Moren en Russen zoeken elkaar op
Het ware
gezicht van de verguisde Roma
27
Oude vijanden vinden weg
tot samenwerking
Niemand is in het volk
geïnteresseerd
zaterdag 20 mei 2006
De spionnen en onderzeeërs zijn weg. De uitkijkpost is
nu een toeristische attractie. In het uiterste noorden
van Europa gaan Noorwegen en Rusland nieuwe uitdagin
gen aan. Over vis, milieu, kernafval en energie. „Deze re
gio heeft alle ingrediënten voor een potentieel conflict."
werd bekend dat
.Brussel pas in oktober besluit over de
toetreding van Roemenië tot de Europese
Unie. Als het land aan de gestelde voor
warden voldoet, worden we mede verant
woordelijk voor twee miljoen Roma. In hun
toek Sla een spijker in mijn hart schetsen
schrijfster Mariët Meester en fotograaf Jaap
een ontluisterend beeld van deze be-
aan de rafelrand van de sa-
todezomer van 2000 werd het Nederlandse
nieuws wekenlang beheerst door vijf Ro-
to-families. Utrecht had veel met ze te stel-
De families wilden zich in de Domstad
festigen, maar de burgemeester sommeerde
8 gezinnen terug te keren naar waar ze van-
N kwamen. Dat bleek buurgemeente
wiebergen, dat de Roma kort daarvoor hon-
todduizenden euro's had gegeven om van
{M te komen. Zie hier het lot van de Roma
^een notendop: niemand weet waar ze van-
San komen, niemand weet wat ze ermee
anmoeten. Altijd is er sprake van gesjacher
"angst voor criminaliteit. Vorige maand
?°g werd er in Brussel iemand neergestoken
®heenMP3-speler. De eerste verdenkingen
0hg uit naar Noord-Afrikanen. Toen dit
pijnlijk misverstand bleek, werden Ro-
"k-zigeuners uit Polen als verdachten naar
Kapitein Gernady Peregu-
dov heeft zijn T-shirt uitge
trokken en geniet van de lente
zon, die in deze tijd van het jaar
op deze breedtegraad nog maar
één uurtje per dag onder gaat.
Zijn trawler Glacier Enterprise
ligt voor onderhoud op de werf
van de Noorse stad Kirkenes.
Het is slechts 250 kilometer
naar de Russische thuishaven
Moermansk.
Toch is het maar de vraag wan
neer Peregudov die terugziet.
„Het is tegenwoordig onbetaal
baar om naar huis te gaan", zegt
hij. Peregudov grinnikt om de
paradox dat het voor zeelieden
goedkoper is om in een van de
duurste landen ter wereld te blij
ven dan naar huis te varen.
Het heeft volgens hem alles te
maken met belastingen. De No
ren repareren sneller en daarom
kiezen Russische rederijen in de
ze buurt er vaak voor de vloot in
Kirkenes te laten onderhouden.
Het probleem is echter dat ze
over elke schroef die in Noorwe
gen wordt ingedraaid bij thuis
komst belasting moeten betalen.
Peregudov: „In Rusland belas
ten ze zelfs het drinkwater aan
boord." De enige manier om dit
te omzeilen, is geen Russische
havens meer aan te doen. Veel
trawlers laden de vis en krab
ben op zee over op een vracht
schip en keren daarna terug
naar Kirkenes. Wat weer een an
der probleem oplevert: de be
manning vaart op een zeemans
pas. Dat betekent dat ze Noor
wegen via zee moeten binnenko
men of verlaten.
„Als we bijvoorbeeld met de bus
uit Moermansk naar Kirkenes
komen, moeten we over zee ver
trekken. Dat is lastig als het
schip nooit een Russische haven
aandoet," stelt de kapitein. De
vissers wachten vaak maanden
voor ze naar huis kunnen.
Schrijnend
Visa- en belastingproblemen
zijn slechts enkele van de uitda
gingen waaraan de buurlanden
in het noordelijkste puntje van
Europa het hoofd moeten bie
den. Het grensgebied van
Noord-Noorwegen en Noord
west Rusland is vijf keer zo
groot als Nederland en heeft
iets meer dan een miljoen inwo
ners, waarvan slechts zeventig
duizend aan de Noorse kant.
