Bloemen bloeien in november
PZC
Zwaar verkeer verdrong het brugje
Nieuwe Raadkaart
't Is druk op d'oeve a
je van streektaal 'oudt
dinsdag 1 november 2005 2,
Dialect verandert, net als el
ke taal. Duidelijk werd dat
nog eens bij het verschijnen van
de nieuwe Grote Van Dale,
waarin meer dan 9000 nieuwe
woorden staan. In het dialect
gaan er alleen maar woorden af
en er komt zelden een nieuw
woord bij. Dat stemt dialectlief
hebbers nogal eens somber, om
dat op den duur van onze dialec
ten niet veel meer zal overblij
ven, tenzij...
Allerlei remedies worden be
dacht, maar wie de plattelands-
jeugd met elkaar hoort spreken,
weet dat het niet veel generaties
meer zal duren of het dialect is
volledig vervlakt. Toch lijkt het
dialect nu meer te leven dan
ooit te voren. Kijk maar naar de
lijst van activiteiten in oktober
en november en overwin de som
berheid. Als middel tegen de
malheur, een bosje werme ge
dachten, zoals Adrie Oosterling
dat zo mooi zingt, een opsom
ming.
Op 8 oktober bracht Ambras uit
Hulst zijn nieuwe CD Tot Bots-
kes... uit voor een uitverkochte
Halle in Axel. Ook de extra inge
laste voorstelling is al uitver
kocht. De Bevelandse presenta
tie op 13 november in 't Kerkje
van Ellesdiek nadert ook het sta
dium van uutverkocht. Een
week later, op de jaarlijkse dia
lectdag, kwam het boek over
kinderspelen in Zeeland uit met
de fraaie titel Koekoek, schiete-
broek. Nu maken we even een
uitstapje naar het spelletje kne-
velboer, dat vier weken terug
hier aan de orde kwam. Ik
schreef dat ik het kende onder
de naam pottelille. En jawel, die
naam duikt ook op in het boek,
maar zonder verklaring. Geluk
kig schreef mevrouw Dymph
Staal-Noë het volgende: „Ik ben
geboren en deels getogen in
voormalig Nederlands-Indië.
Na het kamp woonden we in Me-
dan (Sumatra). We speelden een
spelletje dat wij patok lillih
noemden. Je hoeft geen taalwon-
der te zijn om onmiddellijk de
overeenkomst te zien met potte
lille. Patok betekent 'slaan' en
lillih 'slang(etje)'. De spelregels
varieerden per gelegenheid. De
gene die de toss won om te be
ginnen, stelde vast of het opge
worpen stokje één keer of meer
dere keren geraakt moest wor
den voor het met en ferme laat
ste klap zo ver mogelijk wegge
slagen moest worden. Ook op Ja
va werd het gespeeld."
Met een knipoog voegt ze er nog
aan toe dat mogelijk haar
Zeeuwse opa het spelletje of het
woord hiernaartoe heeft ge
bracht. Zo zie je maar hoe een
vreemd woord van het ene ei
land naar het ander kan worden
overgebracht. Mevrouw Yvonne
Nieuwenhuyzen - Wattel uit
Middelburg maakte nog mel
ding van het spel kuutje slok
dat met knikkers (van die zach
te. a j'r op trapte were ze glad in
stikjes) werd gespeeld.
Nu weer naar de actualiteit. Op
16 oktober vierde de Werkgroep
oecumenische bijeenkomsten
van 't Kerkje van Ellesdiek haar
eerste lustrum. Wie had durven
denken dat een kerkje dat leeg
kwam door gebrek aan belang
stelling, nu weer volloopt voor
bijeenkomsten in het Zeeuws?
Op Schouwen-Duiveland organi
seerde de Stichting Nie praete
ma doe een Zeeuwse avond voor
een vol Tonnenmagazijn in Brou
wershaven.
Vorige week zondag bracht de
Vertelkring Midden-Zeeland
haar boekje Luusterkruud uit.
