Turkije moet drama uit verleden erkennen
Humor ontbreekt in de vierde Poolse republiek
Doel van de Armeense
deportatie was
roof en vernietiging
Het lachertje
van Europa
zaterdag 14 oktober 2006
Dat er in 1915 een massa
slachting plaatsvond onder
de Armeniërs in Turkije wordt
niet ontkend. Alleen mag het vol
gens Turkije geen genocide, vol
kerenmoord, heten. Tijdgenoten
wisten wel beter. De toenmalige
Amerikaanse ambassadeur in
Turkije sprak in 1916 al in een
rapport aan zijn regering van
een 'doodvonnis voor een heel
ras.'
Als de Armeens-Amerikaanse dich
ter Peter Balakian midden jaren
negentig eindelijk zijn familieleden
aan het praten krijgt over hun geschie
denis, vertelt een nicht van zijn groot
moeder, Dovey, hem een hartverscheu
rend verhaal. In de zomer van 1915
wordt haar vader, een kruidenhande
laar in Diarbekir, door de Turken ge
arresteerd. Ze spijkeren hoefijzers
aan zijn voeten, waarna ze hem kruisi
gen.
Dovey ziet hoe Armeense vrouwen
met petroleum worden overgoten en
in brand gestoken. Met duizenden an
dere Armeniërs uit de stad wordt Do
vey met de rest van haar familie gear
resteerd. Ze beginnen aan een deporta
tiemars - zonder voedsel en water -
richting Syrische woestijn.
De Turkse gendarmes die hen begelei
den laten bij voortduring hun zwepen
knallen.
Dovey en Balakians grootmoeder be
horen tot de weinige overlevenden
van hun transport. Aan het begin van
Balakians boek, Het land van mijn
grootmoeder, wordt meteen duidelijk
welke cruciale rol het jaar 1915 in het
leven van zijn familie en andere Ar
meense overlevenden speelt. Er staan
twee stambomen afgedrukt: aan va
ders kant komen in dat jaar drie fami
lieleden om, aan moeders kant der
tien.
Sam Azadian, in 1985 in New York
mede-initiatiefnemer van een jaarlijk
se herdenking op Times Square, zei
het eens zo: „Twee van elke drie Arme
niërs die in het binnenland woonden,
zijn omgekomen. Ik durf er bijna alles
wat ik bezit om te verwedden dat als
je een Armeense familie in Queens
naar de genocide vraagt, ze zullen zeg
gen: de vader van mijn moeder werd
vermoord." Hoe zit het met dat on
waarschijnlijke detail van die hoefij
zers? De toenmalige Amerikaanse am
bassadeur in Turkije, Henry Morgen-
thau, schreef er in 1916 al over. Op
een dag vertelde een hoge Turkse
machthebber herft hoe tijdens nachte
lijke discussies op het hoofdkwartier
van de Jonge Turken, de groep legerof
ficieren die het Ottomaanse Rijk in
1908 ten val had gebracht, telkens
nieuwe martelmethodes voor de Arme
niërs werden uitgedacht.
„Elke nieuwe manier om pijn toe te
brengen", schreef Morgenthau, „werd
als een fantastische uitvinding be
groet. De aanwezigen waren voortdu
rend bezig hun hersens te laten kra-
ken om weer een nieuw soort marte
ling te bedenken." Djevdet Bey, die de
regio Van onder zijn hoede had, gold
als de beste van allemaal. Morgen
thau: „Over het hele land stond hij be
kend als de Hoefsmid van Bashkale,
want deze kenner van martelingen
had misschien wel het meesterstuk uit
gevonden: hoefijzers onder de voeten
van zijn Armeense slachtoffers spijke
ren."
Aznavour
De Franse president Jacques Chirac
bracht eind september als eerste wes
terse staatshoofd een officieel bezoek
aan het sinds 1991 onafhankelijke Ar
menië. De Russen hadden dit oostelij
ke gedeelte van Armenië in 1828 op de
Door Turken vermoorde Armeniërs in Hep, Syrië op 28 februari 1919.
