gevoel dat er
iets niet klopte van Ilka von Zep
pelin. Ook zij - inmiddels zestig
- was kind van een overtuigde
nazi, die aan het Oostfront
vocht en zich tijdens de Neuren-
berger processen niet wilde la
ten vrijpleiten als eenvoudig
/meeloper', een benaming waar
■menigeen toentertijd maar al te
graag naar verlangde. Maar Ilka
von Zeppelin heeft haai" boek an
ders aangepakt dan de anderen:
ze schrijft vanuit het perspectief
van het niet-begrijpende kind
dat ze destijds was. Een gewaag
de onderneming, waarin ze ech
ter glansrijk is geslaagd.
Vertaling Gerda Meijerink. Uit
geverij Cossee, 192 pag., 18,90
euro.
Colson Whitehead: Apex is een
pleister op de wonde - De hoofd
persoon in de nieuwe roman van
de Amerikaanse schrijver
Colson Whitehead heeft het top
punt van een kapitalistisch be
roep: hij verzint namen voor be
drijven en producten. Plij is er
goed in, meestal komt de briljan
te ingeving binnen een paar uur.
Vervolgens lummelt deze recla
meman dan nog een paar dagen
op kantoor alsof hij druk aan
het brainstormen is, voor hij
zijn vondst kenbaar maakt. Zijn
meesterwerk is Apex, de naam
voor een pleister die in twintig
tinten leverbaar is, voor elke
denkbare huidskleur één. De bij
behorende slogan, tevens de
boektitel, Ape.x, een pleister op
'de wondeverwijst subtiel naar
het slavernijverleden van de Ver
enigde Staten. De pleister als
metafoor voor het verhullen van
oude wonden. Dat onderwerp
keert terug, wanneer de hoofd
persoon wordt uitgenodigd voor
een nieuwe opdracht. Hij moet
een nieuwe naam bedenken
voor het stadje Winthrop, dat
een frisse start wil maken. Het
plaatsje was oorspronkelijk een
oord voor zwarte kolonisten, die
werden overheerst door rijke
blanken. Tot die laatste groep
'behoorde ook de familie
Winthrop, de naamgevers van
het stadje. Aan de reclameman
'de taak om die besmette geschie
denis te herschrijven.
Uitgeverij Contact, 223 pag.,
19,90 euro.
Vandaag ontbreekt de we
kelijkse rubriek fotosynthe
se van Rudy Kousbroek.
Volgende week zal deze
weer verschijnen.
.C. ten Berge, dit jaar gelau
werd met de prestigieuze
P. C. Hooftprijs, heeft een dub
belganger. De naam is Edgar Moortgat,
schrijver met een fascinatie voor vrucht
baarheidsmythen en gruwelsprookjes,
ongeneeslijk dromer en niet te vergeten
zwartgallige mopperkont.
Moortgat maakte voor het eerst zijn op
wachting in Het geheim van een opge
wekt humeur (1986), een tot op de dag van
vandaag zwaar onderschatte maar gelukkig
weer herdrukte roman. Daarna dook hij op
in De jaren in Zeedorp (1998), het nostal
gische relaas over een jeugd in het
Noord-Hollandse kunstenaarsdorp Bergen.
Toen er met Blauwbaards ontwaken (2003)
een drieluik werd voltooid, liet Ten Berge
weten dat hij eigenlijk wel klaar was met
Moortgat. Maar nu blijkt dat het alter ego
nog een vierde leven beschoren is, zij het on
der een naam die tot de initiaal M is terugge
snoeid.
Het nieuwe boek draagt de veelbetekenende
titel Ontluisd verleden, maar had net zo
goed Terug naar Zeedorp kunnen heten.