Het bevat een 25-tal verhalen in
dialecten van Zuid-Beveland,
Walcheren en het Land van
Axel. Hier een proefseltje uit
het verhaal De groate schoan-
maek van Ria Hoogesteger-
Geijs in het dialect van Zuid-Be
veland (west):
's Nachts dröömd'n die over de
groate schoanmaek van Kee. Ze
vloog deur d'n uzen mie de kalk-
bossel. De plumen van 't bede
vloge overaol. De roaie neus
doek die a ze aoltied op ao voe
de koppespinnetten ieng glad
over d'r veur' oad. In z'n dróóm
zag 'n ok da Kee in plekke van
z'n pruumpotje een groate
stomer neerzett'n en a ze bie
Kloas Lamper twintig pakjes
pruumtabalc kocht. Toen at'n
's ochends wakker wier, keek'n
gauw of a Kee toch we neffen
z'n lag.
Onvoorstelbaar is de populari
teit van de Zeeuwse avonden,
georganiseerd door of onder aan
voering van Lou Waterman uit
Oost-Souburg namens de samen
werkende personeelsverenigin
gen. Tot twee jaar terug betrof
dat een avond, nu zijn het er
vier. Op 3 november in Goes, op
4 en 5 november in Middelburg
en op zaterdagmiddag 5 nog
eens een voorstelling in het Arse
naal in Vlissingen. Katinka Pol
derman, die zich overigens niet
in de taal van haar geboorte
dorp, het 's Grabbekerks
('s-Heer Abtskerke), uitdrukt,
De Meissen uit Westkapelle en
Surrender zijn de belangrijkste
ingrediënten van deze avonden
en middag.
Tenslotte vult Piet Brakman op
zondag 13 november het Schel-
detheater in Terneuzen als hij
niet alleen met een nieuw pro
gramma komt, maar ook nog
zijn nieuwe CD Verhoogde Dijk
bewaking presenteert. Veertien
dagen later is Brakman te horen
in Ellewoutsdijk. Kortom: 't Is
gwoon druk op d'oeve a je van
streektaal 'oudt en het Hesje is
nie eens es compleet.
Engel Reinhoudt
Agenda: Zondag6 november,
14.30 uur Meeziengmirreg in 't
Kerkje van Ellesdiek (Ellewouts
dijk) met een intermezzo van ac-
cordeongroep Encore.
In onze tuin bloeien al
vanaf oktober de zacht
gele bloempjes van de sten-
gelloze sleutelbloem en
dat is een nieuw record.
Eén van de vele in deze
prachtige herfst. In de
moestuin bloeien volop
planten als grote ereprijs,
klein kruiskruid en paarse
dovenetel. Dat zijn zoge
naamde winterannuellen
die normaal gesproken kie
men voordat de winter be
gint en dan in het vroege
voorjaar als eersten pre
sent zijn.
Zo massaal als ze nu al te vin
den zijn, komt in deze tijd
van het jaar eigenlijk nooit
voor.
En het zijn niet alleen de onkrui
den die op een afwijkende tijd
bloeien. In struiken van de
hondsroos kun je tussen de rijpe
bottels dit jaar met enige regel
maat roosjes in volle bloei vin
den. En ook in de berm bloeit
van alles en nog wat. De scherpe
en de kruipende boterbloem, de
rode en witte klaver, de pasti-
naak en de wilde peen zijn alle
maal in volle glorie in bloei te
bewonderen.
Het gaat niet om enkelingen,
maar ze zijn in vrijwel iedere
berm te vinden.
Het moet al gek gaan als er van
die bloemenrijkdom nog rijpe
zaden geproduceerd worden.
Voor individuele planten is het
verspilde energie om in deze tijd
van het jaar bloemen te vormen.
Er zijn geen insecten om voor de
bestuiving te zorgen, de dagen
zijn te kort en het risico op ka
potvriezen is - ondanks alles -
groot.
Geen probleem
Een probleem is het overigens
niet echt, zolang het grootste
deel van de flora zich aan het
normale jaarschema houdt. Nor
maal gesproken hebben planten
en dieren een breed scala aan
mogelijkheden om op wijzigen
de omstandigheden in te spelen
en dat geldt ook nu de klimaat
verandering zich steeds verder
lijkt door te zetten.
