De beste violen zijn met de hand gemaakt
Cryptisch vogelalfabet laat de hersenen kraken
25
dinsdag 8 november 2005
(@uïte Ambachten
In personeelsadvertenties
wordt tegenwoordig ge
vraagd om managers, pro
jectleiders en commercieel
medewerkers. Vacatures
voor bijvoorbeeld klompen
makers, gamalenpelsters,
wagenmakers, messensnij-
ders, wiegenmakers en
boekbinders kom je niet
meer tegen. Oude ambach
ten worden door een kleine
groep toch nog in ere ge
houden. De PZC gaat op
zoek naar de beoefenaars.
In deze aflevering: viool
bouwer Johan Jacobs.
Voel hier maar eens. Die scherpe randen. Lekker als
een kind daar met zijn vingertjes langs gaat. Boven
dien zitten die snaren te hoog. Hoe kan een kinderhandje
hier nu fatsoenlijk mee omgaan." Vioolbouwer Johan Ja
cobs uit Middelburg kijkt geërgerd naar een viooLdieiigt
te wachten om door hem gerestaureerd te worden. Hij
houdt duidelijk niet van half werk. Wanneer hij een viool
maakt, zorgt hij dat die precies past bij de persoon die er
op gaat spelen. „Want een instrument moet helemaal in
dienst staan van de muzikantvindt hij
Jacobs maakt violen, altvio
len en cello's. „Dat gaat van
kinderen die voor het eerst naar
de muziekschool gaan, tot docen
ten van het conservatorium",
omschrijft hij zijn doelgroep. De
vijftigjarige Middelburger leer
de het vak ruim twintig jaar ge
leden. „Na een opleiding werk
tuigbouwkunde op de techni
sche school ging ik naar het bui
tenland. Ik kwam daar een viool
bouwer tegen. Dat vak leek me
wel wat en terug in Nederland
liet ik me informeren over moge
lijke opleidingen." De keuze
viel op een school in Wales; in
eigen land is er geen geschikte
opleiding, stelt hij in zijn werk
plaats in Middelburg. „Ik zat
daar in een klasje met zeven
mensen uit allerlei landen. Dat
zijn nu allemaal professionele
vioolbouwers. Met de meesten
heb ik nog steeds contact."
Jacobs wijst naar een werk
bank. „Ik ben nu bezig aan een
viola d'amore, een liefdesviool",
vertelt hij. „Die heeft zeven sna
ren, meer dus dan een gewone
viool. Op de kop ervan komt een
hoofd met een blinddoek. Liefde
maakt blind, dat idee."
Jacobs heeft de gave bijna uit
het niets violen te produceren.
„Kijk, dit wordt de kast van het
volgende instrument", geeft hij
aan, terwijl hij zeven plankjes
tevoorschijn haalt. Het is bijna
niet te geloven dat die straks sa
men een deel van een viool vor
men.
Het bouwen van de snaarinstru
menten is nauwkeurig werk.
Dat blijkt wel als de Middelbur
ger laat zien hoe hij de achter
plaat van de viool maakt. Twee
blokken moeten daarvoor haar
fijn tegen elkaar passen. Jacobs
schaaft wat aan de stukken
hout en bekijkt het resultaat.
Dat vindt hij niet bevredigend.
„Kijk, er zit een stukje tussen",
wijst hij. Na lang turen is inder
daad een minuscuul spleetje tus
sen de blokken te ontdekken.
En dus schaaft de bouwer weer
geduldig verder.
Ziel
„Het instrument moet de muzi
kant in staat stellen alles uit
zichzelf te halen", legt hij onder
tussen uit. „De bespeler moet
zijn hele ziel erin kwijt kunnen.
Dat betekent dat ik rekening
hou met de wensen en eigen
schappen van de muzikant."
Dus maakt Jacobs voor een per
soon met kleine handen een an
der instrument dan voor iemand
met kolenschoppen. En zorgt hij
Johan Jacobs in zijn werkplaats: „Ik ben hier iedere dag. Werken en leven zijn voor mij met elkaar verweven."
foto's Dirk-Jan Gjeltema
liteit op deze manier de kop in
wordt gedrukt." Zijn voldoe
ning haalt hij uit andere dingen.
„Ik geniet ervan als mensen mij
dankbaar zijn. Als ze hier met
een glimlach de deur uitgaan of
me naderhand laten weten dat
hun instrument zo prachtig
klinkt."
Nooit af
Het werk is nooit af, zo lijkt het.
Jacobs vindt dat prima. „Ik hou
van deze manier van leven. Ik
kan me er niets bij voorstellen
als iemand zegt dat hij na vijf
dagen werken uitkijkt naar het
weekend. Ik ben hier iedere dag.
Werken en leven zijn voor mij
met elkaar verweven."
De Middelburger zou niet zon
der de violen kunnen. „Ik ga
nooit met pensioen", stelt hij re
soluut. „Waarom zou ik? Je
kunt dit werk zó lang blijven
doen. Met mijn ervaring kan ik
straks ook jonge vioolbouwers
gaan begeleiden. Dat lijkt me
erg leuk."
