Familie is al eeuwenlang in beeld
Fotograaf
Marieke
Dijkhof
Schilder Ellen
van Oosterbosch
27
zaterdag 31 december 2005
Veel is er niet veranderd. Eeuwen geleden al lieten fami
lies die geld te besteden hadden, zich schilderen om
dat zij eenheid wilden uitstralen, hun importantie of goede
smaak aan de buitenwereld wilden tonen of gewoon als
herinnering voor later. Die motieven gelden nog steeds.
„Families die zich laten portretteren, willen iets blij
vends."
Schilders waren
verslaggevers
van die tijd
Zolang de Nederlandse schil
derkunst bestaat, worden
er familieportretten gemaakt.
Vaders, moeders en kinderen -
vaak in hun beste kleren - pose
ren ernstig of juist ongedwon
gen voor de schilder. In de vijf
tiende eeuw staan zij op de lui
ken van altaarstukken, de zonen
bij hun vaders aan de linker
kant en de dochters bij de moe
ders aan de rechter kant.
Vanaf de zestiende eeuw wor
den de familieportretten zelf
standige schilderijen. Veel wor
den er dan nog niet gemaakt.
Pas in de zeventiende eeuw
groeit de productie onstuimig.
In die periode emancipeert het
familieportret tot een echt gen
re. Wat kwam er eerst, de grote
re vraag naar familieportretten
of de toename in het aanbod?
Dat vraagt kunsthistorica Frau-
ke Laarmann zich af in haar on
derzoek naar de ontwikkeling
van Nederlandse familieportret
ten in de eerste helft van de ze
ventiende eeuw.
Het lijkt er sterk op dat de
vraag naar portrettisten zo in
omvang groeide dat steeds meer
kunstenaars er brood in zagen.
In ieder geval kon de burgerij
zich dankzij de groei van de wel
vaart de aanschaf van schilde
rijen en portretten verooiioven.
Door zichzelf te laten portrette
ren toonden de vooraanstaande
families hun nieuw verworven
status.
Volgens Frauke Laarmann is er
meer. Familieportretten werden
immers vaak opgehangen in de
eigen woning, in de rijkst gestof
feerde vertrekken van het hele
huis. „Daarmee waren de schil
derijen zichtbaar voor bezoe
kers van buiten", zegt Laar
mann, „en dienden ze ook als
communicatiemiddel voor de pu
blic relations van de familie."
Familiezaak
Dat komt Saskia Siebers van
het Amsterdamse bedrijf Por
tret in opdracht ook regelmatig
tegen. „Mensen die bij mij ko
men om een portret te laten ma
ken, vinden dat van historisch
belang. Soms willen ze een por
tret laten schilderen om in de en
tree van hun bedrijf te hangen.
Zo laten ze zien dat ze een echte
familiezaak hebben. Vaak
wordt een portret gemaakt ter
gelegenheid van iets bijzonders:
een zoveeljarig huwelijk of een
cadeau voor iemand die vijftig
wordt."
Saskia Siebers merkt dat haar
klanten veelal uit bemiddelde
kringen komen. Verwonderlijk
is dat niet, want een portret dat
tot stand komt via haar tussen
komst, kost een aardige duit.
„De minimumprijs voor één per
soon ligt bij mij tussen de 1000
en 1500 euro. Een schilderij ten
voeten uit is nog duurder. Tel
maar op hoeveel dat kost voor
een gezin met veel kinderen."
Siebers bemiddelt in portretop
drachten voor verschillende kun
stenaars. „Sommigen zijn erg ge
wild," zegt ze. „Die doen - als ze
alles aannemen wat hen wordt
gevraagd - alleen maar portret
ten. Daar balen ze soms best wel
van. Want de meesten maken
het liefst hun vrije werk. De por
tretten zijn goed voor de inkom
sten. Daarmee verdienen de
schilders hun brood zodat ze
hun eigen werk kunnen bekosti
gen."
In de zeventiende eeuw was dat
al niet anders. Een kunstschil
der die populair was, kon ruim
schoots opdrachten krijgen.
Meestal waren dat niet de grote
meesters, maar schilders van
tweede of derde rang. Het ma
ken van familieportretten stond
als genre niet in hoog aanzien.
Als een schilder eenmaal naam
had gemaakt, dan kon hij het
zich vaak ook veroorloven om
minder portretten te maken.
Samenleving
Voor Paul Knollen, conservator
Oude Kunst van het Rijksmu
seum Twenthe, betekent het fa
milieportret nog iets anders. In
het voorjaar brengt het museum
in Enschede een tentoonstelling
rond de schilder Tibout Regters,
die in de achttiende eeuw veel
familiale portretten maakte.