Moortgat die al sedert jaar en dag, en dat ze
ker niet tot zijn genoegen, woonachtig is in
een oostelijk gelegen provincieplaats, komt
voor een kort bezoek terug naar de plek
waar hij als teruggetrokken jongeling de ini
tiatie in kunst en liefde onderging. De pel
grimage ligt ingebed in een onaangekondig
de visite bij zijn oudere vriendin Betty, met
wie hij herinneringen aan vervlogen tijden
ophaalt. Ooit maakte zij deel uit van een
kunstzinnige kring waarvan Moortgat nog
net de nadagen mocht meemaken. De groot
ste beroemdheid in dit milieu was Roelands
van Holthuis, 'gevierd keltoloog, adept van
Ierse dichters, maar ook rokkenjager'. In
hem herkennen we de bekende Bergenaar
A. Roland Holst. Aan hetzelfde firmament
schitterden ook nog Du Perron, Marsman,
Mondriaan en Charley Toorop.
Moortgat laat het licht niet vallen op de ge
vierde en gecanoniseerde persoonlijkheden,
maar op figuren van het tweede en derde
plan, misschien wel omdat hun verhalen dik
wijls veel karakteristieker zijn voor een ze
kere tijd en plaats dan de legenden die over
genieën en halfgenieën de ronde doen. Zo is
daar een zekere Verwoold van Zanegeest.
Als esoterisch denkend componist was hij
niet uit op het verklanken van tonen, maar
de stiltes daartussen. Die immers openden
de deuren naar het Ene en Eeuwige.
In zijn kwaliteit van zelfbenoemd profeet
en gedragen door een onmiskenbaar charis
ma sloeg Verwoold tussen 1920 en 1940 de
elite van Zeedorp in zijn ban. Betty's broer
David en diens vriend Tilman behoorden
tot zijn adepten. Omdat hun leermeester
hen indoctrineerde met zijn extreme mini
malisme, wantrouwden ze het gesproken en
geschreven woord zo sterk dat hun produc
tie beperkt bleef tot een handjevol teksten.
En ook buiten de literatuur zagen ze zich, in
afwachting van de grote, serene stilte, ver
plicht tot zwijgen. Voor Tilman leidde het
tot een impasse die abrupt eindigde toen
hij, tijdens een poging weg te komen uit het
door de Duitsers bezette Nederland, de
dood vond. David kwam om in een nazi
kamp.
Moortgat, zelf niet vrij van gevoelens van
vergeefsheid, sympathiseert zo sterk met Til
man dat hij diep in diens leven duikt. Het
resultaat is een raak geschetst portret, het
eerste in een kleine galerij die wordt aange
vuld met profielen van andere Zeedorpse
randculturati: de Rotterdamse havenbaron
Axel Rondeel die lange lappen poëzie uit
het hoofd weet te reciteren, maar niettemin
weinig opheeft met de complexe en elitaire
literatuur waar Moortgat voor staat, en
Edouard de Nève, een charlataneske avontu
rier die de rollen speelt van diplomaat, jour
nalist, verzetsstrijder, wapenhandelaar,
bankroetier, fraudeur en last but not least
succesvol Casanova.
Ware held
In het geval van Edouard de Nève (pseudo
niem van Jean Lenglet, echtgenoot van de
Caraïbische cultschrijfster Jean Rhys)
wordt het gehalte van Ontluisd verleden
goed zichtbaar. Van de hier geportretteerde
karakters is hij de enige wiens ware bestaan
overeenstemt met de samenvatting die Ten
Berge en Moortgat ervan geven, hoe fantas
tisch, haast verzonnen bijna het zich ook
voordoet. Daarmee is hij als het ware de
sluiswachter tussen feit en fictie en dus de
ware held van dit boek. Al komt er na het
snoer van de uit Zeedorp meegebrachte sou
venirs nog een krachtige toegift. In het ver
haal Folmer verdwijnt roept Ten Berge de
laatste jaren op van een man die in De
Nève's schaduw een rolletje speelt als de Ne
derlandse gezant in Polen anno 1945-1949.
