Ze zijn knap, de Zeelandse meisjes
Jan Heyse boven water
Kinderboeken in de bieb
Saskia de Bodt
Redactie bijlagen: 0113-315680
Lww.pzc-nl
c.mail:redactie@pzc.nl
postbus 31,4460 AA Goes
[Advertentie-exploitatie:
Moord-en Midden-Zeeland: 0113-315520;
Eeuws-Vlaanderen: 0113-315570;
lationaal: 020-4562500.
[woensdag 25 oktober 2006
Henri Cassiers: Veere, in: Olaf Klijn, Holland anno 1900
Bibliotheek - voor wie het wil
horen - op haar praatstoel en
krijgen we een vertelling van
Zeeland over Zeeland voor Zee
land.
Saskia de Bodt heeft zich de af
gelopen jaren doen kennen als
specialist op het gebied van het
geïllustreerde boek in Neder
land. Ze schetst de eerste helft
van de vorige eeuw als een tijd
vak, waarin illustraties in boe
ken voor het eerst op waarde
worden geschat. Tot die tijd
werd het gedrukte woord ook
wel versierd, maar meestal ging
het dan om uit het buitenland
geïmporteerde prenten. Vanaf
eind 19e eeuw gaan Nederland
se kunstenaars en illustratoren
zelf de uitdaging met het blanco
blad aan, zozeer dat uitgevers al
in de jaren 1920 uit een vaste
groep tekenaars kunnen putten.
Het is een tijdsgewricht, waarin
vooral in de sociaal bewogen ge
ledingen van de samenleving
werd gedacht dat een 'mooie'
leefomgeving zou leiden tot
'mooie,' mensen. Kunstenaars,
die het beste met het mensdom
voorhadden, versierden alles
wat er te versieren viel. Ze ont
wierpen behang, vloerbedek
king, gebrandschilderde ramen,
kleding, servies. En ze illustreer
den boeken, voor zowel kinde
ren als volwassenen. Het was
een poging tot volksverheffing,
een wat belegen woord dat toen
uiterst serieus werd genomen.
Zeeland blijkt voor veel van de
van idealen vervulde tekenaars
een bron van inspiratie. Van
pakweg 1910 tot de Tweede We
reldoorlog ontdekten hoe langer
hoe meer kunstenaars en gegoe
de toeristen het deltagebied. Sas
kia de Bodt spreekt in dit ver
band van 'een tweede gouden
eeuw' voor de provincie. Zee
land was voor de meeste buiten
staanders een vreemd gewest,
schrijft De Bodt, vreemder dan
bijvoorbeeld Brabant of Drente.
Ze noemt de Belgische schrijver
Charles De Coster een toonzet
ter. Hij reisde in 1872 met schil
der Adolf Dillens door het land
vol 'mooie gebruiken en goed
moedige bewoners'. In hun geza
menlijke verslag La Zélande,
dat een jaar later verscheen,
schrijft De Coster: 'We zijn hier
heel ver van Brussel. Het lijkt
geen twintig, neen, duizend mijl
weg van Brussel. We zijn bij een
ander volle, bij een andere cul
tuur terechtgekomen.' En over
de Zeeuwen: 'Dit mensentype is
tegelijk zeer degelijk en zeer ge
voelig; men houdt van vrolijk
heid, maar men lacht hier an
ders dan bij ons. De gesprekken
gaan meestal over zaken en
geld. De manier van spreken is
die van een volk dat zich superi
eur acht aan anderen.'
Toneelgroep NNT speelt Ajax
Dankzij kunstenaars binnen en buiten Zeeland
deed in de periode tussen de twee wereldoorlogen
het artistieke prentenboek zijn intrede. Bedoeld voor
een groot publiek hadden de boeken meestal een ruime
oplage.
In de nalatenschap van de Zeeuwse kunstenaar Jan
Heyse (1882-1954) bevinden zich twee prentenboeken,
die hij kennelijk van plan was uit te geven. Het betreft
Sinterklaas Opzeg-rympjes en De legende van Westen-
schouwen. Hij voorzag beide werken van decoratieve
randen en illustraties. Voor de tekst gebruikte hij een
door hemzelf ontworpen letter. Heyse werkte in een ge
matigd symbolistische stijl. Waarschijnlijk werden de
boeken destijds te elitair bevonden, zodat ze niet in
druk verschenen.
Dat ligt nu anders. Beide boeken worden ter gelegen
heid van de prentenexpositie in de Zeeuwse Biblio
theek voor het eerst gepubliceerd in een oplage van
750 stuks elk.