Perzen yerovefd. In 1918 werd het een
onafhankelijke republiek om in 1920
te worden ingelijfd bij de Sovjetunie,
waar het jarenlang een sluimerend be
staan leidde.
Of, zoals één van Armeniës beroemd
ste zonén, zanger Charles Aznavour
(Aznavourian van origine), het begin
dit jaar zei: „Ik heb lang gedacht, zo
als de Chinezen zeggen, dat Armenië
zijn eigen kom rijst had en dat het op
een bepaalde manier veilig was dank
zij de machtige Sovjetbuurman en la
ter Rusland."
Aznavour, thans permanent ambassa
deur van de. Unesco voor Armenië, be
geleidde Chirac op zijn reis. Ze wer
den vergezeld door andere bekende
Fransen met Armeense wortels als
voetballer Youri Djorkaeffcouturier
Alain Manoukian en kaviaaimagnaat
Armen Petrossian. Met een openlucht
concert in de Armeense hoofdstad Je
revan gaf Aznavour op 30 september
het startschot voor het Frans-Armeen
se vriendschapsjaar, 'Arménie mon
amie', dat tot 14 juli volgend jaar met
zo'n 400 culturele manifestaties wordt
gevierd. Chirac benadrukte tijdens de
inhuldiging van het Frankrijk Plein in
Jerevan dat het Turkije alleen maar
tot eer zou strekken - 'groter zou ma
ken' - als het zijn drama's en fouten
uit het verleden zou erkennen, zoals
ook Duitsland de Holocaust heeft er
kend: „Kan men zeggen dat Duits
land, dat de Shoah volledig heeft toe
gegeven, zijn krediet heeft ver
speeld?" Met andere woorden: betitel
de genocide op de Armeniërs als geno-
.cide. De Turkse machthebbers hadden
daar in htm tijd een stuk minder moei
te mee dan de huidige Turkse rege
ring, die Frankrijk deze week met eco
nomische sancties dreigde. In februari
1915 verkondigde doctor Nazim, lei
dend ideoloog van de Jonge Turken:
„Als deze zuivering niet algemeen en
grondig is, zal hij ongetwijfeld tot pro
blemen leiden. Daarom is het abso
luut noodzakelijk om het Armeense
volk in zijn geheel uit te roeien, opdat
er geen Armeniër meer op aarde leeft
en het hele begrip Armenië wordt uit
gewist. We zullen nooit een betere ge
legenheid krijgen als deze." Ongeveer
een jaar nadat de Jonge Turken de Ot
tomaanse sultan hadden verjaagd,
Daarbij werden ze steevast in groep
jes van vier aan elkaar gebonden. De
eigenlijke genocide werd op 24 april
1915 ingeleid met de moord op ruim
tweehonderd leidende Armeniërs uit
Constantinopel, nu Istanboel. Meteen
daarop begonnen de deportaties van
voornamelijk vrouwen, kinderen en
ouden van dagen naar de woestijnen
van Syrië en het toenmalige Mesopota-
rnië, het huidige Irak. Het voorwend
sel was om deze Armeniërs uit de
frontlinie te halen en naar veiliger ge
bieden te brengen. De Jonge Turken
maakten geen geheim van waar ze
werkelijk op uit waren. Ambassadeur
kwam de leiding in handen van een
drietal ultra-nationalisten, Enver, Ke-
mal en Talaat. Ze hingen het pan-Tur-
kisme aan, wat de Britse ambassadeur
in 1910 omschreef als: „Alle niet-Turk-
se elementen in een Turkse vijzel fijn
stampen." Na het uitbreken van de
Eerste Wereldoorlog in 1914 werden
de wapens van de ongeveer 60.000 Ar
meense soldaten in het Turkse leger
afgenomen. Ze mochten vanaf toen
nog slechts als lastdier dienen, stier
ven van honger en ontbering en wer
den later regelrecht geëxecuteerd.