„Land en zee zijn hier rijk aan
natuurlijke hulpbronnen. Het
Kola-schiereiland aan Russi
sche kant heeft een van de hoog
ste concentraties nucleaire in
stallaties ter wereld. Ook het
verschil tussen arm en rijk is
schrijnend", somt Rune Rafael-
zo veel Russen bij komen, wil ik
meer van mijn herkomst weten
en misschien wel weer het Rus
sisch staatsburgerschap aanvra
gen."
Veronica is één van de vijfhon
derd Russen die de afgelopen ja
ren naar Kirkenes (vijfduizend
inwoners) zijn verhuisd. Hun in
vloed is zeer zichtbaar. De
straatnaambordjes en reclames
zijn zowel in het Noors en het
Russisch en in de lokale biblio
theek is een kwart van de boe
ken in het cyrillische schrift.
Elk vierde huwelijk is tussen
een Rus en een Noor.
De stad heeft een lange geschie
denis met de Russen. De vikin
gen ruilden er al hout en huiden
voor vis. Bovendien waren het
Sovjetsoldaten die Kirkenes in
oktober 1944 bevrijdden van na-
zi-Duitsland. Niet onbelangrijk
voor een goede verstandhou
ding: de soldaten vertrokken
ook weer netjes. Tijdens de Kou
de Oorlog maakten speciale be
lastingkortingen en schuldenre
gelingen het aantrekkelijker
voor Noren om in de uitgestrek
te en lege grensprovincie te wo
nen.
Afval
De bevolking kon mooi in de ga
ten houden dat de Russen niet
ongemerkt binnenvielen. Tegen
woordig zijn het niet de Sovjet
soldaten maar hun afval dat
Noorwegen zorgen baart, ,,'s We
relds grootste nucleaire vuilnis
belt ligt hier vlak over de
grens", zegt nucleair consulent
Björn Borgaas.
„De aanwezigheid van de noor
delijke vloot, atoomijsbrekers
en de Kola-kerncentrale zorgen
voor de grootste concentratie nu
cleaire installaties ter wereld.
Dit kan een catastrofale milieu
ramp veroorzaken." Bovendien
ligt het gevaar op de loer dat ie
mand met slechte bedoelingen
foto Windy Kester
er vandoor gaat met radioactief
materiaal dat hier voor het op
rapen ligt.
Borgaas is belast met het ont
mantelen van atoomonder
zeeërs. Canadese en Noorse do
noren en experts hebben de afge
lopen jaren vijf duikboten gebor
gen, die door kernenergie wor
den aangedreven. Kosten: vijf
miljoen euro per boot. Daar
naast besteedt Noorwegen 100
miljoen euro aan het veiliger ma
ken van de Kola-kerncentrale.
Het is niet alleen de angst voor
een milieuramp die de Noren
naar de portemonnee doet grij
pen. Hulp bij dure en gecompli
ceerde milieuprojecten is ook
een manier van goodwill kwe
ken en relaties onderhouden.
Misschien dat de Russen straks
welwillend zijn bij het toeken
nen van projecten die wél geld
opleveren. Bijvoorbeeld op het
gebied van gaswinning in de
Barentszee.
Rime Rafaelsen van het Barents-
secretariaat in Kirkenes juicht
ook die samenwerking toe. „Het
is levensgevaarlijk om geen goe
de buur te zijn. We kunnen de
strijd met de Russische vloot
toch niet aan." Zijn filosofie is:
hoe meer de twee bevolkings
groepen met elkaar worden ver
bonden en hoe beter ze elkaar
kennen, hoe minder snel ze el
kaar in de haren zullen vliegen.
Bodil Emanuelsen pakt dit idee
op haar eigen manier aan. In
haar winkeltje in Kirkenes ver
koopt ze Russische kunst. „Wie
had dat ooit gedacht? Ik moet
toegeven dat ik best sceptisch
was ten opzichte van de Russen.
Ook omdat we in het begin wer
den overspoeld door Russische
prostituees. Nu we meer en
meer uitwisselen, blijkt het hart
stikke spannend en gezellig om
elkaar beter te leren kennen."
