Indonesia betovert
Kamers vol filmdromen
27
Oorlogsbuit
Blinkend goud
Ben van Os
woensdag 14 december 2005
e expositie Indone
sia: ontdekking van
het verleden in de
Nieuwe Kerk in Amsterdam
opent met een stier van 2000
kilo, rijdier van de hin
doe-god Shiva. Een paar stap
pen verder zit de Nachtwacht
van Indonesië, de elegante go
din van de opperste wijsheid
Prjanaparamita, zedig glimla
chend in haar nis. Ze werd ge
maakt in de 13e eeuw en is
een meesterwerk van hin
doe-boeddhistische beeld
houwkunst uit het Singasa-
ri-rijk op Java.
Andere hoogtepunten onder
de 330 objecten zijn schitte
rende gouden sieraden uit de
Wonobovo-schat en de Boeddha
Amitabha van de wereldberoem
de tempel Borobudur die on
doorgrondelijk in de verte
staart. Naast de gouden wierook-
doosjes met robijnen die Wilhel-
mina in 1908 ten geschenke
kreeg van een Balinese vorst, is
er bovendien de versierde sche
del van een voorouder uit
Nieuw-Guinea, in 1916 meege
nomen door W.K.H. Feuilletau
de Bruyn. De geschiedenis van
de Indische archipel begon al zó
ver voor de komst van de eerste
Hollandse schepen in 1596, dat
deze presentatie niet anders dan
een opwindende mengelmoes
van religies en culturen kon wor
den.
De expositie, die zaterdag
wordt geopend door koningin
Beatrix, is een van de resultaten
van de samenwerking tussen het
Rijksmuseum voor Volkenkun
de (RMV) in Leiden en het Natio
naal Museum van Indonesië
(MNI) in Jakarta om de geschie
denis van het verzamelen en ver-
Knop van priesterstaf, Minahasa, Sulavesi, verzameld door G.F. Riedel,
1905.
delen van Indisch erfgoed in
kaart te brengen. Het weten
schappelijk onderzoek 'achter
de schermen' leverde bijvoor
beeld op dat twee houten voor-
ouderbeelden uit de Molukken
uit de RMV-collectie weer zijn
verenigd omdat uit een foto van
het MNI bleek dat ze naast el
kaar stonden in het dorpje Gela-
riit.
De Indische verzamelgéschiede-
nis begon structuur te krijgen
toen de gouverneur-generaal in
1822 verordonneerde dat alle ar
cheologische vondsten moesten
worden afgestaan aan het Bata-
viaasch Genootschap. Door de
overheid opgericht in 1778, was
dit genootschap de oudste kolo
niale wetenschappelijke instel-
lingjn Azië. Ook werd bepaald
dat het erfgoed voortaan zou
worden verdeeld tussen het Et
nografisch Museum in Leiden
(voorganger van het RMV) en
het museum van het Batavi-
aasch Genootschap in Batavia,
voorganger van het huidige
MNI. De meest waardevolle 'In
dische' kostbaarheden worden
ergens in Nederland bewaard in
een kluis, voor de rest beschikt
het RMV over een perfect gekli-
matiseerd depot in 's-Graven-
zande. Het museum heeft een
collectie van 200.000 voorwer
pen, waarvan er rond de 68.000
uit het voormalige Neder-
lands-Indië afkomstig zijn. Bij
het MNI zijn de bewaaromstan
digheden nog verre van opti
maal, maar er zijn plannen voor
de bouw van een modem depot.
De beelden, goudvondsten, wa-
jongpoppen, batikdoeken, mas
kers en grote variatie aan ande
re voorwerpen in de Nieuwe
Kerk werden bijeengebracht
door een groot aantal individue
le verzamelaars, onder wie ook
zendelingen als Albertus Christi
an Kruyt en Nicholas Adriani.
Ere wie ere toekomt: naast hun
bekeringsarbeid ten behoeve
van het protestantisme op Sula
wesi publiceerden ze rond 1912
ook een driedelig standaard
werk over land, volk, taal en lite
ratuur van de Toraja's. Voor de
aanwas van het Indische erf
goed waren ook wetenschappe
lijke en militaire expedities bij
zonder lucratief. De samenstel
lers van de expositie hebben
zich moeten inhouden: er wor
den objecten uit 30 collecties ge
toond, maar dat hadden er ge
makkelijk meer kunnen zijn. De
presentatie omvat 170 stukken
uit Nederland en 160 uit Indone
sië.
Frangoise Ledeboer
De expositie Indonesia, ontdekking
van het verleden in de Nieuwe Kerk
Amsterdam duurt van 17 december
tot en met 17 april. Voor meer infor
matie: zie www.nieuwekerk.nl. Als
voorbereiding op het bezoek is via de
ze site een 'Thuis Tour' te beluisteren
die is ingesproken door Willem Nij-
holt en Marion Bloem.
De Nachtwacht van Indonesië, de elegante godin van de opperste wijsheid Prjanaparamita.
foto Harmen de Jong/GPD
Gouverneur-generaal Van der Wijck
schreef op 22 mei 1894 aan minister van
koloniën Bergsma dat de Nederlands-Indi
sche regering zich ging inzetten om het lot
van de inwoners van Lombok te verbeteren.