Het Sinterklaasboek kost 15,-, hel legendeboek €10,-.
Dat beeld van een eigengereid
volkje in een provincie waar de
stadse verdorvenheid geen
greep op had gekregen over
heerst tot halverwege de twintig
ste eeuw in de meeste prenten
boeken. Een beetje belerend zijn
ze, er moet toch vooral veel ver
teld worden over Zeeuwse ge
bruiken en gewoonten. Er is
ruim aandacht voor Michiel de
Ruyter en andere helden, voor
folklore en de rond 1900 al door
velen afgelegde streekdrachten.
Een ook nu nog gekende illustra
trice als Rie Cramer (1887-1977)
gaf Zeeland weer als een pitto
reske provincie, waar de tijd
was blijven stilstaan. De Belg
Iienri Cassiers (1858-1944)
maakte zich tot een graag gezie
ne gast in het gewest, dat ook in
zijn illustraties als een soort
openluchtmuseum overkomt,
Zijn vriend en schilder James
Ensor was tijdens een feestban
ket ter ere van Cassiers in 1924
feestredenaar en bracht een
dronk uit op 'onze gelukkige
buurvrouw, het bewonderens
waardige Zeeland'. Misschien
had Ensor al een borreltje voor
af genomen, toen hij zijn in de
Zeeuwse idylle opgenomen be
schrijving van de 'buurvrouw'
ten beste gaf: „Vandaag is het
feest in Zeeland; de molens
draaien snel; de wolken bollen
op; kleine jongens in brede broe
ken dansen rond en scheuren
hun broek. Ze zijn knap, de
bruine Zeelandse meisjes. Laat
óns hun gratie en hun opschik
verheerlijken, hun verrukkelij
ke smalle bovenkant, charman
te omgekeerde kelken, - hun
wijd uitlopende onderkant als
aardewerken fregatten beladen
illustratie B.M. Midderigh-Bokhorst
II f oit was Zeeland een land van melk
Ij en honing. Dat dachten in elk geval
V- veel prentenboekmakers zo'n hon-
I derd jaar geleden. In het vrijdag te verschij-
I nenboek Een Zeeuwse idylle, gebaseerd op
llfde collectie prentenboeken van de Zeeuwse
[(Bibliotheek in Middelburg, zijn de klompen,
lappen en molens niet van de lucht.
Het komt niet al te vaak
voor dat de Zeeuwse Bibli
otheek op haar praatstoel zit.
Aan de Kousteensedijk in Mid
delburg worden het Zeeuwse
verleden en heden in alle stilte
voor het nageslacht bewaard. Ui
teraard boeken, maar ook kran
ten, foto's, posters, tv- en radio-
uitzendingen en nog veel meer.
Als het maar met Zeeland te ma
ken heeft.
Eén van de ongetwijfeld mooi
ste collecties die uit die te prij
zen bewaardrift is voortgeko
men, is de verzameling oude kin
derboekjes. Oude en soms ook
nieuwe vertellingen en sprook
jes, die in woord en meestal ook
in beeld met de provincie te ma
ken hebben. Zo'n twaalfduizend
boekjes, in kleur en zwart-wit,
gebonden en ingenaaid, liggen
stofvrij opgeborgen in de buik
van de bibliotheek.
Onderzoekers en nieuwsgierige
lezertjes kloppen regelmatig bij
conservator Ronald Rijkse aan.
Zo krijgt zijn collectie vermel
dingen in tal van al dan niet we
tenschappelijke publicaties tot
ver buiten de provinciegrenzen.
illustratie Annie Oldenziel
Een hoofdrol kreeg de verzame
ling tot nu toe niet toebedeeld.
Met de verschijning aanstaande
vrijdag van Een Zeeuwse idylle,
het beeld van Zeeland in pren
tenboeken 1900-1960 en de
gelijknamige expositie, gaat dat
veranderen. Kunsthistorica Sas
kia de Bodt baseerde haar boek
vrijwel uitsluitend op de in Mid
delburg aanwezige werken. Zo
is haar boek op één collectie'ge
baseerd en zit dus-de Zeeuwse
Jan Heyse, uit: Sinterklaas Opzeg-rympjes, waterverf en
inkt op papier, particuliere collectie, 1917
met fluwelen tulpen; antieke
moiré rokken, geklepper van ge
lakte en bloemversierde klom
pen, hoofddeksel van geel koper
dat de gouden zon weerkaatst,
vermiljoenrode ringen, ringen
van turkoois met randjes van to
paas, schitterende, zedig gedra
peerde halsdoeken met kwikzil
veren spelden; een klein verbor
gen voorhoofdje als van een
weerbarstige muilezel. Ze zijn
trots en mooi. Ze geuren naar
fijn kaneel, kruidnagel en si
naasappelen, kruiden- en aman-
delkoek, gedroogde schol, kaas
met anijs
Die adoratie deed zich merk
waardig genoeg ook voor aan de
andere kant van de Atlantische
Oceaan. Saskia de Bodt spreekt
van Holland mania of Holland-
gekte, die vanaf 1880 in de Vere
nigde Staten ongekende vormen
aannam. Veel Amerikanen had
den Hollandse wortels, dat had
er ongetwijfeld mee te maken.