Windy Kester
voren geschoven. Als straks Roemenië tot de
Europese Unie wordt toegelaten, is Europa
zo'n twee miljoen Roma rijker. Hoog tijd
voor een nadere kennismaking, vinden
schrijfster Mariët Meester en fotograaf Jaap
de Ruig. Het tweetal heeft sinds de val van
dictator Ceaucescu in 1989 meerdere reizen
naar Roemenië gemaakt om deze bevolkings
groep in de verdrukking beter te leren ken
nen. Hun ervaringen zijn opgetekend in Sla
een spijker in mijn hart. Het boek heeft een
politieke achtergrond, geeft Meester toe:
„Een overgrote meerderheid van de Roeme
nen wil graag bij de Europese Unie horen,
de afgelopen jaren is hard gewerkt om aan
de voorwaarden te voldoen. Als het Roeme
nië lukt lid te worden, wordt Europa auto
matisch medeverantwoordelijk voor de Ro
ma. Dan moet je ook willen weten om wat
voor mensen het gaat." Sla een spijker in
mijn hart schetst een ontluisterend beeld
van een bevolkingsgroep die al eeuwen aan
de onderkant van de samenleving bivak-
keert.Roma staan bekend als zigeuners,
maar dat is een vlag die de lading niet dekt.
Waar ze precies vandaan komen, is onbe
kend.
Mythen
Meester: „Er bestaan verschillende mythen,
bijvoorbeeld dat ze van de apostel Judas af
stammen. Algemeen wordt aangenomen dat
ze uit India komen, maar niemand weet
wanneer en waarom ze daar vertrokken
zijn." Na een paar slechte ervaringen met
bevooroordeelde tolken, leerde Meester zich
zelf de Roemeense taal en zocht ze de Roma
op in achterbuurten en geïsoleerde dorpjes
Romagezinnen
op het platteland. Ze voerde gesprekken,
bleef een aantal weken logeren en trok weer
verder. Een aantal gezinnen werd meerdere
keren bezocht. „Kwamen we na een aantal
jaren terug, leefden sommigen nog steeds in
dezelfde ellende. Dat is een van de redenen
waarom ik er tussen 1997 en 2003 niet meer
heen wilde. Ik geloofde niet dat het ooit iets
kon worden. Toch ben ik in 2004 en 2005 te
ruggegaan."
Meester portretteert gezinnen in erbarmelij
ke omstandigheden waar ouders baby's ver
kopen of, uit angst hun gezag te verliezen,
kinderen verbieden naar school te gaan. Ze
vertelt over zwendel, bedrog en diefstal,
maar ook over ambachtslieden die bij nacht
en ontij hun bedden vol vlooien verlaten om
naar de markt te gaan.
Het was niet altijd makkelijk om vertrou
wen te winnen. „Ik vertelde steeds dat ik be
zig was aan een boek, maar hield mijn
schrijfblokje dan in mijn zak en Jaap was
heel terughoudend met fotograferen", ver
telt Meester. „Voor sommige Roma is het
moeilijk om voor te stellen dat iemand in ze
geïnteresseerd is. Ze zijn niet gewend dat er
foto's van Jaap de Ruig
naar hen wordt geluisterd. In het Roemeen
se parlement zit één vertegenwoordiger
voor alle Roma, en die is ook nog eens door
de staat aangewezen."
Meesters fascinatie voor de Roma komt
voort uit haar schrijversschap. „Ik ben op
de eerste plaats een verhalenverteller. Ik
heb geprobeerd een boek te schrijven waar
in je ook blijft doorlezen als je je niet eens
zozeer voor het onderwerp interesseert, een
verhalend boek, bijna als een roman."