„Door naar zijn portretten te kij
ken, leer je veel over de samenle
ving van toen," zegt hij.
„De familie was in de achttien
de eeuw de hoeksteen van de sa
menleving - net als nu. Boven
dien zie je op de schilderijen
van Regters en zijn tijdgenoten
heel mooi hoe er tegen kinderen
werd aangekeken. In de zeven
tiende eeuw werden kinderen
neergezet als kleine volwasse
nen. Een eeuw later zie je onder
invloed van de veranderende pe
dagogische opvattingen dat kin
deren spelend worden afge
beeld. Schilders waren eigenlijk
de verslaggevers van die tijd.
Zij laten zien hoe modern de
achttiende eeuw eigenlijk was."
Marjon Kok
Bron: Frauke K. Laarmann,
Families in beeld.
ISBN 90 655 0186 X.
De bruiloft. De geboorte van het eer
ste kindje. Kinderen in verschillen
de levensfasen. Het hele gezin. Marieke
Dijkhof (36) uit Hengelo volgt families
soms een leven lang. Vooral is de Foto
grafe - zoals ze zichzelf officieel noemt -
bekend om haar spontane kinderfoto's,
die zij bij voorkeur afdrukt op canvas-
doek van tachtig bij tachtig centimeter.
„Pas als hun oogjes sprankelen, knip ik."
Haar vader is fotograaf in Enschede. Dat
was voor Marieke Dijkhof lange tijd een
goede reden om zelf géén fotograaf te wil
len worden. „Ik was zestien en wilde niet
verder leren. Ik wilde eigenlijk helemaal
niks. Dus vond mijn moeder dat ik dan
maar geld moest verdienen. Mijn moeder
heeft zich in die periode vreselijke zor
gen gemaakt over wat er van mij terecht
moest komen." Zo ging Marieke aan de
slag bij een fotograaf in Glanerbrug, die
haar alle kneepjes van het vak bijbracht.
„Bij hem kreeg ik de passie te pakken.
Fotograferen werd helemaal mijn vak."
Voordat Marieke voor zichzelf begon,
werkte zij bij verschillende fotografen.
„Ik deed veel bruiloften. Denk erom: jij
bent de regisseur van de dag, kreeg ik
vaak te horen. Ik wilde eigenlijk hele
maal geen regisseur zijn. Ik wil de bruid
en bruidegom wel vastleggen op de intie
me momenten, maar zij mogen niet mer
ken dat ik er ben. Voor mij is een trouw-
album pas geslaagd als mensen er hun
huwelijksdag opnieuw mee kunnen bele
ven, zoals hij was." Eén bruiloft per
week. Meer wil Marieke Dijkhof er niet
doen. „Meer kan ik ook niet", bekent ze.
„Ik leef verschrikkelijk mee met die men
sen, beleef zo'n dag erg intens. Na zo'n
huwelijksdag ben ik he-le-maal leeg."
Kinderen
Zo houdt zij voldoende tijd over voor
haar favoriete werk: het portretteren
van kinderen. Ook dat doet zij op haar -
spontane - manier. „Ik houd niet zo van
(ie tuttelige foto's, waarop kinderen stijf
jes zijn vastgelegd. Ik maak de foto's ook
niet in een studio, maar buiten. In een
studio zit je altijd met belichting en sta
tieven; kinderen moeten lang stilstaan.
Dat vinden ze niet leuk en dat zie je op
een foto. Kinderen schrikken van flits
licht, dus dat gebruik ik niet. Ik ga meest
al met ze naar een speelpleintje hier in
de buurt. Dan maken we lol, zingen gek
ke liedjes en maken grapjes met elkaar."
„Ik wacht het moment af dat ze niet
meer in de gaten hebben dat ik er ben.
Kinderen staan ook nooit strak op mijn
foto's. Het is net alsof ik ze betrap op een
moment dat ze zichzelf zijn." Ze werkt
nog ouderwets, met een 'bakbeest van
een fototoestel', een lichtgevoelige film
en een snelle sluitertijd. Ze laat de por
tretten met de hand afdrukken op grote
canvas doeken. Het korrelige effect be
paalt voor een deel het resultaat.
Muur
„Het is een dure methode", bekent ze,
„maar wel een die een bepaald soort men
sen aanspreekt. Ik krijg veel opdrachten
van mensen die ervan houden om bezig
te zijn met hun interieur - en geld over
hebben voor mooie foto's. Zij hebben
vaak een bepaalde muur in gedachten,
waar de foto's moeten komen te hangen.
