Het eigen landje bleef deel van Nederland
Beatrix in voetspoor Bemhard naar Argentinië
27
Documentaire over anti-annexatiebeweging
zaterdag 25 maart 2006
Voor hetzelfde geld was
het allemaal heel an
ders gelopen en blikten we
nu terug op de succesvolle
annexatie van Zeeuws-
Vlaanderen door de Belgen
in 1919. Maar het plan tot
gebiedsuitbreiding liep stuk
op fel verzet. De in Hoofd
plaat geboren filmmaker
Wesley Vermeere wijdde er
een documentaire aan:
Zeeuwsch- Vlaanderen Ne-
derlandsch!
Stel dat Zeeuws-Vlaanderen
inderdaad Belgisch was ge
worden. Het is een schrikbeeld
met terugwerkende kracht.
Waarschijnlijk hadden Gent en
Antwerpen er hun klauwen
naar uitgestoken en was het oos
telijk deel nu vergeven geweest
van de fabriekspijpen en kra
nen. En wie zegt dat de lintbe
bouwing van Knokke niet was
doorgetrokken tot aan Bres-
kens?
Wesley Vermeere (28) moet er
niet aan denken. De uitkomst
van de annexatiekwestie voor
Zeeuws-Vlaanderen in 1919
vindt hij het meest belangwek
kende aspect van heel zijn histo
rische expeditie. En het is nog
goed nieuws ook! „Het gebied
bleef Nederlands, dus de Wester-
schelde ook, dus moest Antwer
pen steeds weer onderhandelen
over bewegingsvrijheid, dus kon
den de Belgen Zeeuws-Vlaande
ren niet volbouwen, dus bleef
het een gebied van rust en ruim
te. Dat het zo gegaan is, bete-
kent dus meer dan de simpele
vaststelling dat Zeeuws-Vlamin
gen nog een Nederlands pas
poort hebben."
„Die rust en ruimte, dat zijn
toch dingen om content mee te
zijn. Natuurlijk hebben de toen
malige tegenstanders van de an
nexatie het niet met die vooruit
ziende blik gedaan, maar het is
wel de uitwerking van hun ac
tie. Zeeuws-Vlamingen moppe
ren wel eens over hun isole
ment, maar het heeft ook voorde
len."
Slagveld
Hoe zat het ook alweer? De an
nexatiedrift van België wortelt
in de Eerste Wereldoorlog. Ter
wijl neutraal Nederland keurig
buiten schot blijft, wordt België
één groot slagveld. Tallozen
sneuvelen, de verwoestingen
zijn onbeschrijflijk. Al tijdens
de oorlog zinnen de Belgen op
genoegdoening: als het straks
voorbij is, willen ze er Luxem
burg, een deel van Nederlands
Limburg en Zeeuws-Vlaande
ren bij'.
Logische grenscorrecties, vin
den ze. Bovendien: 'Wij hebben
de klappen opgevangen en die
Hollanders zijn goed weggeko
men, die kunnen wel wat mis
sen.' Zo komt het snode plan op
tafel tijdens de vredesonderhan
delingen van Versailles. Maai
de aanvankelijke, haast wereld
wijde sympathie voor het lijden
de land, blijkt snel te verdam
pen. „Tijdens de oorlog noemde
Churchill de Nederlandse soeve
reiniteit over de Westerschelde
nog onlogisch en de Fransen,
die België als een vazalstaatje
beschouwden, zagen wel brood
in een vlotte toegang tot de Wes
terschelde", weet Vermeere.
Maar met slimme diplomatieke
manoeuvres - waar latere rege
ringen een puntje aan kunnen
*8J
Koningin Wilhelmina bezocht Zeeuws-Vlaanderen twee keer toen België in 1919 dreigde het gebied te annexeren.
De Aardenburgse predikant Pattist, voorman van de anti-annexatiebeweging.
