Met dank aan 'Net alsof
2C
B'Rock wandelt naast de klassieke barokpaden
23
De map van mijn erflater
1812
woensdag 19 oktober 2005
e gedachte dat pa
pier en inkt, en
daarmee zijn dag
boeken, uiteindelijk niet be
stand zouden zijn tegen de
tand des tijds, was voor Hans
Warren onverteerbaar. „Wat
doet het er toe als je dood
bent, en het doet er alles
toe", noteert hij op 5 februari
1988. „Het is niet te verdra
gen dat al je werk, je hele we
zen in het niet verdwijnt. Dat
het op geen enkele manier
valt te bestendigen wat ik op
dit moment zie, onderga, be
leef."
Hans Warren
Geheim Dagboek
1987-1990
Het was zijn diepste drijf
veer: getuigen van zijn be
staan, zich ontworstelen aan de
anonimiteit. In Geheim Dag
boek 1987-1990, dat morgen (toe
vallig ook zijn geboortedag) ver
schijnt, stuit Warren onder
meer op enkele overlijdensbe
richten van vroegere leraren
van hem. Hij neemt ze genade
loos de maat. „Hij was gewoon
een redelijke lei-aar die bar wei
nig van zijn leven heeft
gemaakt", is zijn slotoordeel
over een van hen. „Een namelo
ze in de drom der namelozen."
Vooral dankzij Geheim Dag
boek heeft Hans Warren zich
daarvan verre kunnen houden.
In het nieuwe deel, het zeven
tiende in de reeks, is hij - eind
zestig inmiddels - een gevierd
schrijver. Het 'boekenfabriekje'
aan het Pijkeswegje in Kloetin-
ge, dat hij samen met Mario Mo-
legraaf drijft, draait op volle toe
ren, zijn inkomsten zijn nog
nooit zo hoog geweest en hij kan
zich - daardoor - omringen met
kostbare kunstvoorwerpen die
hem het gevoel van volmaakt ge
luk kunnen bezorgen.
Tegelijkertijd wordt hij ver
teerd door grote twijfels. „Ik
ben er diep van overtuigd dat ik
niets kan en niets voorstel", no
teert hij in een emotioneel frag
ment en de variaties daarop zijn
talrijk. Zoals op 6 november
1987: „'Net alsof', dacht ik zo
juist toen ik nieuwe vitrage had
opgehangen, 'het lijkt wat, maar
het is niets, zoals je hele leven'.
De kaarten zijn voor mensen
van mijn leeftijd geschud. Wie
het niet heeft gehaald, zal het
ook nooit meer halen. Wie ben
ik? Iemand die altijd heeft ge
daan alsof. Ik ben ergens halver
wege blijven steken. Als dichter,
als prozaïst, als verzamelaar, als
mens. Als vertaler, als kenner
van dit of dat, of het nu litera
tuur, kunst of vogels betreft.
Het maakt me altijd onzeker.
Maar ik heb het hiermee onge
looflijk ver gebracht. Met dank
aan 'Net alsof'."
Schuldgevoel
Het is, zeker in dit deel, het ge
voel te falen als mens dat hem
blijft kwellen. Voortdurend
gaat hij gebukt onder een
schuldgevoel, tegenover zijn
ouders, tegenover zijn vroegere
echtgenote Mabel (met wie de
Hans Warren
band wordt hersteld), tegenover
zijn kinderen en ook tegenover
Mario, die hem steeds meer
werk uit handen neemt. Warren
voelt ook een zekere verwijde
ring tussen hen, zeker als zijn
partner een diepe genegenheid
voor een televisiepresentatrice
opvat. Het is een van de vele
zware stormen die het vervallen
huisje in Kloetinge, zeker ook
letterlijk, teisteren.
De dood is in deze episode ook
nimmer veraf. Warren zinspeelt
daar voortdurend op, zeker na
dat hij in 1986 een bijna-doods-
ervaring heeft gehad. „De dood
heeft aangeklopt, de rest is toe
gift", schrijft hij, precies een
jaar nadien. Van angst voor het
onvermijdelijke is geen sprake
meer. Zelfs op momenten van
gelukzaligheid houdt hij er reke
ning mee. „Het mag plotseling
afknappen, dan verdwijn ik,
maar ik heb geleefd." Opvallend
is ook hoezeer Warren stilstaat
bij het moment dat hij ouder
wordt dan zijn vader. Het be
zorgt hem 'het gevoel dat nu
mijn troisième age is begonnen,
de laatste etappe'.