„Roma kennen een interessante, maar voor
al vreselijke geschiedenis. Ze zijn tot ver in
de negentiende eeuw als slaaf gehouden. In
de Tweede Wereldoorlog zijn ze door de na
zi's naar Transnistrië gedeporteerd. Vervol
gens kwam dat verschrikkelijke communis
me. Toen ik begin 1990 voor het eerst naar
Roemenië reisde, probeerde ik al meer van
deze mensen te weten te komen. Met dit
boek wil ik ze een gezicht geven." Sla een
spijker in mijn hart is niet bedoeld om mede
lijden te wekken, benadrukt Meester. „Als
ik ergens een hekel aan heb, zijn het de ac
ties waarbij hulpgoederen naar Oost-Euro
pa worden gebracht. Ik hoorde al van een
groep Belgen die na lezing van dit boek een
Roma-schooltje wilde opknappen. Ik zag
het helemaal voor me: mannen in korte broe
ken die muren staat te witten in een dorp
vol werkeloze stukadoors. Het is allemaal
goed bedoeld, maar zo slecht voor de menta
liteit en het eigen initiatief."
Hoewel Meester soms moedeloos wordt van
de geringe vooruitgang die de Roma de afge
lopen vijftien jaar in Roemenië hebben ge
boekt, wil ze blijven geloven in de mogelijk
heid tot verandering. „Er is in Boekarest
sprake van een jonge generatie die wel on
derwijs heeft gehad, die wel studeert." „Er
worden door Roma zelf boeken en films ge
maakt over de eigen geschiedenis. Het zijn
tekenen dat er iets kan veranderen, maar
het moet wel van binnenuit komen. Ze moe
ten het zelf doen anders werkt het niet."
Joep van Ruiten
Sla een spijker in mijn hart van Mariët
Meester. Foto's van Jaap de Ruig. Uitgeverij
Balans. Prijs: 19,50 euro
Kapitein Peregudov op zijn trawler Glacier Enterprise die voor onderhoud op de werf van Kirkenes ligt. foto Windy Kester
sen van het Barentssecretariaat
andere hete hangijzers op.
Deze Noorse overheidsinstantie
moet de Noord-Russische sa
menwerking bevorderen. Dat is
volgens hem bittere noodzaak.
„De Barentsregio heeft alle in
grediënten voor een potentieel
conflict. Denk alleen al aan de
grijze zone." Dat is een 176.000
vierkante kilometer groot deel
van de Noordelijke IJszee waar
Oslo en Moskou het al veertig
jaar over oneens zijn. Beide lan
den maken aanspraak op dit ge
bied, dat rijk is aan olie en gas.
Geen hoge ambtenaar of minis
ter durft het hardop te zeggen,
maar het is onwaarschijnlijk
dat de status quo tot het einde
der dagen wordt gehandhaafd.
Hoeveel overzichtelijker was
het vijftien jaar geleden. De
grens zat potdicht en werd aan
beide kanten met argusogen in
de gaten gehouden door tot de
tanden bewapende soldaten, on
derzeeboten en spionnen.
Noord-Noorwegen was de enige
plek waar de Navo direct uit
zicht had öp de Sovjetunie.
Even buiten Kirkenes staat nog
steeds de houten,uitkijktören
Noorse Kirkenes is in trek bij veel Russische vissers.
van toen, op een heuvel in het
landschap waar het wemelt van
de bruine beren.
Aan de andere kant van de bo
men en de glinsterende grensri
vier braken drie schoorstenen
zwarte wolken uit. Dat is de nik-
kelfabriek in het Russische mijn
stadje Nikel. De Stalinistische
woonblokken zijn omgeven
door een maanlandschap. Mi
lieuorganisaties rapporteren dat
dit vijftienduizend zielen tellen
de stadje meer vervuilt dan alle
fabrieken in Scandinavië bij el
kaar. Volgens de Verenigde Na
ties is dit het grensgebied in de
wereld waar de levensstandaard
aan beide zijden het meest ver
schilt.
De kindersterfte en het aantal
miskramen in Nikel zijn hoger
en het geboortegewicht bedui
dend lager. Een 20-jarige man
aan de Noorse kant van de grens
heeft een goede kans 74 te wor
den. Tien kilometer verderop is
de levensverwachting 57 jaar.
De ouders van Veronica Zybairo-
va (22) wilden een betere toe
komst en zagen in 1993 hun
kans schoon Nikel voor Kirke
nes te verruilen. „Ik ging hier
naar school en ben Noorse ge
worden. Nu er de laatste jaren
f ff
