Korstmos
graadmeter
van milieu
Waar het water
stroomde, groeit nu gras
Nieuwe raadkaart
Zeg, weet j ie wat a
een knevelkuutje is?
dinsdag 4 oktober 2005
De supermarkten heb
ben alweer peperno
ten in de schappen, zo kon
den we vorige week via het
nieuws vernemen. Zij zijn
niet de enigen die nu al be
zig zijn met de december
maand. De creatievelingen
die kerststukjes maken zijn
ook al in de weer, zo blijkt.
Hier en daar wordt in de na
tuur het rendiermos alweer
geplunderd. Voor beheer
ders is dat reden om extra
alert te zijn.
Rendiermos mag decoratief
zijn in een kerststukje; wij
zien het liever in de vrije na
tuur, waar het voorkomt in uit
eenlopende gebieden als de dro
ge duinen van Oranjezon en de
vochtige zilte graslanden van de
Yerseke Moer. Rendiermos is
een struikvormig korstmos dat
ogenschijnlijk zomaar los op de
bodem ligt. Niets is echter min
der waar; het staat hier wel de
gelijk op zijn natuurlijke groei
plaats.
Korstmossen kunnen voorko
men op de meest uiteenlopende,
en soms nogal onverwachte, on
dergronden (substraten). Deze
mossen nemen hun voedingsstof
fen niet via wortels uit de onder
grond op, maar doen dat via de
hele plant. Die zuigt als een
spons voedingsstoffen uit zijn
omgeving op. We vinden korst
mossen niet alleen op de bodem,
maar ook als aangroeisel op
boomschors en op steenachtige
ondergronden. Op dakpannen
bijvoorbeeld zitten vaak grote,
De PZC sponsort Het
Zeeuwse Landschap. In
'Natuurlijk Zeeland' doen
medewerkers van deze
stichting verslag van wat
er speelt in de Zeeuwse na
tuurgebieden: onverwachte
vondsten en bijzondere ge
dragingen passeren weke
lijks de revue. En natuur
lijk ook de successen en
mislukkingen in het be
heer.
gele plakkaten groot dooiermos
en op de stoeptegels kan dat wat
op het eerste gezicht een platge
trapte prop kauwgum lijkt, bij
nadere inspectie een prachtige
korstmosplant zijn. Overigens
wel met de toepasselijke naam
kauwgommos.
Muraltmuurtjes
Een ondergrond waarop in Zee
land veel korstmossen zijn ge
vonden, zijn de (inmiddels vrij
wel verdwenen) betonnen muur
tjes bovenop de zeedijken, zoge
naamde muraltmuurtjes.
Korstmossen zijn in feite geen
zelfstandige wezens. Een korst
mos is een samenwerkingsver
band van een alg en een schim
mel. Beide componenten van
een korstmos zijn zodanig op el
kaar aangewezen, dat ze in de
regel niet afzonderlijk voor kun
nen komen. In wetenschappelij
ke termen wordt dat obligate
symbiose genoemd. Door de bij
zondere manier waarop ze voe
dingsstoffen opnemen, zijn
korstmossen buitengewoon ge
voelig voor luchtvervuiling. Met
name ammoniak en zwaveldioxi
de hebben grote invloed op de
samenstelling van de korstmos
flora. In de tweede helft van de
vorige eeuw ontstonden wat
men noemde 'epifytenwoestijn-
en' in de wijde omgeving rond
gebieden met veel industrie.
Ook rond het sloegebied was
een uitgestrekt gebied met een
sterk verarmde korstmosflora.
Dankzij de toegenomen milieu
zorg is er in dit opzicht al heel
wat gewonnen, hoewel nog
steeds ongeveer een kwart van
de 329 in Nederland voorkomen
de korstmossoorten in de min
zit.