Deze dr. F, na zijn diplomatieke loopbaan
actief als beeldhouwer, leeft in zijn huis aan
de Portugese kust letterlijk aan de rand van
de wereld, omdat hij die wereld afwijst, zo
niet haat. Enige naspeuringen leren dat we
hier moeten denken aan Reinier Flaes, alias
de schrijver F. C. Terborgh (1889-1981), lan
ge tijd veronachtzaamd en vergeten, tot hij
aan het einde van de jaren zestig werd her
ontdekt, mede dankzij de inspanningen van
H. C. ten Berge. Zo is deze cirkel van herin
nering en zelfherkenning rond en zijn wij
ingevoerd in een in zichzelf gekeerde, maar
niettemin fascinerend beschreven binnenwe
reld.
Jaap Goedegebuure
H.C. ten Berge: Ontluisd verleden. Uitgave Athe-
i-Polak Van Gennep. 178 blz. 14,95 euro.
Er groeit nog in ons Paradijs
een vreselijke boom.
Zijn stam is grauw, zijn bladgroen grijs:
de boom der kennis van het atoom.
Zijn loverwolk van stof en gas
verduistert onze lucht.
Wij allen ademen de vrucht
van dit verdoemd gewas.
O hadden wij geweten wat
er binnen onze schedel zat
men kroop te elfder stonde
terug over dit levenspad
naar toen de slang nog poten had
en bijbels niet bestonden.
Leo Vroman (geb. 1915)
Een foto waarvan je de blik
afwendt. Een foto van een
negentigjarige, de huid gerim
peld en gevlekt. Een foto van en
door Leo Vroman. Het zelfpor
tret met digitale camera staat
op het omslag van Misschien tot
morgen, een bundeling van tus
sen 26 december 2003 en 19
maart 2006 geschreven dagboe
kaantekeningen. De uitgave
wekt even ongemakkelijke ge
voelens als de foto op. Je wilt
niet kijken, maar je moet toch
zien. Het dagboek en de foto
zijn even naakt. De ziel is niet
minder verweerd dan het
lichaam.
Het portret en het journaal zeg
gen: ik ben er ook. Ik ben er ook,
evengoed als die gave lijven en
die frisse geesten. Ze lijken onge
nadig, de indringende foto en
het verpletterende dagboek.
Maar op een of andere manier
bevatten ze het toppunt van ge
nade. Je zou verwachten een iet
wat verongelijkt: ik ben er ook,
waarom zou ik minder aandacht
dan zij verdienen. Je krijgt juist
het omgekeerde: ik ben er ook,
waarom zou ik minder moeten
bijdragen dan zij
De ouderdom is, zo toont Leo
Vroman, niet een soort tussenge
bied. Nee, je bent dood of je
bent levend. Hij hoort erbij, hij
bewoont dezelfde wereld als de
borelingen, de tieners, de jonge
ren en de middelbaren. Kijk hoe
een belangrijke rol de computer
in zijn bestaan speelt. Op veel
van de zevenhonderd bladzijden
dagboek, gedeeltelijk in het Ne
derlands geschreven, gedeelte
lijk in het Amerikaans, volgen
we hoe hij installeert en pro
grammeert. Behalve die verken
ningen van cyberspace wordt
ook dikwijls dromenland betre
den. De dromen nemen de wer
kelijkheid soms over. Nogal
eens blijkt het dagboek een
nachtboek, met aantekeningen
die om 2.19, 2.38,3.22", 3.59 zijn;
ontstaan. Maar om 11.13 of
15.51 droomt hij ook.
De poëzie is een hoogtepunt in
het journaal. De schrijver kon
digt aan: 'Intussen lijkt me het
inlijven van nieuwe gedichten
in (it of een volgend dagboek he
lemaal niet gek.' Het zijn gedich
ten zoals we die van hem ken
nen, gedichten van steeds dich
terbij, van leven en overleven,
gedichten zoals een psalm voor
een zoveelste genezing: 'Sys
teem! Wat deed U met mijn
lijf?/ Ik had het haast verlaten/'
met al zijn welvingen en gaten./
Wilt U wel dat ik blijf?' Gedich
ten ook als 'Die boom', geschre
ven op verzoek van een vrouw
die iets wilde 'over het Genesis-;
verhaal in moderne tijden'.