Het nieuwe dagboekdeel biedt
ook een boeiende blik achter de
schermen bij de toekenning van
de AKO Literatuurprijs 1989
aan de Vlaamse schrijfster Bri
gitte Raskin. Warren zat toen in
de jury. Tijdens de eerste bijeen-
Mario Molegraaf houdt woensdag 2 november, onder de titel 'De
map van mijn erflater', een lezing over Hans Warren. Daarin komt
hij naar eigen zeggen met 'nieuwe informatie' over Warren, met wie
hij van 1978 tot diens dood in 2001 samenleefde en -werkte. De bij
eenkomst wordt gehouden in de bibliotheek aan de Oostwal in Goes
en begint om 20.15 uur.
In dezelfde bibliotheek is vanaf deze week ook een expositie inge
richt over Warren, met materiaal uit de literaire nalatenschap die
vorig jaar is overgedragen aan de Zeeuwse Bibliotheek in Middel
burg. De tentoonstelling besteedt onder meer aandacht aan de band
tussen de schrijver en Goes. Verder komen de literaire vriendschap
pen aan bod die Warren had met Tom Lanoye, Boudewijn Büch,
Mensje van Keulen en Gerrit Komrij.
Begin volgende maand verschijnt een nieuwe editie van de Spiegel
van de moderne Nederlandse en Vlaamse dichtkunst, waarvan War
ren vanaf 1975 - later samen met Molegraaf - drie versies verzorg
de. Molegraaf heeft nu een geheel herziene en uitgebreide zevende
editie samengesteld.
komst laat hij al weten dat hij
de prijs graag aan een Vlaamse
schrijfster, 'als die er was', zou
geven. De anderen zijn het daar
mee 'meteen' eens. Voor zover
uit het dagboek valt af te leiden,
leest Warren het winnende boek
van Raskin (Het koekoeksjong)
pas twee maanden later. Hoewel
hij betwijfelt of er wel een echte
schrijfster in haar schuilt,
neemt hij zich voor 'tot het uiter
ste voor Raskin te vechten'.
Dat doet hij inderdaad, waarbij
alle middelen worden ingezet.
Tijdens het merkwaardig verlo
pen juryberaad lukt het niet om
tot een compromis te komen, zo
dat het een meerderheidsbesluit
moet worden. Voorzitter Erik
Jurgens hakt dan ineens de
knoop door en kiest voor Ras
kin. „Op dit moment voelde ik
me toch eerder aangeslagen dan
triomfantelijk", noteert Warren
in zijn dagboek. Hij en Raskin
raken na de prijsuitreiking be
vriend.
Na zeventien afleveringen wor
den trouwe volgers niet meer
foto Klaas Koppe
echt verrast door het Geheim
Dagboek, zeker niet omdat het
slotdeel (2001, het laatste levens
jaar van Hans Warren) ook al
verschenen is, zodat de lijn zich
steeds makkelijker laat extrapo
leren. De komende jaren wor
den de resterende stenen gemet
seld van dit literaire monument,
want dat blijft het, zoals ook
'Willem' (kunstschilder A.W.
Duvekot) in dit deel moet toege
ven.
Wat, opnieuw, treft is het ont
breken van elke gêne, of het nu
gaat om seks, Warrens vaak ver
nietigende en niet zelden door
rancune gedreven oordeel over
mensen in de literaire wereld,
de beschrijving van gênante ru
zies of de bekentenis dat hij ooit
in een dronken bui een jongen
heeft 'verkracht'. Als er al
schaamte op het moment zelf is
geweest, wordt die genegeerd
bij het boekstaven ervan, ook al
wist Warren in dit stadium dat
de dagboeken zouden worden
gepubliceerd. Alles legt het af
tegen de drang de ervaringen,
inclusief de 'onbenulligheden',
te bestendigen. „Wat is m'n dag
boek als ik het verzwijg?"
Rolf Bosboom
Hans Warren Geheim Dagboek
1987-1990 - Uitgeverij Balans, 384
pagina's, 19,95.