Morgenthau: „Het eigenlijke doel van
de deportatie was roof en vernieti
ging. Toen de Turkse autoriteiten op
dracht tot deze deportaties gaven,
spraken ze eigenlijk het doodvonnis
over een heel ras uit. In hun gesprek
ken met mij deden ze geen enkele
moeite dit te verbergen."
Ook de Duitsers, met wie de Turken
zich tijdens de Eerste Wereldoorlog
achterverbonden, waren op de hoogte.
Talaat, minister van Binnenlandse Za
ken, vertelde in juni 1915 in navol
ging van Nazim aan een medewerker
van de Duitse ambassade: „Turkije
maakt gebruik van de oorlog om zijn
interne vijanden grondig op te rui
men, dat wil zeggen de ongelovige
christenen, zonder dat het daarbij
door buitenlandse interventies wordt
gestoord."
Toen Mustafa Kemal Ataturk, in 1923
de grondlegger van de huidige Turkse
republiek, in '26 door The Los Ange
les Examiner werd geïnterviewd,
sprak hij over 'restanten van de Jonge
Turken zouden ter verantwoording
moeten worden geroepen voor de mil
joenen van onze christelijke onderda
nen die meedogenloos en massaal van
hun huizen werden verdreven en ver
moord.' De gruwelen kenden vele vor
men en zouden uiteindelijk aan twee
derde van alle Armeniërs in Turkije,
rond 1,5 miljoen mensen, het leven
kosten. Tot op de dag van vandaag is
het rapport van Henry Morgenthau
een leerzame leidraad.
In zijn eindconclusie schrijft de am
bassadeur: „Ik ben ervan overtuigd
dat de hele geschiedenis van het men
selijke ras geen gruwelijker episode
kent als deze. De grote slachtpartijen
van het verleden zijn bijna verwaar
loosbaar vergeleken met het lijden
van het Armeense ras in 1915."
Hitier
De Armeense kwestie is lange jaren
onderbelicht gebleven. In het in 1920
ondertekende Verdrag van Sèvres gaf
Turkije nog volmondig de massamoor
den en deportaties van de Armeniërs
toe en werden herstelbetalingen be
loofd. In het Verdrag van Lausanne,
dat in 1923 dat van Sèvres verving,
was er van Armenië of Armeniërs al
geen sprake meer.
De republiek Armenië was, met dank
aan toenmalig commissaris voor de na
tionaliteiten Stalin, in de Sovjetunie
opgegaan en zou daar jarenlang verge
ten worden. Zo zeer dat Adolf Hitler
in 1939 dacht er wel mee weg te ko
men als hij een massale vernietiging
van het Poolse volk - van de joden
was nog niet expliciet sprake - op
gang zou brengen. Tegenover zijn en
kele criticasters zei hij eenvoudigweg:
„Wie herinnert zich vandaag de dag
nog de uitroeiing van de Armeniërs?"
Met Turkije als geliefd Navo-lidmaat
tijdens de Koude Oorlog zou er in die
situatie niet veel veranderen. Het tij
lijkt echter gekeerd. In 1987 stemde
het Europese Parlement voor erken
ning van de Armeense slachting als ge
nocide, zoals in 1994 ook het Russi
sche parlement, de doema, en - infor
meel - Israël zouden doen, gevolgd
door een groot aantal andere landen,
waaronder Nederland. Ook in Turkije
is er beweging.
De Turkse schrijver Orhan Pamuk,
die donderdag de Nobelprijs voor Lite
ratuur won, heeft al in 2005 gezegd
„er zijn in dit land een miljoen Arme
niërs omgebracht en behalve ik durft
niemand erover te praten" (hij werd
voor zijn woorden vervolgd, maar vrij
gesproken). Eind september dit jaar
mengde ook de Turkse historicus Ha-
lil Berktay zich in het debat. In de
krant Milliyet noemde hij het decreet
tot deportatie van de Armeniërs 'klip
en klaar een etnische zuivering'.