Want dat het vak ook over vijf
tig jaar nog bestaat, daar twij
felt Jacobs niet aan. „Dit werk
kan nooit met machines gedaan
worden. Een goede viool móet
gewoon met de hand worden ge
maakt. Ook klassieke muziek
zal er altijd wel blijven. Nee, dit
beroep zal niet zo makkelijk ver
dwijnen."
Martijn de Koning
dat iemand met lange armen
niet onhandig zijn onderarm te
gen zijn lichaam hoeft te persen
tijdens het spelen. „Want mu
ziek maken is al moeilijk ge
noeg."
Het klinkt ambitieus, en dat
blijkt het ook wel te zijn. Het
kost namelijk nogal wat tijd om
eigenhandig zo'n viool te ma
ken. „Zeker 250 uur", weet Ja
cobs. Het spreekt vanzelf dat
een volledig met de hand ge
maakt instrument dus ook flink
wat euro's kost.
Voor degenen die dat niet willen
of kunnen betalen, heeft de bou
zijn. Dat is onzin. Sommige bou
wers van nu zijn minstens net zo
goed. Alleen maken ze hun ei
gen violen, niet die van de oude
meesters. Ik kan ook geen instru
ment maken zoals Stradivarius
dat deed. Maar andersom heeft
die er nooit één gemaakt zoals
ik."
Volgens Jacobs zijn het met na
me de handelaren in eeuwen
oude violen die de mythen rond
de oude vioolbouwers met alle
plezier in stand houden. „Vol
gens zulke figuren gebruikte
Stradivarius altijd oud hout
voor zijn violen. Daar zou de
klank van het instrument beter
van worden. Hedendaagse bou
wers, die vooral nieuwer hout
gebruiken, zouden daardoor
nooit aan zijn kwaliteit kunnen
tippen."
Leeftijd
„Met behulp van bepaalde tech
nieken kan tegenwoordig pre
cies de leeftijd van hout bepaald
worden. Dat hebben ze ook met
een viool van Stradivarius ge
daan. Die had hij in 1693 ge
bouwd. En wat denk je? Acht
jaar eerder was dat nog gewoon
een boom. Maar ja, als dat alge
meen bekend wordt, betaalt er
natuurlijk geen mens nog twee
miljoen euro om op zo'n ding te
mogen spelen."
Jacobs zit er niet echt mee. „Het
is alleen wel jammer dat origina
wer genoeg alternatieven. Zo
haalt hij uit Roemenië halffabri
katen in huis. Die zijn al een
heel eind klaar: ze hebben hun
vorm al, de f-gaten zitten erin
en ze zijn zelfs al gelakt. „Dat is
met machinegereedschap ge
daan", legt Jacobs uit. „Wel met
de hand, maar met wat extra
hulp." Een soort tussenweg.
Om de klank zo optimaal moge
lijk te maken, bewerkt de Mid
delburger de half afgemaakte
violen vervolgens met de hand.
„Ik ga er bijvoorbeeld aan scha
ven tot de klankbladen de juiste
dikte hebben. Voor het geluid
maakt dat veel verschil. Het is
een kwestie van gevoel en erva
ring. Op die manier is de hand
van de bouwer ook bij dit soort
violen toch weer bepalend."
Dat unieke maakt het produce
ren van een viool zo bijzonder,
benadrukt Jacobs. „Het zou een
stuk veiliger zijn om de violen
van oude meesters na te maken.
Maar dat is niets voor mij. Ik
ben zelf bouwer, geen kopiist."
Over die legendarische vioolma
kers bestaan trouwens tal van
misverstanden. Jacobs: „Ze wor
den onnavolgbaar genoemd en
zouden nu niet meer te evenaren
Eén van de 26 opgaven met antwoord (notenkraker) in 'Verborgen Vogels, een cryptisch vogelalfabet'.
Op school was het een leuke
methode om de leerlingen
meer kennis bij te brengen over
vogels. De kleinkinderen Tie-
men, Mare en Bella vonden het
een aardig spelletje. En de be
denker van het 'cryptisch vogel
alfabet', natuurliefhebber Harm
Venekamp uit Tholen, beleefde
er zelf ook veel plezier aan. Dat
wil hij graag delen met anderen
en daarom heeft hij in eigen be
heer het boek Verborgen Vogels
uitgegeven.
Deel 1 van de Goed Geschenk
reeks, staat op het schutblad ver
meld. „Een grapje", lacht
oud-docent biologie (op Tholen
en in Bergen op Zoom) Vene
kamp. Maar niet helemaal, want
met zijn cryptisch vogelalfabet
wil hij wel degelijk mensen een
plezier doen. En tegelijk ook
een beetje aan het nadenken zet
ten. Niet zo vreemd voor een
'schoolmeester'.
Boeken over vogels en vogelgid-
sen zijn er te kust en te keur.