Wesley Vermeere (rechts) aan het werk op het strand van Groede. foto Peter Nicolai
zuigen - weet Nederland het tij
te keren. Een land dat buiten de
oorlog bleef, weet toch aan te
schuiven in Versailles en het
plan van tafel te vegen. „Heel
opmerkelijk", vindt de filmma
ker. Volgens hem heeft Neder
land de aloude rivaliteit tussen
Engeland en Frankrijk handig
uitgespeeld. Ook het leidende
principe van Versailles, het zelf
beschikkingsrecht van volkeren,
kwam van pas. Het sloot vooral
goed aan bij de zeer succesvolle
anti-annexatiecampagne in Ne
derland zelf, niet in de laatste
plaats in Zeeuws-Vlaanderen.
Voorman hier is de Aardenburg
se predikant Jacobus Pattist
die, achter de schermen moreel
en financieel gesteund door rege
ring en koningshuis, de bevol
king mobiliseert. Hij bereist
stad en land, beklimt de podia.
Haast elk dorp krijgt een eigen
afdeling van het actiecomité.
Als koningin Wilhelmina, tot
twee keer toe, het belaagde ge
bied bezoekt, lopen de straten
vol. Pattist ontpopt zich als een
'verstandige leider'. „De senti
menten hadden alle kunten op
kunnen zwiepen. Het is nog een
wonder dat er geen rellen zijn
uitgebroken. Hij heeft de onvre
de uitstekend gekanaliseerd."
Aan die spannende maanden in
1919 dankt Zeeuws-Vlaanderen
ook een eigen volkslied. Beroem
de en veelzeggende strofe: 'Van
d'Ee tot Hontenisse, van Hulst
tot aan Cadzand, dat is ons ei
gen landje, maar deel van Neder
land!Het is geen toeval dat do
minees en onderwijzers een lei
dende rol krijgen. Ze hebben
een groot bereik en in die tijd
ook nog veel gezag. Heel
Zeeuws-Vlaanderen, ook het ka
tholieke volksdeel - 'ze hadden
er toch een beetje twijfels over
of daar het protestantse konings
huis wel zo goed zou liggen' -
staat als één man achter de be
weging.
Propaganda
„Er was best wel sympathie
voor het leed van de Belgen. In
de oorlog zijn in Zeeuws-Vlaan
deren oök veel Belgische vluch
telingen opgevangen. Daarom
werd dat annexatieplan gezien
als stank voor dank. De propa
ganda ertegen was zeer effec
tief. Overal in het buitenland
liet Nederland de beelden zien
van mensen die de straat opgin
gen om tegen de annexatie te
protesteren."
„Wilhelmina, zelf ook fel tegen
stander, was daarbij de troef
kaart. Zoals Zeeuws-Vlaande
ren tijdens haar bezoek Oranje
in het hart sloot, dat was een
vernietigende slag. De Belgen
stelden er in eigen land weinig
tegenover. Franstalige propa
ganda, dat werkte niet. Zo kon
Nederland in Versailles eèn klin
kende overwinning behalen.
Dat hij dat tot ruim een jaar ge
leden allemaal niet wist! Een ge
boren Zeeuws-Vlaming die ge
schiedenis studeerde in Leiden,
en hij had geen flauw idee. „Ik
had er zelf nog nooit van ge
hoord. Nee, thuis ook niet, die
wisten het evenmin en ik denk
dat dat voor veel Zeeuws-Vla
mingen geldt. Ja,-het volkslied,
dat kennen de meesten wel,
maar waar het vandaan
komt...?"
Dat hij er nu alles van weet, is
te danken aan een medestudent
die de dreigende annexatie van
Limburg onderwerp van een
scriptie maakte. Als daarbij de
vergelijkbare toestand in
Zeeuws-Vlaanderen aan het
licht komt, is dat voor Wesley
Vermeere gefundenes fressen.
Hij is al een paar jaar actief in
de filmwereld, deed veel histo
risch onderzoek voor bedrijven
als tv Dits, maar begon dat beu
te raken. „Je verzint veel, spoort
veel op, maar moet het vervol
gens allemaal uit handen geven
aan een regisseur. En dat is wel
eens frustrerend. Daarom, en
omdat ik even zonder werk zat,
ben ik een eigen productiebe
drijf begonnen, Glory Days. De
opzet is om geschiedenis aan
schouwelijk te maken door mid
del van filïn."