Leo Vroman volgt het wereld
nieuws, het doet hem verzuch-
ten: 'Is dit heus de beste pla
neet?' Hij geniet van tentoonstel
lingen en spot met de bestseller
The Da Vinci Code. Hij schrijft
over zijn sokken: 'mijn meeste
hebben groeiende gaten.' En zo
als hij schrijft: 'natuurlijk, god
dank, is Tineke er ook nog. Tine
ke. En de mussen op ons bal
kon.'Daar ergens in Amerika
woont de meest Nederlandse
dichter. In dat oude lichaam
schuilt de jongste geest. Die fo
to, ik kijk er steeds liever naar,
niet geschokt maar getroost.
Mario Molegraf
Leo Vroman: Misschien tot morgei
Dagboek 2003-2006 - 696 pag. 124,3
euro - Querido, Amsterdam
Niet minder dan 52 gerenom
meerde schrijvers/rei
zigers werden door Robin Han-
bury-Tenison benaderd voor
een bijdrage aan het luxueus uit
gevoerde, van 420 illustraties
voorziene boek De zeventig be
roemdste reizen aller tijden. Het
belangrijkste criterium bij de sa
menstelling was 'dat de reis een
invloed heeft gehad die nog eeu
wenlang doorklinkt', aldus Han
bury-Tenison.
Natuurlijk ontbreken Charles
Darwin en Marco Polo niet,
evenals de beruchte race naai
de Zuidpool van de Brit Scott
en de Noor Amundsen.
Robin Hanbury-Tenison e.a. - De ze
ventig beroemdste reizen aller tijden
Vertaling Henk Hofman. Uitgeven
THOTH, 304 pag., 32,50 euro.
Marcel Beekman zong al jaren de liede
ren van Schubert. In het Duits. Pas
nu hij ze op de cd Zomerreis in het Neder
lands zingt, reageert ook het grote publiek.
Voor de tenor het bewijs dat het tijd wordt
om klassieke liederen vaker in het Neder
lands te zingen. „Mensen zeggen me dat ze
nu eindelijk begrijpen wat ik zing." Op 17
november staat Beekman met Zomerreis op
het festival Crossing Border. Met dank aan
vertaler Jan Rot.
„Ik zag Jan Rot ooit als een excentrieke
snuiter uit de popwereld", zegt Marcel
Beekman. „Maar ik heb hem nu leren ken
nen als iemand die bezeten is van taal en
muziek. Het is fascinerend om te zien hoe
hij werkt. Bij het opnemen van Zomerreis
zat hij er met zijn neus bovenop. Dan zei hij
tegen mij bijvoorbeeld: 'Je zingt te neu
traal, het moet meer doorleefd.'
De tekst is heel alledaags. Je kunt rustig
zeggen dat Schubert de tekst met zijn mu
ziek heeft opgetild. Enerzijds voel je die al
ledaagsheid en tegelijkertijd voel je de la-
'ding. Iemand schreef me dat het zo heerlijk
is dat Nederlands opeens zulke mooie klan
ken blijkt te hebben. Het knappe is inder
daad dat Jan het Nederlands heel zangerig
Iaat klinken."
Eerder dit jaar verbaasde Jan Rot met een
revolutionaire vertaling van Bachs Mat-
thaus Passion. Hij werd verketterd door de
Bach-puriteinen. „Wie in dit land zijn nek
'uitsteekt, loopt al gauw veel risico", rea
geert Marcel Beekman. „Maar toen mijn cd
Zomerreis werd gepresenteerd, kreeg ik
Tenor Marcel Beekman: „Er is hier echt behoefte aan gezongen teksten in de eigen taal." foto Marco Borggreve/GPD
wel een gouden cd uitgereikt voor mijn aan
deel als Evangelist in de opname van de Ne
derlandse Matthaus. Die stond zelfs op de
eerste plaats van de Album Top 50."