Aly Knol
Vorig jaar won de partij van de eeneiige
tweeling Lech en Jaroslaw Kaczynski,
Hecht en Gerechtigheid (PiS), de verkiezin
gen in Polen. Inmiddels dreigt het land te
verworden tot het lachertje van Europa.
Szymon Majewski danst, verkleed als goo
chelaar, rond een kast en steekt met een
waard in op een figurant die geheim agent
Jan Lesiak voorstelt. De Poolse tv-presenta-
torwil de agent dwingen zijn kast vol gehei
de dossiers te openen. Geruchten over wat
Haar in zou kunnen staan, circuleren al tij-
Hen in Polen. „Niemand weet of die dos
siers authentiek of vervalst zijn", zegt Ma-
jövski, een veertiger met een baardje en
grote pet. „De stukken werken als een
soort jukebox. Politici krijgen er het liedje
over hun politieke tegenstander uit dat ze
willen horen."
jewski presenteert de Poolse versie van
pspijkers: een satirisch programma vol
politieke grappen. De wekelijkse show van
Hé commerciële zender TVN is met drie mil-
i°,en kijkers het best bekeken Poolse tv-pro-
SPamma. Het afgelopen jaar lagen de grap
pen voor het oprapen. De grootste partij,
Hecht en Gerechtigheid (PiS) ging een coali-
he aan met de nationalistisch-populisti-
Ae Liga van de Poolse Families (LPR) en
Hexenofobe club Zelfverdediging (Samoo-
hrana). De eeneiige tweeling Lech en
Jaroslaw Kaczynski - alleen te onderschei-
Hen door een moedervlek op hun kin - wer-
Hen president en premier. Ze beloofden een
jnorele revolutie. Hun Vierde Poolse Repu-
Przemyslaw Gacek, directeur internetvacaturebank Pracuj.pl, ging vorig weekeinde de
straat op om te demonstreren. Samen met 12.000 landgenoten eiste hij nieuwe verkiezin
gen. Volgens de demonstranten heeft de partij van de eeneïge tweeling Lech en Jaroslaw
Kaczynski, Recht en Gerechtigheid (PiS) Polen tot lachertje van Europa gemaakt.
foto Marloes de Koning/GPD
naar een democratie waarin corruptie geen
kans krijgt, afmaken. De Poolse politiek
lijkt sindsdien te bestaan uit een ongecon
troleerde communistenjacht, onverheulde
euroscepsis en afkeer van Duitsers en Rus-
raad met zijn Franse collega Chirac en de
Duitse kanselier Merkel af, nadat een Duit
se krant zijn broer een aardappel had ge
noemd. Buikkramp was het excuus, maar
die had hij duidelijk niet van het lachen.
moest de overgang van communisme sen. In juni zei president Kaczynski een be- De broers eisten dat de Duitse regering
stappen zou ondernemen tegen de krant.
Berlijn wees ze fijntjes op het bestaan van
persvrijheid. „Ze nemen grappen héél per
soonlijk," weet Majewski, die zelf om de ha
verklap wordt gebeld door politici die kla
gen over zijn uitzending. TVN is door de
PiS al bestempeld als de oppositie. De kriti
sche toon maakt het kanaal tot spreekbuis
van de liberalen en de ex-communisten. De
Kaczynsld's koesteren zelf de rabiaat katho
lieke radiozender Radio Maryja en het daar
aan gelieerde TV Trwam als favoriete me
dium. Het media-imperium van pastoor
Tadeusz Rydzyk biedt ze rechtstreeks toe
gang tot de huiskamers van hun electoraat.
Dat bestaat voornamelijk uit gepensioneer
den en laaggeschoolden die weinig opheb
ben met niet-Poolse waarden en normen.
