Aardaker siert Zeeuwse dijk
PZC
Je kon de medicijnen bij de gezusters afhalen
Vriendinnen a vanaf
de laohere schole
nieuwe raadkaart
20]
fa
dinsdag 1 augustus 2006
De lathyrusbij op een pronkerwt.
foto Chiel Jacobusse
Dijkflora is natuur
schoon waarin Zee
land wat te bieden heeft.
Een van de planten die we
onder dat natuurschoon
kunnen rangschikken is
aardaker. Hier en daar op
goed beheerde dijken kun
nen we de heldere purperro
de bloemen zien staan.
Vaak staan ze in gezelschap
van de paarse vogelwikke
en de gele veldlathyrus. Een
bont gezelschap. De aard
aker behoort overigens ook
tot het plantengeslacht van
de lathyrus, die op haar
beurt weer is onderge
bracht bij de familie van de
vlinderbloemigen.
De naam aardaker is terug
te brengen tot aardeikel.
Aker staat hier namelijk niet
voor een soort putemmertje
-wat door sommige wel gedacht
wordt- maar voor het verwante
woord eikel. De eikeltjes wor
den toegeschreven aan de vorm
van de knolletjes die de plant in
de grond produceert. Dat zijn
stengelverdikkingen in de grond
van de plant zelf. Onder de
grond maakt de plant uitlopers
en op elke plaats waar de plant
weer nieuwe wortels vormt voor
een volgende plant, wordt weer
op de stengel een nieuwe eikel
gevormd. De aardaker is meer
derjarig. Elk knolletje loopt ie
der jaar weer opnieuw uit. De
plant heeft ongeveer drie jaar
nodig om tot een knolletje uit te
groeien. Vroeger had de bevol
king het geduld zo'n lange tijd
te wachten om de knolletjes ter
grootte van een pinda te oog
sten. Letterlijk zullen de kleine
knolletjes geen gewicht in de
schaal gelegd hebben. Dat deed
de aardappel wel. Het ligt daar
om voor de hand dat de aardap
pel met z'n hoge productiviteit
volksgewas nummer een is ge
worden. Het knolgewasje van de
aardaker komt vaak naar voren
als delicatesse. Voor de arme be
volking zal het zoeken naar de
vruchten in het vrije veld een
niet onbelangrijke bezigheid
zijn geweest. In welke mate er
sprake was van duidelijke ge
richte teelt geeft de geschiede
nis niet aan.
Verwilderd
De plant komt oorspronkelijk
uit Centraal Azië en is waar
schijnlijk met zaaigraan hier
heen gekomen. Veel planten die
inmiddels hier inheems zijn ge
worden, hebben deze reis ge
maakt. Eenmaal hier verwil
derd, werd de plant ook geteeld.
Dat moeten we concluderen uit
namen als het Engelse Dutch mi
ce en weer ergens anders in Ne
derland (Zutphen) waar een ver
ordening van kracht was waarin
staat: 'Niemant vermag op eenes
andermans land aardeykelen te
graaven'. Het laatste is nog geen
bewijs, dat het er inderdaad
werd geteeld. Het kan ook zo
zijn, dat de aardlathyrus er als
onkruid groeide en er door de
betreding schade ontstond aan
de hoofdgewassen.
Aardmuizen
Het Engelse Dutch mice kan
weer een aanwijzing zijn dat het
gewas werd uitgevoerd naar dat
land. Het mice slaat weer op een
groot scala aan streek- en bui
tenlandse namen waarin het
woord aardmuizen in voor
komt. De oud Nederlandse Bota-
De PZC sponsort Het
Zeeuwse Landschap. In
'Natuurlijk Zeeland' doen
medewerkers van deze
stichting verslag van wat
er speelt in de Zeeuwse na
tuurgebieden: onverwachte
vondsten en bijzondere ge
dragingen passeren weke
lijks de revue. En natuur
lijk ook de successen en
mislukkingen in het be
heer.
nicus Dodanaeus (1608) heeft
daarin nog de meest aanspreken
de karakteristiek: 'om dat de
bruyne oft swarte cnobbelach-
tige ronde lanckworpige eecke-
len oft wortelen met hun aan
hangende snoerken oft faselinge-
sken een eleyn Muysken met
zijn steertken schijnen te ghe-
lijcken'.
Onze Delta wordt vaak ge
noemd als het gaat om de vroege
re teelt van het gewas. Vooral
Goeree moet een vitale rol heb
ben gespeeld. Naar de huidige
verspreiding van aardaker in
het Deltagebied te oordelen, zou
je dat niet meer zeggen. De aard
aker komt nu het meest voor in
Zeeuws Vlaanderen, Zuid Beve
land en Tholen. We vinden ze
daar vooral op dijken.