Het grootste potentiële pro
bleem van het veranderende kli
maat is niet dat de dieren daar
rechtstreeks onder zouden lij
den, maar het feit dat verschil
lende soorten verschillend reage
ren op de veranderingen. Voor
het ene wezen wordt de kalen
der gedicteerd door de tempera
tuur, terwijl aan andere soort
voornamelijk reageert op bij
voorbeeld de daglengte. Omdat
er tussen planten en dieren tal
van ingewikkelde relaties be
staan, waarbij de een in meerde
re of mindere mate afhankelijk
is van de ander, kan dat tot pro
blemen leiden. Zo is bijvoor
beeld uit langjarig onderzoek
naar koolmezen gebleken, dat
de geboortepiek precies samen
valt met het moment van de
De kamille staat nog in volle bloei. foto's Chiel Jacobusse/Het Zeeuwse Landschap
De hondsroos draagt momenteel nog enkele bloemen, wat voor november heel uitzonderlijk is
piek van de rupsjes die als voed
sel dienen. Het blijkt dat de
rupsjes de laatste jaren onder
invloed van het warmere weer
steeds vroeger te vinden zijn,
zonder dat de geboortepiek van
de koolmezen verschuift. Na
tuurlijk heeft zoiets gevolgen
voor het broedsucces en daar
mee kan het voortbestaan van
een soort in gevaar komen. Het
bedrieglijke daarbij is, dat je
het zonder gericht langetermijn-
onderzoek pas opmerkt als het
al te laat is. De individuele die
ren hebben voedsel genoeg en
als er minder jongen geboren
worden, neemt ook het aantal
natuurlijke vijanden af. Dat
remt als het ware het proces van
achteruitgang, maar het maakt
ook dat de achteruitgang zich
sluipend voltrekt. Dat het bij de
koolmezen bekend geworden is,
is te danken aan het feit dat er
al tientallen jaren wetenschap
pelijk onderzoek verricht wordt
naar de biologie van de soort.
Uit hetzelfde onderzoek is overi
gens gebleken, dat ongeveer tien
procent van de koolmezen de ge
zinsplanning wel afstemt op de
veranderde voedselsituatie. Na
tuurlijk worden dat in de toe
komst de families die het meest
succesvol zijn bij de voorplan
ting, zodat het aandeel 'aange
paste' koolmezen steeds groter
wordt. Er blijft echter altijd een
kleine minderheid individuen
over met een niet-aangepast po
tentieel, die als het ware de gene
tische reserve vormen voor het
moment dat de situatie opnieuw
drastisch verandert.
Zorgen maken
Wat je als geïnteresseerd veld-
bioloog in het veld waarneemt,
is de uitkomst van al dit soort
ecologische processen. Je kunt
je - terecht - zorgen maken over
de enorme veranderingen die op
treden, maar anderzijds bezit de
natuur ook een vaak onvermoe
de veerkracht. Die veerkracht
moeten we vooral niet misbrui
ken door dan maar onbekom
merd door te gaan met aantas
ting van de leefgemeenschap
waar we tenslotte ook zelf on
derdeel van uitmaken. Het is
veeleer reden om zorgvuldig om
te springen met het wonderbaar
lijke ecosysteem waarin wij le
ven.
Chiel Jacobusse
band en ze woonden er van onge
veer 1935 tot 1990. Omdat ze
zelf geen kinderen hadden, kwa
men wij er als kinderen vaak op
bezoek." De singels te Tholen
werden aangelegd met andere
vestingwerken tussen 1603 en
1606, aldus C. P. Fase uit
Sint-Annaland. „Meer naar
rechts op de foto, waar toen
geen bebouwing was, kreeg
C. J. Griep in 1909 vergunning
om 20 woningen te bouwen. In
1967 herdoopte de gemeente
raad de naam in Parksingel."
C. F. Stevense uit Middelburg
noemt 1572 als jaar waarin de
stad voorzien werd van aarden
wallen en bastions. Dat was ten
tijde van de bezetting door de
Spaanse veldheer Mondragon.
„In 1577 ging Tholen over naar
de Prins van Oranje. Enige ja
ren later werd de vesting naar
een ontwerp van David van Or-
liens verbouwd tot een vrij regel
matige zevenhoek."