De manier waarop Beekman bij Bach de rol
van Evangelist zingt, bracht Jan Rot op het
idee om hem ook Schuberts liederencyclus
Die schone Müllerin te laten zingen. Hij
doet dat nu begeleid door pianist Ernst
Munnike.
Deze op muziek gezette gedichten vertellen
over een jongen die zwervend door het land
verliefd wordt op de dochter van een mole
naar. Helaas, ze valt voor een passerende ja
ger waarna de jonge knaap zelfmoord
pleegt. Beekman: „Ik geloof niet dat bij Jan
Rot het verhaal erg veel anders is gewor
den. De zwerver is nu een jongen op vakan
tie en het meisje de dochter van een draai
molenbaas, terwijl de rivaal werkt in een
schiettent. Schrijnend is dat lied waarin hij
met haar op een bruggetje staat. Het regent
een beetje en dan zegt zij dat ze het koud
heeft. Eigenlijk wil ze daarmee zeggen: 'Sla
eens een arm om me heen'. Maar zo durft
hij dat niet uit te leggen. Als hij daarna ziet
dat ze valt voor de jongen van de schiet
tent, is het te laat. Bij Jan Rot overweegt
die jongen wel zijn zelfmoord, maar hij
doet dat uiteindelijk niet. Zomerreis is nu
het verhaal van een mislukte kalverliefde,
zoals iedereen die wel eens heeft meege
maakt. Daarom is het ontzettend leuk dat
ik deze Schubertliederen mag zingen op
Crossing Border. Daar mag je een brug
slaan tussen de hedendaagse taal en de
oudere muziek."
Zo'n verhaal over een mislukte kalverliefde
moet toch ook herkenbaar zijn, dus ideaal
materiaal voor scholen. „Laat ze me maar
bellen. Je zou er tijdens de lessen Neder;
lands, Duits en muziek prachtig op kunne
inspelen."
„We hebben in Nederland pas laat met Di^
penbrock en Baclings een traditie met kunst
liederen gekregen, maar populair is dat re
pertoire nooit geworden. Anders dan u
Duitsland, Frankrijk, Portugal of Roeme
nië. Die liederen zijn dan ook vaak geba
seerd op volksliedjes. Schubert deed d£
vroeger ook. Daarom hoor je bij hem zovee
mooie melodieën waarin je makkelijk kun
meegaan. Het gekke is dat we in het cabal*
ret wél mooie teksten op muziek hebben gf-L^
zet. Dankzij die kleinkunsttraditie hebbaac
we nu Nederlandstalige popgroepen aM
Blof. Klassiek en lichte muziek zijn bij oi?le
gescheiden werelden. Het is daarom janbi"
mer dat mijn Nederlandse collega's niet v£°k
ker aan dit soort kruisbestuiving doen. Prc
Er is hier echt behoefte aan gezongen teSee
sten in de eigen taal. Waarom kan dat wPa
in het theater en in de lichte muziek? Jaf"c
ques Brei wordt toch ook vertaald en gezoi?er
gen? Schubert schreef toch ook gewoon lie(Pa
jes? Ik hou van een gezonde mengeling. Ho"1
kan toch niet zo zijn dat kunst alleen vo(j*e
de elite is? Want laten we eerlijk zijn: wbn
komt er nu echt luisteren naar die liedereiFc
Ze worden gezongen in kleine zalen voip!
een publiek van vijfenzeventig tot hondeiiUu
mensen en dat is het dan wel."
Hans Viss
Marcel Beekman (tenor) en Ernst Munnike (pi
no): Zomerreis. Deutsche Grammophon. Concert
17 november op het Crossing Border Festival j06
Den Haag, aanvang 14.00 uur. er
ten