Met onze toename van kennis
op het gebied van wilde bijen is
het al opgevallen dat de aard
aker vaak werd bezocht door
wilde bijen van het geslacht be
hangersbij. Aan de kust is deze
waarneming gedaan bij de kust-
behangersbij. Een wilde bijen
soort die vrijwel uitsluitend aan
de kust voorkomt. In Zeeland is
dat niet het geval. Soms worden
wel waarnemingen gedaan van
de kustbehangersbij, maar het
blijft bij een enkele. Mogelijk
houdt het verband met het
slechts sporadisch voorkomen
van de aardaker. Meer waar
schijnlijk is recent onderzoek,
waarbij is vast komen te staan
dat het geslacht behangersbij,
waaronder ook de tuinbehan-
gersbij of tuinbladsnijder, be
langrijke bezoekers zijn van
vlinderplanten. Hun sterke ach
terlijf, dat ze sterk omhoog kun
nen richten, komt ze goed van
pas bij het binnendringen van
de vlinderbloemen. Voor andere
bijensoorten is dat minder ge
makkelijk. Het is niet alleen toe
val, dat de verspreiding van de
zoet geurende aardaker vaak sa
menvalt met de verspreiding
van een behangersbij die heel
toepasselijk de lathyrusbij
wordt genoemd. In Zeeland lig
gen daarvan de accenten weer
in Zeeuws-Vlaanderen en Zuid-
Beveland en Tholen. De hoofd
verspreiding in Nederland van
de lathyrusbij ligt in Zeeland en
Zuid-Limburg. Elders in Neder
land komt deze bijensoort veel
minder of nauwelijks voor.
De lathyrusbij is daarom, net
als zijn waardplant de aard
aker, karakteristiek voor de
Zeeuwse natuur. Kennismaken
met de lathyrus behangersbij is
niet moeilijk. Een rijtje sierla-
thyrus of pronkerwt zaaien in
de sier- of moestuin is al vol
doende om een grote kans te ma
ken op een bezoek van deze be
hangersbij of een van zijn ge
slachtgenoten. Het opwippen
van zijn achterlijf bij het binnen
dringen van de vlinderbloem
is een onmiskenbare aandui
ding.
Ron Brouwer
Twi keer per jaer komme ze
bie mekaore. En a eêl vee
jaeren lang. Zodoende bluve die
vier vrouwen, vriendinnen a van
af de laohere schole, goed op
d'oogte van mekaores leven. Ze
weune errehens in Zeeland en
as ze bie mekaore komme, ebbe
uldere mannen dibie de angenae-
me taok ook anwezig te mohe
wezen. Vier echtpaeren, onder-
wiele vee jaeren lief en leed dê-
lend, ouwe dat noe a zó'n 25
jaer vol.
De mannen dienke soms wè es,
da eên keer per jaer wè voldoen
de zou weze, mè op iedere versi
te merke ze wi, dat de uren ora-
vliehe en.de laete uurtjes onge-
merkt vroege uurtjes van de vol
genden ochen ore. En dan bin ze
nog nie mee mekaore uutgep-
raot. In een alf jaer gebeurt er
toch aoltied wi zö vee!
Onderwiele bin ze aol oma en
opa hore. Het werk, dat a de
mannen doe is noe 'mohen' hore
en hin 'moeten' mi. En op de ver
sites beginne ze, nae de klein-
huus, de vakanties en de 'goeie
ouwe tied' ook a over d'r kwao-
len te praoten. Ze beseffe goed,
da leeftied en onderwerpen van
gesprek aoltied bie mekaore blu
ve ore.
De opstelling van de stoelen is
iedere keer zö, da ze tweê an
twee kunne praote. Mè de man
nen kunne ook makkelijk sae-
men een boom opzette, net as
dan de vrouwen. En mee z'n ach
ten kunne ze ook mee eên zaok
bezig weze. Dat leste gebeurt
ook op gezette tieden. De vrou
wen ebbe meêstal d'r eihen ver-
haolen. Z'ebbe 't hraog over de
tied vödat de mannen in ulder
leven verschene. Di kunne de
mannen nie over meepraote. Ie
dere keer as uldere tiedelijke
voorgangers ten tonêle gevoerd
ore, bliekt dat onderwerp nog
een onuutputtelijke bron van la
cherige gesprekken te wezen.