De lokale Sasak-bevolking zuchtte onder het
schrikbewind van het van oorsprong Baline
se vorstenhuis van Mataram-Cakranegara en
had om ingrijpen gevraagd. Uiteraard speel
den bij de koloniale heersers ook de gebruike
lijke handelsbelangen mee.
Ten koste van duizenden doden en gewonden
werd het vorstendom in december 1895 op de
knieën gedwongen. De oorlogsbuit van de Ne
derlanders: 230 kilo goud, 7000 kilo zilver,
sieraden en edelstenen. De schatten kwamen
onder de hoede van het Bataviaasch Genoot
schap en werden op bevel van de minister
van koloniën eind 1896 doorgestuurd naar
Nederland. Daar werden ze in 1897-1898 ten
toongesteld in het Rijksmuseum in Amster
dam, een expositie die meer dan 20.000 bezoe
kers trok. Het Bataviaasch Genootschap
kreeg een deel van de schat in 1897 terug.
Dankzij een akkoord tussen beide overheden
kon het Nationaal Museum in Jakarta in
1977 nog eens 243 gouden en zilveren stuk
ken uit Lombok aan de collectie toevoegen.
Onder de hoogtepunten die nu weer voor
even in Nederland zijn, is de oorknop van
goud en edelstenen die in 1894 als oorlogs
buit in Nederlandse handen viel.
Oorknop, Lombok, buitgemaakt tijdens militaire expe
ditie in 1894.
In een gehucht nabij het Javaanse dorp Wo-
noboyo werd in 1990 een schat van specta
culaire omvang aangetroffen. De eigenaresse
van een rijstveld liet de grond afgraven om
een betere bevloeiing te krijgen.
In een dikke laag lava van 2,75 meter werden
daarbij in een bronzen doos en vijf Chinese
potten 7000 gouden en zilveren munten, dia
demen, kettingen, armbanden, gordels, siera
den, hoofddeksels, onderdelen van wapens,
waterscheppen, schalen, aangetroffen. De da
tering van dit Indonesische 'Pompeji'-goud is
eind negende, begin tiende eeuw.
De vinders werden zoals gebruikelijk be
loond, waarna de Wonoboyo-schat terecht
kwam in de collectie van het Nationaal Mu
seum in Jakarta. Op de expositie is voor het
eerst een deel van de schat in Nederland te
zien. Het bijzonderste stuk is de uitbundig
versierde schaal met episoden uit het Ramya-
na-heldengedicht.
Op de expositie blinkt nog meer goud. Bij het
bewerken van een stuk land werden in het Ja
vaanse dorpje Muteran in 1881 in een grote
metalen pot zevenentwintig gouden en zilve
ren voorwerpen gevonden. De schat omvatte
godenbeeldjes, sieraden, een zilveren schaal
en een aantal andere voorwerpen uit vermoe
delijk de eerste helft van de tiende eeuw. De
objecten werden volgens de geldende regels
verdeeld tussen de musea in Batavia en Lei
den en zijn nu voor het eerst weer verenigd.
tomer van Girl With a Peal Earring
et weelderige kussens, zware kande
laars en dikke tapijten kleedde hij
aan als Orlando. Girl With A Pearl
-irnng en Eline Vere. Dat leverde art direc
tor Ben van Os twee Oscarnominaties op. In-
cedels heeft de 61-jarige Hagenaar zijn
carnère in de filmindustrie beëindigd. Het
"aa8s Gemeentemuseum wijdt nu een ten
toonstelling aan zijn werk.
0? de met rood fluweel beklede stoel slinge-
fen wit satijnen handschoenen. Een donker
routen kastje ligt vol met haarborstels, ver
slende witte waaiers en make-up kwas-
ien- Met een beetje inlevingsvermogen kun
ie je voorstellen dat Couperus' negentiende
(®wse personage Eline Vere hier luttele mo
frenten geleden met haast uit haar boudoir
15 vertrokken De kamer in het Haags Ge-
fneentemuseuni is door Ben van Os inge
ënt met oog voor detail. En juist die de-
tor's maken het geheel zo levendig en écht.
e tentoonstelling Gebouwde luchtkastelen
jseen laatste ode aan het werk van Van Os.
eexPositie in het Gemeentemuseum dankt
01' aan de Ouborgpnjs 2005, de Haagse
stadsprijs die flke twee jaar wordt uitge
reikt aan een kunstenaar die lokaal en natio
naal veel heeft betekend. De prijs en de bij
behorende tentoonstelling markeren meteen
het afscheid van Van Os van de internationa
le filmwereld. The Libertine met Johnny
Depp uit 2004 was de laatste film die Van
Os kon aankleden. Inmiddels heeft de ziekte
van Parkinson hem zo geveld dat hij nauwe
lijks nog kan lopen, laat staan decors bou
wen.
Ben van Os begon zijn loopbaan als binnen
huisarchitect, in 1969 richtte hij zijn eigen
interieurbureau op. In 1981 ging de onderne
ming failliet en werd hij tijdelijk huisman.