Plet zijn de mensen die sinds de val van het
communisme de inkomensverschillen heb
ben zien groeien, zonder dat ze er zelf op
vooruit zijn gegaan. Die niets moeten we
ten van de invoering van de euro of accepta
tie van homoseksualiteit. „Plelaas heeft de
PiS de retoriek overgenomen van de par
tijen waarmee het een regering vormt",
'meent Jacek Kucharczyk, verbonden aan
het Instituut voor publieke zaken. „Wat de
voltooiing van de in 1989 ingezette om
bouw van de staat had moeten zijn, is veran
derd in een populistische opstand tegen de
liberale democratie."
Kucharczyk waarschuwt ervoor de huidige
regering als spiegel van het land te zien. De
opkomst bij de laatste parlementsverkiezin
gen was met 40 procent erg laag. Minder
dan de helft van de kiezers stemde op de
partijen in de huidige coalitie. „In feite is
dus maar één op de vijf kiesgerechtigde Po
len het hiermee eens." Die rekensom ver
klaart waarom opiniepeilingen een heel an
der beeld van Polen laten zien, dan het bui
tenland denkt. Steun voor de Europese
Unie (EU) is in Polen met ruim 80 procent
hoger dan waar ook in de Unie. De boeren
behoren dankzij de agrarische fondsen van
de EU nu tot de grootste fans. Ondanks an
ti-Duitse retoriek van ministers zien de
meeste Polen Duitsland als meest voor de
hand liggende partner voor economische en
zelfs militaire samenwerking. Przemyslaw
Gacek (32), directeur van de grootste Pool
se vacaturebank op internet Pracuj.pl, ging
vorig weekeinde voor het eerst van zijn le
ven de straat op om te demonstreren. Sa
men met 12.000 landgenoten eiste hij nieu
we verkiezingen. „Het voelde onwennig",
vertelt hij op zijn kantoor in een buitenwijk
van Warschau. Gewoonlijk houdt hij zich
wat afzijdig van politiek. „Ik probeer ge
woon mijn bedrijf zo goed mogelijk te lei
den. Politiek en zaken zijn hier twee strikt
gescheiden werelden." Plet zijn volgens Ga
cek vooral jonge opgeleide Polen zoals hij
zelf,-die van de regering af willen. Zijn ei
gen bedrijf floreert mede dankzij de land-
verlaters, maar voor Polen als geheel is het
niet goed dat de beste mensen hun heil el
ders zoeken. Hoewel de werkloosheid met
vijftien procent nog altijd hoog is, onder
vindt een aantal sectoren al nadelen van
een krapte op de arbeidsmarkt. De PiS mag
van Gacek best in een nieuwe regering te
rugkeren - „de ergste schade treft ons ima
go in het buitenland" - als het economisch
beleid maar wordt overgelaten aan het eco
nomisch liberalere PO. Het streven van PiS
om de revolutie van 1989 af te maken door-
het land voor eens en altijd te zuiveren van
communistische oligarchen en corrupte
machthebbers, geniet nog altijd brede
steun. Een scherpe toon in het debat met de
grote buurlanden Rusland en Duitsland is
volgens veel Polen volkomen terecht. Het
viel in bijzonder slechte aarde toen Duits
land een energieakkoord sloot met Rus
land, inclusief de aanleg van een pijplei
ding buiten Polen om. Pogingen van een
Duits politica om aandacht te vragen voor
het lijden van Duitsers die werden verdre
ven toen een deel van Duitsland na de Twee
de Wereldoorlog Pools werd, drijven niet
alleen de gebroeders Kaczynski tot razer
nij. Onlangs maakten de president en de
premier hun eerste - zorgvuldig geregisseer
de - grap. Kaczki betekent eenden in het
Pools. De tweeling Kaczynski kreeg daar
om als bijnaam De Eenden. Daar blijken ze
goed mee te kunnen leven.
Marloes de Koning