Omdat de mannen naegenoeg
hin gezaemenlijk verleden ebbe,
leve die a jaeren bie de waan
van de dag. Die ebbe 't nie over
d'eeste schreden op ulder liefdes
pad. Z'ebbe ook hin gemeen
schappelijke passie vö b.v. au
to's of voetballen. Jaeren hieng
't over 't werk, de polletiek en
zurgen om of mee je geld. De
vrouwen aode 't meêstentieds
over d'opgroeiende huus, de
schoolkeuze en laeter over de
verkeringen en de zurgen, die a
een moeder kan ebbe bie wi een
'mee-eter' an taefel. Af en toe
mengde een man z'n eihen ook
in dat gesprek, a waere de oordê-
len over de 'nieuwste anwinst'
in de familie aoltied vorzichtig.
Wan een allef jaer laeter kon ao-
les wi eêl anders weze...!
De komst van 't volgende ge
slacht gaf vee stof tot praoten
en tegenwoordig vult dat nog
een aordig deêl van iedere versi
te. De hroötvaoders praote en
geniete di ook mee mee. De
'tuuswachtoma' kan best een
boekje opendoe over de klein-
huus en d'r vaoder en moeder.
En j'oor ze nóha es zeie: 'Ze bin
oud en wies genoeg om 't zelf te
beslissen..." En 't is nie zö moei
lijk om te raoien wie of 'ze' bin!
Het einde van 't werkzaem le
ven van de mannen ei ook de no
dige gesprekken opgeleverd. Ze
ker, toen a bleek, dat een echt-
paer een p.i.z.-cursus volgde.
Dat was een cursus 'Pensioen in
zicht'. Dan hienge ze een paer
daehen mee lotgenoten praote
om beter voorbereid te wezen
op 't nieuwe leven, saemen iede
re dag op mekaores lippen. En
andere aode di dan wi lol over,
wan die zaehe zö ies hlad nie zit-
te. Die dochte hin zurgen of ru
zie te han kriehen over 't stofzu-
gen of d'n afwas, laet stae over
eten koke of 't geld opmaeke..!
Noe oordt er gesproke over d'an-
koop van twi dezelfde fietsen.
Of over een nieuwen auto mee
een ohen instap. En een slaop-
kaemer op de begaene grond is
dan wè toekomstmuziek, mè
toch..! Natuurlijk haen ze, nae
wat andringen, ook toegeve, da
aoles nie mi zó soepel loopt, da
ze hin twintig mi bin, da ze
meer en meer han vergete en da
ze 's ochens ook wè es stief bin,
as ze de vorige dag te vee ge-
K9&KT.
daen ebbe. Mee sommige dingen
van deze tied kunnen ze ook nie
mi zö goed mee.
Jae, de aftaekeling is an't kom
men, langzaem mè zeker. Di is
hin ontkommen an. A bin de
vriendinnen zö af en toe wi even
trug in ouwe tieden. Tieden van
tuuswachten, mee onverwachte
bezoekers, mè nie drek onge
wenst! Ze lache wi over de dans
lessen en de film op zaeterdagae-
ven in de bioscoop. En dan de
leste bus trug nè raus, stampvol
mee aolerande figuren, die a ze
nooit vergete bin, Dan bin die
vier oma's wi even joeng.J
De mannen bluve toch nè de toe
komst kieke. Een verzur-
gingsuus lei natuurlijk nog een
ènde achter de horizon. Z'ope
nog jaeren vö d'r eihen te kunne
zurgen. Mè 't liekt toch een
goeie zaok om avast es te han in
formeren nè vier anleunweunin-
gen, nest mekaore. Dan oeve ze
mekaore nie uut het oog te ver
liezen.
Dan kunne ze laeter saemen nè
de soos, nè 't koersballen en 't
biljarten, nè de bingo en op reis
mee een bus deu de zak van
Zuud Beveland. En ieder weke
een aeven of een middeg bie me
kaore op versite. Ebbe ze d'eeste
jaeren wi wat om over te prao
ten.
Frans van der Heijde
■sf*
De oplossing van de raad
kaart van vorige week is
'het mooie en gezellige ringdorp
Ouwerkerk', schrijft J. van 't
Hoff uit Oosterland. „Jaren van
vredige rust wisselden elkaar af
met geweld: wind, oorlog, wa
ter. De toren die te zien is op de
foto, werd zwaar beschadigd
door de Duitse bezetter en is na
1945 afgebroken."
Ook M. Bal uit Oosterland gaat
in op de toren. „Hij werd opge
blazen door Duitse soldaten."
Toeval of niet, de kaart is in oor
logstijd, 1944, verzonden aan
ene mejuffrouw P. G. Lukus te
Loosduinen. Waarschijnlijk ie
mand die daar vanaf het onder
water gezette Schouwen-Duive-
land was geëvacueerd.