77^ T "TT^ ATT T TTZ"kun je je niet voorstellen dat
Ti K Tri 1\ 1 lij X\.het zoveelste boek over Napo
leons fatale tocht naar Moskou iets bijzonders is. Ik had bovendien
net een dik boek over de organisatie en de campagnes van Napo
leons Grande Armee achter de kiezen. Moest ik nu weer naar Mos
kou? Die Berezina zag ik ook nog voor me, op een schoolplaat aan
de wand van het klaslokaal, al is het geheugen bedrieglijk: Holland-
sche infanterie bij de bruggen over de Berezina. Toch ging ik over
stag en Adam Zamoyski's boek 1812 is werkelijk meeslepend.
Het boek begint prachtig met de geboorte van zijn zoon in 1811, ter
wijl de keizer aan het bed zit van zijn geadoreerde Marie Louise.
Dan wordt de Corsicaan neergezet, zijn machtsgebied, zijn oorlo
gen, de vijand, het perfide Groot-Bnttannië. Tweeënveertig jaar is
hij, een meter 58, een beetje zwaarder geworden de laatste tijd, en
de blik is minder doordringend. De slotalinea van dit Caesar-hoofd
stuk introduceert de bondgenoot die vijand wordt: Rusland. Je slaat
de bladzij om en hoofdstuk 2 zet Tsaar Alexander en zijn immense
land in het volle daglicht
Zo wordt de argeloze lezer een oorlog binnengezogen met legers
van onnoemelijke aantallen. Een Grande Armee, een keizerlijke gar
de, cavalerie en infanterieregimenten en bataljons, uniformen, gene
raals. Hier blijkt de achtergrond van Zamoyski als militaire histori
cus, maar hij zoekt vooral het leven van de gewone soldaat, zelfs
van de Hollandse pontomers die in de vrieskou twee bruggen bouw
den.
Het is in alle opzichten indrukwekkend: zowel wat Zamoyski doet
als wat die door macht beheerste empereur op de been brengt en
denkt te moeten ondernemen. Wat zich ontrolt is adembenemend.
Letterlijk: af en toe is het te veel, te veel voetvolk, te veel oorlog, te
veel ellende en dan moet je tijdelijk in bivak. Vanaf bladzijde drie
honderd lijkt het van hetzelfde te veel. Napoleon is het verlaten
Moskou binnengetrokken, maar de
moeder van alle legers heeft grote
moeite zich te bevoorraden. Gaan
deweg vraagt de kleine veldheer
zich af wat hij in dat lege Kremlin
zit te doen. Wanneer kan hij zich overwinnaar noemen? Wat moet
hij nu? Hij besluit terug te keren.
De eerste weken van oktober 1812 is het nog lekker weer, totdat de
regen overgaat in sneeuw en de Grande Armée bij temperaturen
van min 35 lopend naar de Berezina moet, zonder eten en drinken,
terwijl de elegante uniformen lompen zijn geworden. De godsgruwe-
lijke tocht, de ontberingen, het leed, het roven en plunderen, nor
men en waarden als loze begrippen. Het houdt niet op want het kan
altijd nog erger. En toch leg je het boek niet meer weg.
Er is nog meer dat dit werk fascinerend maakt. De schildering van
de chaos aan Russische kant, de kuiperijen in kringen rond de
tsaar. Ook de krijgshandelingen, de overzichtelijkheid van een slag
op een geschikte vlakte met de legeraanvoerder in een regisseur-
stoeltje op een heuvel. Er is in die zin ook een esthetische kant aan
de strijd.
Fascinerend is de twijfel van de grote leider. Iemand die niet weet
wat de vijand doet, die zich niet kan voorstellen dat het mis kan
gaan, die zijn eigen troepen niet meer overziet, een heerser die zich
zelf overschreeuwt en besluit in een koets naar Parijs te gaan en
zijn leger achter te laten. Wie dit leest, begrijpt niet dat ruim hon
derd jaar later nog iemand een half volk de Russische winter in
stuurt.
Kun je dit boek iemand aanraden? Kun je het cadeau doen? Het pro
bleem is dat ik het iemand heb gegeven die op reis ging. Naar Mos
kou. Ik zal blij zijn als die terug is.