Stevense stelt dat de grote villa
in het midden van de kaart van
stadsbouwmeester Vriens was,
die in 1919 een ontwerp maakte
voor de Molenvlietsestraat,
rechts onder de brug. De olie-op-
slag heette volgens hem de Auto
maat. „De plantage ontleent
haar naam aan het plantsoen
dat omstreeks 1789 werd aange
legd en dat bestond uit een bos
met paadjes, het Slingerbosje.
In 1835 vond nieuwe aanplant
Gezicht op de singel en plan
tage. Dat staat op de in
1918 vanuit Tholen verzonden
raadkaart van vorige week.
„Het houten voetgangersbrugje
over de Veste, de verbinding tus
sen het Bosje en de Singel in de
stad Tholen, werd gebouwd in
1882 en is in 1919 verwijderd en
vervangen door een dam",
meldt W. Houmes uit Sint-Lau-
rens.
„Sinds vorig jaar is vanuit de
Molenvlietsestraat richting ro
tonde een opening in de dam ge
maakt, zodat het water van de
vest weer doorstroomt. Het is
dus weer een brug, maar dan
groter en meer naar links",
voegt W. Deurloo uit Tholen er
aan toe.
Houmes geeft een verklaring
voor de benaming plantage.
„Het betekent dat de ter plaatse
aanwezige stadswallen zijn geë
galiseerd en van beplanting zijn
voorzien."
H. de Graaf-Uyl uit Stavenisse
merkt op dat de singel (nu Park
singel genaamd) tegenwoordig
helemaal is volgebouwd. Deze
inzender denkt dat met planta
ge het bos wordt bedoeld. „Daar
kun je heerlijk door wandelen.
Aan de andere kant van het bos
is de Plantagestraat."
T. van Vossen schrijft dat de
brug na de crisisjaren in de vori
ge eeuw werd vervangen door
een dam. „In de crisisjaren werd
de veste uitgebaggerd door de
mensen van de werkverschaf
fing. Hier mocht je bij toerbeurt
aan meedoen en je had dan ten
minste inkomen. De bagger
werd met emmertjes aan een
houten steel uit de veste ge
haald en vlak voor de brug ge
stort. Omdat de houten brug
niet geschikt was voor het
steeds zwaarder wordende ver
keer, werd er een dam in de ves
te gemaakt. Die sloot aan op de
gestorte bagger, dat was weer
iets goedkoper."
In het grote huis woonde des
tijds Felix Jansen, nu C. de Jon
ge, weet J. C. de Heer uit Tho
len. „Rechts ervan de familie
Goedegebure, daarnaast de fa
milie Jansen. Links het pakhuis
van de Esso met petroleumman
Nas van 't Hof. Zijn zoon zat bij
mij in de klas, Japje van 't Hof.
Daarnaast de familie Goedege
bure. Het rechtse huis is dit jaar
afgebroken en van het pakhuis
is een woning gemaakt. Op de
vest heb ik veel geschaatst en ik
heb er ook mijn scheepje - een
klompje - op laten varen."
Het huis links van de grote wo
ning is lang bewoond geweest
door een oom en tante van
M. Lagendijk-Droogers uit
Oud-Vossemeer. „Het waren de
heer en mevrouw Schot-Rogge
Uit de collectie van Hans Lindenbergh deze keer
een dorp met een voor die tijd best opmerkelijke
dorpsstraat.
Hoe luidt de naam van dit dorp? Meer informatie
over de huizen en bewoners toen en nu is van har
te welkom.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
5 november worden gestuurd aan:
Redactie PZC, postbus 31, 4460 AA Goes; fax
0113-315669; e-mail redactie@pzc.nl. Onder inzen
ders van goede oplossingen worden drie waarde
bonnen verdeeld.
plaats, naar een ontwerp van
A. Moens van Blois uit Zierik-
zee. In 1844 werden de stadswal
len afgegraven. Hier werd een
stadswandeling in Engelse land
schapsstijl aangelegd."
Rinus Antonisse
De waardebonnen gaan naar:
W. Lindhout, Tholen, W. Hou
mes, Sint-Laurens en J. op den
Brouw, Sint-Maartensdijk.