„Ik was net op zoek naar een eer
ste project toen dat annexatie-
verhaal op mijn pad kwam. Bin
go! Ik ben er op mijn achttiende
weggegaan, maar Zeeuws-
Vlaanderen trekt nog altijd. El
ke keer kom ik er weer een beet
je thuis. Die affiniteit is een
voordeel, plus het feit dat je er
makkelijker de weg vindt. Dat
het zo'n onbekend en tegelijk
boeiend onderwerp was, gaf de
doorslag."
Euregio
Zonder budget geen film! Maar
de oplossing van dat probleem
dient zich onverwacht snel aan
als hij contact legt met het
Zeeuws Archief in Middelburg.
Daar ligt het dossier Pattist op
geslagen in de donkere kelders,
daar moet hij zijn. En, sterker
nog, daar bedenkt directeur Roe
lof Koops meteen een manier
om het project te financieren.
Een Europees potje! Koops:
„Als particulier kun je geen Eu
ropese subsidies aanvragen, dus
hebben wij als instelling die kar
maar getrokken. Het is een
mooi, grensoverschrijdend pro
ject dat goed past in de doelsteh-
ling van de Euregio en in de on
ze, namelijk om het archief voor
een groot publiek toegankelijk
te maken. Het is bovendien een
kans om ons enigszins Middel
burgse imago wat bij te scha
ven,"
Vermeere: „Uiteindelijk hebben
de Euregio Scheldemond, de pro
vincies, de drie Zeeuws-Vlaam
se gemeenten en een paar Vlaam
se gemeenten een bijdrage gege
ven. Zelf heb ik er vooral veel
tijd in geïnvesteerd. Het verliep
allemaal nogal traag, maar alle
partijen waren wel zeer coöpera
tief."
Hoe maak je zo'n onderwerp
aanschouwelijk? Veel bewegen
de beelden zijn er niet meer. Hij
had gehoopt nog van die aan
doenlijke zwart-wit filmbeelden
te vinden van de triomfantelijke
intocht van Wilhelmina. „He
laas, we hebben gezocht van In
donesië tot Noorwegen en van
Amerika tot in het archief van
het koninklijk huis, maar ze ner
gens gevonden."
Wat is het alternatief? Wesley
Vermeere is nog aan het monte
ren, wil vooraf geen tipje van de
sluier oplichten, maar wekt de
verwachting dat het resultaat er
mag wezen. Veel materiaal uit
het archief is erin verwerkt, fo
to's, correspondentie, pamflet
ten, zelfs het oranje gekleurde
menu van een feestmaal dat in
IJzendijke op tafel komt nadat
de annexatie is verijdeld. Ook
is veel op locatie in Zeeuws-
Vlaanderen gefilmd. Als histori
ci - onder wie de bekende Wil-
helmina-biograaf Cees Fasseur
- aan het woord komen, gebeurt
dat niet in hun studeerkamer,
maar meestal tegen een
Zeeuws-Vlaams decor.
Een acteur brengt dominee Pat
tist tot leven in zijn eigen Aar
denburgse Sint-Baafskerk, een
kinderkoor zingt het
Zeeuws-Vlaamse volkslied, en
er komen toch nog originele
beelden uit die tijd langs. Zij
het niet de gehoopte.
Jan Jansen
De documentaire over de verge
ten annexatie-episode gaat in
première op 7 april in het Ledel-
theater in Oostburg. Daarna
volgt een rondreis langs film- en
dorpshuizen in Zeeuws- en Bel
gisch Vlaanderen.
k"oningin Beatrix bereidt zich samen
ixmet Willem-Alexander en schoondoch-
Maxima in Argentinië voor het op het
Öatsbezoek, dat 30 maart begint. Ze wordt
an net als haar vader 55 jaar eerder met
ceremonieel ontvangen. Beatrix hoeft
'liter geen steekpenningen te betalen of
pt lintjes te strooien om orders binnen te
kien, zoals Bernhard in 1951.