De Gouden Eeuw en de volkscul
tuur - vooral de klederdrachten
en klompen - waren favoriete
onderwerpen in talloze Ameri
kaanse prentenboeken. Slechts
enkele ontstegen het cliché, zo
als het in 1940 verschenen Dina
and Betsy van Adèle en Cateau
de Leeuw. Nergens, zegt Saskia
de Bodt, wordt meer waarheids
getrouw informatie gegeven
over het leven op Walcheren
dan in dat boek.
De verwoestingen van de Twee
de Wereldoorlog maakten nog
niet meteen een eind aan de
Zeeuwse idylle. Pas met de
Ramp van 1953 verdween het cli
chébeeld en kregen boeken over
Zeeland een realistischer toon
zetting. De Zeelandse meisjes
hoefden niet langer naar kaneel
en kruidnagel te geuren.
Jan van Damme
illustratie Maud en Miska Petersham
Publicatie - Saskia de Bodt: Een
Zeeuwse idylle, het beeld van Zee
land in prentenboeken 1900-1960 -
een uitgave van de Zeeuwse Biblio
theek en Uitgevenj Terra, 96 pag.,
17,95 euro.
Expositie - Een Zeeuiose idylle - het
beeld van Zeeland in (kinderjprenten-
boeken 1900-1960 - t/m 6 januari te
zien in de Zeeuwse Bibliotheek in
Middelburg, ma. 17.30-21 uur, di.-vr.
10-21 uur, za. 10-16 uur; de tentoon
stelling wordt vrijdag om 16 uur offi
cial geopend.
De collectie kinderboeken in de Zeeuwse Bibli
otheek in Middelburg is met circa twaalf dui
zend' exemplaren toonaangevend in Nederland.
De oudste boeken stammen uit de 18e eeuw, de re
centste dateren van ongeveer 1960. Het accent ligt
op boeken die in Zeeland spelen, een Zeeuws on
derwerp of thema hebben of door een Zeeuwse au
teur zijn geschreven.
De collectie van de Middelburgse verzamelaar
I-Ienri Tak (1844-1910) vormt met twaalfhonderd
boeken uit de periode 1840-1880 een wezenlijk on
derdeel van de collectie. Hij liet, de verzameling
bij zijn overlijden na aan de bibliotheek. Tak was
firmant van de bankiersfirma J.A. Tak Co. Zijn
broer Pieter Lodewijk Tak maakte naam in socia
listische kringen.
Deze maand werd bekend dat de bibliotheek de
omvangrijke kinderboeken- enprenten collectie
van het echtpaar Landwehr-Vogels uit Tiel in be
heer heeft gekregen. Het betreft 770 boeken en
535 prenten uit de 19e eeuw.
Saskia de Bodt (1952) is de schrijver van Een
Zeeuwse idylle. Het beeld van Zeeland in
prentenboeken 1900-1960. Ze is als docent verbon
den aan het Instituut Kunstgeschiedenis en Mu
ziekwetenschap van de Universiteit Utrecht. Een
deel van haar jeugd verbleef ze in Zaamslag, waar
haar vader, kunstschilder Pieter de Bodt, van
1961 tot 1984 woonde.
Saskia de Bodt heeft inmiddels een respectabel
aantal publicaties óp haar naam staan. In 2004
verscheen Schildersdorpen in Nederland, vorig
jaar publiceerde ze Getekend, Hans Christian An
derseri
Het monumentale Prentenboeken, Ideologie en Il
lustratie 1890-1950 - verschenen in 2003 - kan als
een standaardwerk over de ontwikkeling van de
boekillustratie in Nederland worden beschouwd.
Saskia de Bodt voerde de redactie van het boek en
nam de meeste hoofdstukken voor haar rekening
(Uitgeverij Ludion Amsterdam/ Gent, 49,50, ISBN 90
76588 58 9).