Lo van Driel
Adam Zamoyski: 1812 - Napoleons fatale veldtocht naar MoskouUitgeverij
Balans, €27,50.
proza
Paul Witteman: In hoger sferen
- Het waren gruwelijke avonden
als de ouders van Paul Witte
man op woensdagavond een con
cert in Amsterdam bezochten.
Want dan paste zijn inwonende
oma op hem, 'een onaangenaam
mens'. „Eenmaal gebeurde het
dat ik als kleuter zwetend wak
ker werd uit een angstdroom en
schreeuwde om hulp. Mijn oma
vertoonde zich in haar zwarte
heksenjurk in de jongenskamer.
'Wanneer komt mijn mamma
thuis', vroeg ik half huilend.
'Nooit meer', antwoordde ze be
slist. Het heeft lang geduurd
voordat ik 'concertbezoek' met
iets aangenaams in verband kon
brengen." Het is één van de vele
fraaie anekdotes in het boek In
hoger sferen, de muziekkeuze
van Paul Witteman. Van zijn
oma stapt hij moeiteloos over op
het bruisende liefdesleven van
Wolfgang Amadeus Mozart, het
ontroerende verhaal achter het
meesterwerk 'Different Trains'
van Steve Reich, de muziek van
Chopin die door Schumann
werd omschreven als 'onder
bloemen bedolven kanonnen',
en Wittemans pianolerares die
het meest van zwakke leerlin
gen zoals hij hield. Bij het boek
krijgt de koper een cd met alle
besproken muziekstukken.
Uitgeverij Balans, 190 pag., met
cd, 15,-
Joor Frank Agsteribbe, die samen met
I andere enthousiaste musici B'Rock op-
«e, werd het tijd dat er weer een frisse
M ging waaien in de barokwereld. Het en-
riile treedt zaterdag voor het eerst in
®nand op tijdens het Festival van
Jffsch-Vlaanderen
itenbbe: „De jaren zeventig zijn nu echt
ïroorbij. De toen opgerichte barokorkes-
i -ensembles hebben naam en school
fcakt, met alle voor- en nadelen. Zo zijn
faalde groepen die al dertig jaar op de-
•m manier spelen en dat leidt tot verstar
en de afgelopen decennia is er veel
&we informatie bekend geworden over
ritvoeringspraktijk van de barokmuziek,
ferooor bijvoorbeeld de basgroep (basso
tönuo)aan belang heeft gewonnen."
-amaast is de maatschappelijke situatie
W anders dan in de jaren '70: de nieu-
®sembles hoeven geen strijd meer te
J*® tegnn de moderne orkesten. Ook het
Ke publiek heeft de historische uitvoe-
^praktijk nu aanvaard. De meeste con-
^zoekers hebben thuis een reeks cd's
"e beste internationale barokensem-
maar hebben ook interesse voor de mu-
Van Dufay, Brahms, Boulez, Keith Jar-
01 frince. Je zou kunnen stellen dat de
foto Eric de Milo
barokmuziek nu haar plaats veroverd heeft
in het muzieklandschap."
De ensembles van Ton Koopman, Nicolaus
Hamoncourt, Jos van Immerseel, William
Christie en Sigiswald Kuijken hebben er
voor gezorgd dat de interesse in barok toe
nam. Maar deze musici zijn ondertussen
ouder geworden en de ensembles verdwij
nen misschien, als zij beslissen ermee te
stoppen. Het is dus dringend tijd dat de jon
gere generatie het vaandel overneemt en
zorgt voor continuïteit van de uitvoering
van barokmuziek.
Frank Agsteribbe: „Dat klopt, maar de tij
den zijn drastisch veranderd en een nieuw
barokorkest moet dus andere accenten leg
gen. B'Rock gebruikt een andere structuur,
door producties te spelen die de klassieke
barokmuziekpaden verlaten (zoals Bach
combineren met Cage), en door een frissere
speelwijze: energieke en levendige concer
ten waarbij gretigheid, vuur en spelplezier
centraal staan. Bovendien werkt B'Rock, in
tegenstelling tot alle andere barokorkesten
in Vlaanderen en Nederland, zonder vaste
dirigent, maar met dirigenten of concert
meesters die speciaal voor een productie
worden uitgenodigd."