war Argentinië gaat een Oranje niet zon-
problemen. Koningin Beatrix moest
j"ejaar geleden haar voorgenomen staats
bode uitstellen vanwege de politieke en
ïciale onrust in dat land. Pas na de verkie-
*"gvan Nestor Kirchner in mei 2003 kwam
•jweer stabiliteit en kon een nieuwe datum
forden geprikt. Ook Prins Bernhard moest
«tijd geduld oefenen. Al in 1948 stelde
oj voor naar het toen rijke land te reizen
Mehandel te verbeteren. Grote bedrijven
pon hem graag als hun uithangbord en
.«bezorger in het buitenland. Er beston-
p politieke bezwaren. Het was beter als
£Prins zich niet zou inlaten met de omstre-
ppresident Perón en zijn vrouw Evita.
pgentinië werd daarom overgeslagen bij
^eerste grote reis naar Latijns-Amerika
®1950. De prins gaf echter niet op. Een
flater mocht Bernhard, die thuis ijverig
jaans had geleerd, dan toch naar Buenos
én naar Uruguay en Chili,
doel van deze reizen is in de eerste
:'aais het geven van bekendheid aan en het
kweken van goodwill voor Nederland", al
dus Bernhard. De visites leken echter ver
dacht veel op staatsbezoeken omdat Bern
hard zich graag als een vorst Het ontvangen,
compleet met volksliederen-, erewacht, sa
luutschoten en rijtoer. Zijn gevoel voor thea
ter en show, zijn liefde voor uniformen en
zijn charme en flair vielen bij de vaak dicta
toriale regimes in goede aarde.
„Juist in Zuid-Amerika is het contact van
persoon tot persoon van het grootste be
lang", wist Bernhard. Dat hij af en toe met
ongure types moest praten en onderhande
len, deerde hem niet. Een buitenstaander
moest bovendien heel voorzichtig zijn met
het bekritiseren van een politiek systeem
dat een land voor zichzelf kiest, meende de
prins.
„Afgezien daarvan: wanneer Nederland eco
nomische belangen in dat betreffende land
heeft en ze wil uitbreiden, wanneer daar Ne
derlanders werken of er misschien naartoe
willen emigreren, dan zie ik geen enkele re
den waarom een bezoek aan dat land niet
even nuttig zou zijn als aan andere landen",
aldus Bernhard. „Zuid-Amerika is een we
relddeel waar voor ons tal van mogelijkhe
den liggen.'"
Macht
De sleutel tot succes in Argentinië was Ma
ria Eva - Evita - Duarte de Péron. In 1951,
een jaar voor haar dood, was ze op het top
punt van haar macht. Wie in Buenos Aires
Prins Bernhard in 1951 in gesprek met presi
dentsvrouw Maria Eva - Evita - Duarte de
Perón. foto GPD
wat voor elkaar wilde krijgen, kon niet om
de toen 31-jarige presidentsvrouw heen.
„Deze republiek is in de praktijk een sulta
naat, waarin de sultana meer te zeggen
heeft dan de sultan", waarschuwde de Ne
derlandse ambassade vooraf.
Het klikte echter meteen tussen de prins en
het presidentspaar. Later is zelfs gesugge
reerd dat er tussen Bernhard en Evita meer
aan de hand was. Onzin, aldus Bernhard.
„Ik heb niets gehad met Evita. Ik vond haar
geen charmante vrouw, helemaal niet. Ze
was ambitieus, wilskrachtig, allesbehalve
vrouwelijk."
Hij sloeg zelfs een uitnodiging van haar af
om zich te kunnen vermaken met ander
vrouwelijk schoon, zo bekende de prins een
halve eeuw later tegenover De Volkskrant.
Het doel van de reis was helder: een miljoe
nenorder binnenhalen voor Werkspoor, de
Utrechtse treinstellenfabriek. Het ging om
de levering van 553 rijtuigen en locomotie
ven ter waarde van zo'n 250 miljoen gulden.