Hij kwam in aanraking met film toen hij
door een vriend werd gevraagd voor het in
richten van een huis voor een film van Eric
de Kuyper. De eigenaar van het pand dat in
gericht moest worden, bleek echter niet in
gelicht over de opnames en gaf geen toestem
ming voor het draaien van de film. Dus
moest het hele huis nagebouwd worden.
Van Os hielp mee en zo was zijn carrière als
decorbouwer geboren.
In het Gemeentemuseum zijn drie ruimtes
ingericht, geïnspireerd op films waarvoor
Van Os de aankleding verzorgde. Naast de
Kamer van ZOO
Nederlandse film Eline Vere zijn dat Peter
Greenaway's ZOO en Girl With a Pearl Ear
ring, over het leven van Johannes Vermeer.
Van Os gebruikte voor de inrichting van de
kamers zogeheten 'props' - rekwisieten - die
ook in de originele films te zien zijn en daar
naast objecten uit de collectie van het Ge
meentemuseum. Op televisieschermen vóór
de verschillende ruimtes ziet de bezoeker de
bijbehorende film. zodat duidelijk wordt
hoe de gecreëerde sfeer is vertaald in film
beelden. Jammer genoeg zijn de films alleen
te zien en niet te horen. Het geluid had nét
dat beetje extra sfeer opgeleverd om hele
maal te kunnen wegdromen in de luchtkas
telen van Van Os.
De drie zorgvuldig ingerichte kamers vor
men overigens slechts een glimp van het
werk van de art director. De afgelopen twin
tig jaar ontwierp hij decors en aankleding
voor meer dan zestig speelfilms. Internatio
nale bekendheid verwierf Van Os vooral
door zijn samenwerking met de eigenzin
nige regisseur Peter Greenaway, met wie hij
onder meer The Cook, The Thief, His Wife
And Her Lover (1989) en Prospero's Books
(1990) maakte. Daarin valt vooral op dat
Van Os een meester is in het neerzetten van
de bizarre, surrealistische sfeer die zo ken
merkend is voor Greenaways werk.
De kamer in het Gemeentemuseum die geba
seerd is op Greenaway's ZOO, lijkt zo uit de
jaren tachtig geplukt. Op een kubistisch
vloerkleed staan stoelen met chromen frame
en twee glazen tafels. Aan de muur hangen
replica's van Mondriaan. Het fel verlichte,
strakke interieur vormt een contrast met de
voorraad antieke boeken die in een hoek
ligt opgestapeld. Een vervreemdend detail,
zoals je dat bij Van Os wel meer tegenkomt.
Het derde vertrek, geïnspireerd op Girl
With A Pearl Earring (2002), is donker en
staat vol schilderijen, onder meer replica's
van Vermeers Melkmeisje. Op een houten
bureau liggen dikke witte veren. Op het tele
visiescherm is toevallig net een scène uit de
film te zien waarin Vermeer - gespeeld door
Colin Firth - een tekening maakt met zo'n
zelfde veer.
Die kleine puntjes van herkenning maken
de combinatie van videobeelden en écht in
gerichte kamers boeiend.
Beelden
Tegen de wanden van de tentoonstellings
ruimte worden levensgroot beelden uit on
der meer Orlando en The Cook, The Thief,
His Wife And Her Lover geprojecteerd. De
beelden, die gevuld zijn met rijkelijk aange
klede buffetten, barokke balzalen en met
bloemen volgebouwde zitkamers, doen ver
moeden dat de door Ben van Os ontworpen
decors een vermogen hebben gekost. Het te
gendeel blijkt waar: de art director staat er
juist om bekend dat hij met weinig budget
heel veel kon neerzetten. Vrienden en fami
lieleden vroeg hij tijdens het maken van
films om spullen.
Van Os had een fotografisch geheugen waar
door hij precies wist waar hij bepaalde voor
werpen vandaan kon halen. Als hij één keer
bij iemand in huis was geweest, kon hij een
half jaar later nog opbellen om te vragen of
hij die ene witte vaas mocht gebruiken voor
een filmset. Voor de film ZOO kreeg hij het
zelfs voor elkaar dat hij een opgezette goril
la met één been kon lenen uit het Museum
voor Volkenkunde - gratis.
Zijn bijzondere werkwijze leverde Van Os
twee Oscarnominaties op. De eerste keer in
1994, voor Orlando. Vorig jaar was hij voor
de tweede maal in de race voor het roem
ruchte beeldje, voor zijn werk in Girl With
A Pearl Earring. Beide nominaties werden
echter niet in een Oscar omgezet. De eerste
keer vond Van Os dat niet erg, 'anders blijf
ik voor altijd die man met de Oscar'. De
tweede keer had hij hem wel graag willen
winnen, maar ook dat ging niet door. Geluk
kig heeft Van Os met deze tentoonstelling in
het Gemeentemuseum tóch nog een mooie
kroon op zijn werk gekregen.
Anneke Stoffelen
De tentoonstelling Gebouwde Luchtkastelen is
nog te zien in het Gemeentemuseum Den Haag tot
en met 12 februari 2006.