Bewerking
Die verfrissende aanpak zal tijdens het con
cert tot uiting komen in de bewerking, die
Agsteribbe maakte van een compositie van
Cage. Deze wordt gespeeld op oude instru
menten. Hij stelt dat hij er al lang van
droomde om het String Quartet in Four
Parts van Cage te bewerken voor barok-
strijkorkest.
„In het oorspronkelijke werk vraagt Cage
een speelwijze en klank die zeer nauw aan
sluit bij de manier waarop barokst rij kers
spelen, weinig of geen vibrato, perfecte into
natie. veel open snaren. Kortom een heel pu
re klankbenadering. Ik dacht steeds bij me
zelf: had Cage de huidige barokstrijkers-
klank gekend, dan had hij misschien zijn
kwartet voor dit medium ontworpen. Ik heb
van zijn kwartet een concerto grosso ge
maakt, met de vier kwartetsolisten die het
meeste te spelen hebben, en daarnaast de an
dere strijkers die bijkleuren en hier en daar
iets van de solisten overnemen."
Er zijn veel barokliefhebbers die moeite heb
ben met vertolkingen van oude muziek op
moderne instrumenten. Agsteribbe heeft er
geen problemen mee.
„Je moet wel weten dat je een aantal moge
lijkheden en kleuren niet kunt produceren
op moderne instrumenten, maar daar staan
dan andere zaken tegenover die dit kunnen
compenseren. Wat ik wél echt belangrijk
vind, is dat de uitvoerder zich informeert
over de historische uitvoeringspraktijk. Het
is dan zijn of haar taak om vanuit die ken
nis en vanuit zijn of haar instrument te be
slissen hoe de muziek wordt geïnterpre
teerd. Het radicalisme dat Bach niet op pia
no zou mogen, is nog een overblijfsel uit de
jaren '70, en wat mij betreft iets wat we zo
snel mogelijk achter ons moeten laten."
B'Rock bestaat uit uitstekende musici. Zij
komen uit heel Europa, en spelen in de bes
te orkesten en ensembles zoals La Petite
Bande, Anima Eterna, Explorations, Frei-
burger Barockorchester, Akademie für alte
Musik Berlin, Les Musiciens du Louvre en
Concerto Köln.
Durf
„Belangrijk is dat ze passen in onze filoso
fie", zegt Agsteribbe. „Wij zijn er immers
van overtuigd dat een groep zonder vaste di
rigent beter en enthousiaster kan functione
ren, omdat de individuele verantwoordelijk
heid van elke musicus dan groter is. We
zochten mensen met de nodige durf om 'uit
hun kot' te komen. Pas dan ontstaat een
energieke uitvoering, waarbij iedereen een
even grote inbreng heeft. Wij spiegelen ons
daarbij aan enkele orkesten in het buiten
land zoals het Freiburger Barockorchester
en Akademie für alte Musik Berlin. Zij beho
ren tot de top in Europa, zover zijn wij nog
niet, maar we hopen dat wel te bereiken."
De naam B'Rock kan de buitenwereld op
het verkeerde been zetten. Er wordt gesug
gereerd dat zowel barok als rockmuziek aan
bod komt.
Agsteribbe: „Het is gewoon een woordspe
ling. B'Rock wil uitvoeringen van barokmu
ziek brengen met een hoog rockgehalte. In
historische bronnen uit de 18e eeuw wordt
vaak verwezen naar de affectenleer, waar
bij wordt uitgelegd hoe muziek op de
lichaamssappen van de luisteraars kan in
werken. Hierdoor is een musicus in staat om
de luisteraar in een bepaalde stemming te
brengen. Essentieel is daarvoor wel dat de
uitvoerder zelf het gewenste effect aanvoelt
en dan in staat is de juiste overdracht van
energie en emotie te bewerkstelligen.
B'Rock trekt resoluut de kaart van deze
emotionele uitdrukkingskracht en van de
barokke contrastwerking."
Jeanette Vergouwen
B'Rock - zaterdag 22 oktober in de basiliek van
Hulst, aanvang 20.15 uur Met werken van Johann
Bernard en Johann Sebastian Bach, Georg Fried-
rich Handel en John Cage.