Wat ik zo bijzonder vind: ze laten mij he
lemaal vrij in wat ik maak."
Haar klanten krijgt ze voornamelijk via
mond-tot-mondreclame. Hebben ze haar
eenmaal gevonden, dan komen ze terug.
„Er zijn gezinnen waarvan ik de bruiloft
heb meegemaakt, soms de geboorte van
een kind heb gefotografeerd èn foto's
heb gemaakt van hun kinderen in ver
schillende leeftijdsfasen. Mijn foto's hel
pen hen om momenten uit hun leven te
herinneren. Momenten waar de liefde
vanaf straalt."
Marjon Kok
Ellen van Oosterbosch: „Ze willen een schilderij, omdat ze iets blijvends willen."
foto Carlo ter Ellen/GPD
Eén keer heeft Ellen van Oosterbosch
(59) kinderen laten poseren voor een
schilderij. Dat waren haar dochters.
„Eens maar nooit weer", lacht de schilde
res. „Drie hele ochtenden moesten ze stil
zitten. Ze werden er stijf en sacherijnig
van." Dat zie je terug op de schilderijen,
vindt ze.
Ellen van Oosterbosch uit Hengelo be
gon zo'n 25 jaar geleden met schilderen.
„Het was gewoon een hobby van mij."
Pas toen ze les kreeg van de inmiddels
overleden Almelose kunstschilder Leo
Vierhout, ontdekte ze het portret. „Leo
schilderde ook veel portretten en van
hem heb ik het geleerd. Portretten zijn
ontzettend leuk om te maken. Het is fijn
om een schilderij te maken dat iemand
graag wil hebben. Bijna alle opdrachtge
vers zijn erg gelukkig als ze het resultaat
in ontvangst nemen."
Zij maakt haar kinderportretten in olie
verf of aquarel. Een echte voorkeur heeft
ze niet. „Aquarellen zijn spontaner. Ze
moeten in één keer goed zijn, anders
moet het over. Olieverf is voller en rijker,
maar geeft de mogelijkheid om eindeloos
te corrigeren. Die neiging heb ik dan
ook. Want ik stel één voorwaarde aan
mijn portretten: en dat is dat de gelijke
nis sprekend moet zijn. Geschilderde por
tretten moeten heel erg lijken."
Toevoegen
Dat is ook precies de reden dat Van Oos
terbosch geen portretten kan maken van
mensen die niet meer leven. „Ik heb wel
eens de vraag gehad om een portret te
schilderen van een overleden meisje. De
moeder die mij dat vroeg, had een hele
mooie foto van haar dochter, waar ze een
schilderij van wilde laten maken. Ik heb
het niet gedaan en die mevrouw geadvi
seerd om de foto te laten uitvergroten. Ik
kon er niets aan toevoegen. Die foto was
gewoon helemaal goed."
Iets toevoegen, dat is wat Ellen van Oos
terbosch doet met haar geschilderde por
tretten. Wanneer ze een opdracht krijgt,
wil ze het kind dat ze gaat schilderen
eerst goed leren kennen. „Het contact is
erg belangrijk", vindt ze. Dus gaat ze sa
men met haar man die de foto's maakt
die haar helpen tijdens het schilderen,
eerst uitgebreid op de koffie. In zo'n ge
sprek observeert ze, kijkt ze goed naar
de persoon die ze gaat portretteren.
Momentopname
„Foto's alleen zijn niet genoeg. Foto's
zijn een momentopname. Die leggen vast
wat er op dat ene ogenblik is. Een mens
is meer: een mens beweegt en maakt con
tact. Een kind is vol branie of verlegen,
vriendelijk, druk of brutaal, houdt van
buitenspelen of van lezen, is knuffelig of
zelfstandig. Iedereen is anders. Dat wil
ik laten zien in mijn schilderijen."
Ellen maakt haar kinderportretten meest
al in opdracht van de ouders of grootou
ders. Mensen komen bij haar nadat ze
een schilderij van haar bij iemand heb
ben zien hangen. „Ze willen een schilde
rij, omdat ze iets blijvends willen. Een fo
to gaat hooguit in een album of wordt he
lemaal niet meer afgedrukt. Ik hoor
grootouders wel eens klagen dat ze de
kiekjes van hun kleinkinderen alleen
maar op de computer zien. Even kijken
en dan is het weg. Een schilderij is voor
altijd."
Marjon Kok
Marieke Dijkhof: „Ik houd niet zo van die tuttelige foto's, waarop kinderen stijfjes zijn vastgelegd." foto Carlo ter Ellen/GPD