Voor die opdracht gooide Nederland graag
alle principes overboord.
Ekster
Evita bijvoorbeeld verzamelde als een ek
ster juwelen en decoraties. Uit Nederland
verwachtte ze minstens de allerhoogste ko
ninklijke onderscheiding. Dat nooit!, riep
koningin Juliana, maar helemaal niks kon
ook niet.
Evita Perón kreeg daarom van Bernhard
het Grootkruis in de Orde van Oranje-Nas-
sau omgehangen. „Een daad van wijs be
leid, die zonder enige twijfel heeft bijgedra
gen de goodwill voor Nederland in Argenti
nië te bevorderen en dus indirect een steen
tje bij te dragen tot Nederlands welvaart",
noteerde zijn secretaris F. de Graaff.
Belangrijker nog dan het lintje was dat tege
lijkertijd op een bankrekening dertig mil
joen gulden smeergeld werd gestort, be
stemd voor het Argentijnse presidentspaar.
De deviezencommissie van De Nederlandse
Bank had buiten directie en kabinet om de
ze provisie goedgekeurd onder het motto
's lands wijs, 's lands eer. De prins wist daar
op dat moment niets van.
Tegen De Volkskrant zei Bernhard er pas in
1976 of 1977 van te hebben gehoord, maar
in werkelijkheid had de hoofddirecteur van
Wei-kspoor hem in 1952 al uit de droom ge
holpen. „Ik was boos. Ik dacht: had dat dan
direct gezegd."
De Peróns deden alles om het Bernhard
naar zijn te maken. Voor de ontvangst in
het regeringspaleis Casa Rosada werd hij in
een open koets opgehaald. In ruil voor het
lintje kreeg de prins het Grootkruis in de or
de van verdienste en werd hij benoemd tot
erevlieger van de Argentijnse luchtmacht.
„De prins heeft door zijn sympathieke een
voud de harten van alle Argentijnen gesto
len", meende generaal Perón. Voor een kor
te vakantie in ski-oord Bariloche - ook favo
riet bij Maxima's familie - kreeg Bernhard
het regeringstoestel mee.
Tussen de bedrijven door kon een subtiele
Argentijnse chantagepoging diplomatiek
worden verijdeld, aldus de prins. „Evita
vroeg mij op een goed moment of ik mee wil
de naar een bijeenkomst waar zij arbeiders
zou toespreken. Ik zat met Evita en een aan
tal vrienden van me op de tribune. Haar
broer nodigde ons uit voor het avondeten."
Daar vloeide de champagne rijkelijk, maar
toen er mooie jonge meisjes binnenkwamen,
veinsde Bernhard hoofdpijn en vertrok.
„Die poging om vermoedelijk foto's te ma
ken, films, ik weet wel zeker dat dit de be
doeling was, die heeft het niet gehaald. We
waren daar erg trots op."
De prins kreeg in Buenos Aires ook een de
monstratie van een nieuw type Argentijnse
straaljager, de Pulque II. „Het behoeft geen
betoog dat de prins niet moe wordt techni
sche details te vragen, die hem als ervaren
vlieger belang inboezemen", aldus secreta
ris De Graaff. Na een uitstapje naar Chili
en warm onthaal bij de Nederlandse land
bouwkolonie in Tres Arroyos, stonden alle
seinen voor Werkspoor op groen. Vier jaar
later, toen hij was afgezet, rekende hij op
een tegenprestatie. Bij een tussenstop in Su
riname, waar Juliana en Bernhard net op be
zoek waren, vroeg Perón om een onderhoud.
Hij kreeg geen antwoord. „Ik had van een
Duitse heer wat anders verwacht", aldus de
boze Perón. „Wie is die Bernhard? Een mier-
da zoals wij zeggen, een stront."
Hans Jacobs
F.A. de Graaff: Met de prins op reis - Uitg.
Boom- Ruigrok, 1951.
Pieter Broertjes, Jan Tromp: De prins
spreekt. Interview in De Volkskrant. In
boekvorm verschenen bij uitgeverij Balans,
Amsterdam.