D. E. Tollenaar uit Terncuzen
herinnert aan de watersnood
ramp van 1953, die Ouwerkerk
zwaar trof. „Het buiten het dorp
in de caissons ingerichte Waters
noodmuseum is indrukwek
kend. Recentelijk hebben wij
het bezocht, tijdens een eilan-
dentoer met de motor. Als je op
die plaats je gedachten de vrije
loop laat, realiseer je je wat er
gebeurd is met ons Zeeland."
J. Hage uit Ouwerkerk is in het
dorp geboren en getogen en kan
de namen van personen op de
kaart noemen. „De foto is geno
men vanaf wat nu de Koningin
Julianastraat is en vroeger het
Oostslop heette. Op de plaats
van het schuurtje rechtsvoor
1- kerk werd gesticht, kreeg dit
staat nu de onlangs verbouwde
woning Nooitgedacht. De kinde
ren zouden Jacob en Leen Hack
en Leentje en Sientje Manni kun
nen zijn. De voorste is mij onbe
kend."
In het huis links, met de mooie
blinden, woonde Joost of Jakob
Manni, weet C. Marsilje uit Ter-
neuzen. Deze inzender bevestigt
de namen die Hage gaf maar
kent evenmin het derde meisje.
„Sientje is al lang overleden en
Leentje nog niet lang geleden."
Het huis naast dat van de fami
lie Manni werd armenhuis ge
noemd. Waarom is Marsilje on
bekend. „Ik dacht dal er twee
gezinnen woonden. Die waren
zeker arm." Rechts het huis van
Jans en Mietje van der Sande.
„Als je ziek was, kwam de dok
ter van Nieuwerkerk en kon je
de medicijnen bij de gezusters
afhalen."
Het huis ervoor was de smederij
van Chris van de Veer, aldus
Marsilje, die opmerkt dat bijna
alles door de Februariramp is
verdwenen. „Nu staat er rechts
de BMW-garage van P. Re-
meeus."
C. F. Stevense uit Middelburg
duikt in de geschiedenis en
meldt dat Ouwerkerk omstreeks
1200 ontstond, door de bedij
king van een klein eiland, Duive-
land genaamd. Het was eigen
dom van de abdij van de Bene
dictinessen van Nijvel. „De ab
dis Geertruid, dochter van Pe
pijn van Landen, zwaaide in 695
de scepter over dit klooster. De
toen gestichte kerk werd aan
haar gewijd en omdat er in de
directe omgeving later nog een
kerk werd gesticht, kreeg dit
stukje Duiveland de naam Oude
Kerk Ouwerkerk. Het andere
stuk heette dus Nieuwerkerk."
Na de Reformatie kwam de kerk
in handen van het kapittel van
Sint-Salvator te Utrecht. De la
tere heerlijkheid Ouwerkerk, ei
gendom van de markgraaf van
Veere, werd in 1566 verkocht
aan de stad Zierikzee en in 1725
aan vrouwe Maria van der
Mandere-Nagtegaal.
De 15e eeuwse kruiskerk be
staat op de foto uit koor en
dwarspand. Volgens Stevense
brandde het middenschip eerder
af en werd de toren in 1892 ge
troffen door blikseminslag. Die
toren had slechts één wijzer
plaat, aan de zuidzijde. Tijdens
de Eerste Wereldoorlog werden
de nationale kleuren streepsge-
wijs op de spits aangebracht.
Op de Ring staat een bord dat
aangeeft dat het water in 1953
op de hoogstgelegen plaats van
het dorp een hoogte bereikte
van 1.75 meter. Stevense zegt
dat in 1956 een nieuwe kerk in
gebruik werd genomen. Van ar
chitect F. H. Klokke en ge
bouwd door de aannemers Ever
aars en Van den Berg. „In de to
ren hangt de in 1500 in Meche-
len gegoten uit de oude toren af
komstige Salvatorklok
Rinus Antonisse
De waardebonnen gaan naar: M.
Bal, Oosterland. J. Hage, Ouwer
kerk en C. Marsilje, Terneuzen.
Met de nieuwe raadkaart uit de collectie van
Hans Lindenbergh blijven we in de sfeer
van de kleine dorpen en gehuchten.
Op de kaart afgezet gaat het van noord naar zuid
west. Vraag is: hoe luidt de naam van het afgebeel
de plaatsje?
Nadere bijzonderheden over de situatie toen en
nu zijn van harte welkom.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
5 augustus worden gezonden naar: Redactie PZC
Buitengebied, postbus 31, 4460 AA Goes; fax
0113-315669; e-mail redactie@pzc.nl.
Onder inzenders van een goede oplossing worden
drie waardebonnen verdeeld.