Van heel mooie tot heel beschei
den uitgaven. Boordevol infor
matie en beelden. Nogal eens
meer van hetzelfde. Harm Vene
kamp heeft voor zijn vogelboek
echter een wel zeer originele in
valshoek gekozen. Het doet wat
dat betreft een beetje denken
aan het beestenkwartet van
Peter Vos, die met tekeningen
van dieren als 'kloothommel',
'kamerolifant' en 'mafkikker'
furore maakte.
Informatie en beelden zijn in
Verborgen Vogels uiteraard ook
aanwezig, zij het in bescheiden
mate en min of meer onderge
schikt aan het spelelement. Dat
spelelement wordt gevormd
door 26 cryptische omschrijvin
gen ofwel woordraadsels. Bij el
ke letter van het alfabet heeft
hij een meestal in Nederland
voorkomende vogelsoort ge
zocht, waarvan de naam met de
betreffende letter van het alfa
bet begint. Per soort twee pagi
na's met beknopte informatie en
een afbeelding (waarvoor geput
is uit een oude Engelse uitgave
over vogels). Op de pagina er
vóór staat een cryptische om
schrijving die, indien opgelost,
de naam van de vogel oplevert.
Het is hier niet de plaats om uit
de doeken te doen om welke
soorten het gaat. Dan is de lol
om zelf het boekje te lezen er bij
voorbaat af.
Vooruit, wel enkele van de cryp
tische omschrijvingen genoemd.
'Is het de vogel zelf of haar pro
duct?' is er eentje. Of 'grootste
drinker, maar geen thee'. En
nog één korte: 'kloosterling'.
Raadselachtig? Het valt wel
mee, al moeten de hersens wel
even kraken.
Venekamp heeft zijn boek een
aan de dichter J. C. Bloem ont
leend motto meegegeven. Na
tuur is voor tevredenen of legen,
en dan: wat is natuur nog in dit
landvraagt de dichter zich in
De Dapperstraat af. Daaraan
heeft Venekamp zijn opvattin
gen toegevoegd: 'We hebben er
steeds minder van gekregen,
voor weg en huizenbouw moest
alles aan de kant. Wij zijn tevre
den met een contradictio in ter
minis: Natuurbeheer. Alsof ech
te natuur beheerbaar is.'
Het is méér dan een persoonlij
ke hartenkreet. De Tholenaar is
een levenlang begaan met de na
tuur. Dat is mede gevoed door
zijn enkele jaren geleden beëin
digde werk als biologieleraar.
Hij beschouwt zichzelf ook als
vogelaar, maar niet al te fana
tiek. Venekamp behoort niet tot
de preciezen die uitheemse vo
gels die steeds meer in Zeeland
te vinden zijn - zoals de nijlgans
of Canadese gans - het liefst in
de ban doen. Al erkent hij dat
hun voortplantingsvermogen er
wel eens toe kan leiden dat de
mens moet ingrijpen, om ver
dringing van inheemse soorten
te voorkomen.
Bijna twintig jaar lang was
Venekamp voor de PvdA lid van
Provinciale Staten (in 1995 nam
hij afscheid). Hij kwam onver
moeibaar op voor de belangen
van natuur en landschap. Zo ver
wierf hij enige faam als ijveraar
voor afschaffing van de provin
ciale distelverordening (een
niet-geslaagde kruistocht) en
maakte hij zich sterk om de in
trekking van de subsidie aan de
Vereniging Milieuhygiëne Zee
land (die zich niet gedroeg zoals
een aantal Statenleden dat ge
wenst achtte) ongedaan te ma
ken. Toen dat lukte, gaf Vene
kamp in zijn moederstaai, het
Drents, uiting aan zijn blijd
schap.
Rammegors
Met genoegen vertelt Venekamp
over het Rammegors, een voor
malig slibdepot, dat ontstond na
aanleg van de dam tussen Tho
len en Sint-Philipsland. „Ik heb
daar van begin af aan rondge
zworven en alle ontwikkelingen
gefotografeerd. Daar zag je zee
kraal en lamsoor vlak bij varens
staan en het gebied langzaam
verzoeten. Rijkswaterstaat had
het altijd over slibdepot Noord.
Dat vond ik niks. Op een oude
kaart kwam ik de naam Ramme
gors tegen en met enig volhou
den is die overgenomen."
Terug naar Verborgen Vogels.
Venekamp wilde graag iets van
zijn opvattingen en liefde voor
de natuur vastleggen in een
boek. „Het is leuk op deze ma
nier iets van jezelf gepubliceerd
te zien. Het heeft een beschei
den oplage: 250 exemplaren.
Naast de Nederlandse en Latijn
se vogelnaam, zijn ook de Engel
se, Franse en Duitse namen ver
meld. En de Friese; in die taal
heet bijvoorbeeld een duinpier
een sanpiper. Waarom kiest een
verzeeuwsde Drent voor Fries?
Het past wel bij de insteek van
Venekamp: beetje humor, beetje
verrassend, beetje plagen.
Rinus Antonisse
Verborgen Vogels, een cryptisch
vogelalfabet. Door Harm Vene
kamp. Uitgegeven in eigen be
heer. Ook in boekhandels De
Drukkerij, Middelburg en De
Koperen Tuin, Goes. Prijs €15,-.