Klimaatverandering
Er is de laatste decennia een
nieuwe factor die grote invloed
heeft op de korstmossen. Dat is
de klimaatverandering. Ook
hier geldt weer dat korstmossen
vrijwel het snelst reageren van
alle denkbare groepen dieren en
planten. Een flink aantal tropi
sche en subtropische korstmos
sen hebben zich de laatste jaren
in Nederland gevestigd of zijn
sterk in aantal toegenomen. Een
warmteminnende soort als het
plat schaduwmos is in korte tijd
heel gewoon geworden op boom
stammen. Soorten die hier aan
hun zuidgrens zitten, zoals het
purper geweimos gaan in veel
gevallen juist sterk achteruit.
Behalve door hun directe ma
nier van voedsel opnemen is er
Mie de naejaersschoanmaek
in antocht, mö 't schuufje
van 't kammenet wee es leeg. In
dat laatje bewaar ik vreemde
woorden en uitdrukkingen die
ik tegenkom of krijg, vergezeld
van de vraag of ik die ken of de
betekenis weet.
Vorige week nog vroeg iemand
op straat: 'Zeg, weetjie wat a
een knevelkuutje is?' En een an
der: 'Ei jie a es van een knoesje
'ehoare? 'k E zó'n piene an m'n
knoesje'. Ook kwam ik nog het
woord bostebeier tegen, 't Stikt
van de bostebeiers in de petoa-
ten.
Kortgeleden reageerde me
vrouw Kopmels uit Kortgene
nog op de vraag van enkele
maanden geleden of er iemand
meer wist te vertellen over het
rijmpje: Het is beter om in de
smisse te staen, dan nae de
zeêdiek om 'out te gaen. Zij ken
de het van haar opa, die uit Sir-
jansland afkomstig was en het
gebruikte als hij vanuit de kou
de warmte in kwam: 't Is koud
zei Wout, 't is niet zei Piet, 't is
wel zei Jan, ik rille der van. Je
kan beter in de smisse stae, as
voo je moeder om kachelout
gae. Eerder was door de heer
Westenbrugge uit Nieuwerkerk
het rijmpje als volgt aangevuld:
Tjonge jonge wat is tat koud,
noe mok nog nae den diek om
out. 'k Zou liever in de smisse
stae, dan nae den diek om outjes
gae.
Wellicht is hier sprake van een
volksrijmpje dat in meerdere va
riaties voorkomt, zoals dat ook
van bijvoorbeeld kinderversjes
wel bekend is.
De knevelkute is voor veel oude
ren een bekend woord uit hun
jeugd. Het is het kuiltje dat je
nodig hebt om het spelletje kne-
velboer te spelen. De beschrij
ving ervan is te vinden in het
Zeeuwse woordenboek. Dit spel
zal zeker ook opgenomen zijn in
het boekje met oude kinderspe
len dat de Zeeuwse dialectvere
niging op de dialectdag op 15 ok
tober zal presenteren. De knevel
is het slaghoutje dat met een lan
ge stok moet worden weggesla
gen. Zelf speelde ik het onder de
naam pottelille.
Een kuutje is een kuiltje of een
putje volgens Van Dale en wie
graag speurt naar de herkomst
van woorden komt tegen dat het
is afgeleid van het Middelneder
lands cüle en een Indogermaan
se wortel geu heeft dat buigen
(hol) of welven (bol) betekent.
Woorden die er verband mee
houden en er op lijken: kiel (bol)
en geul (bol). In ons kuutje is de
1 verdwenen en het ligt voor de
hand dat je dan ook aan het
woord kutje denkt. Er is ver
wantschap tussen die twee woor
den. Kutje betekent onder meer
gat. Het Engelse to cut betekent
snijden. Zo zie je meteen ook de
verwantschap van onze dialec
ten met het Engels. Daar zijn
heel wat voorbeelden van te vin
den.
Ik kwam op de herkomst van
woorden vanwege de presenta
tie, vorige week, van het
Oost-Vlaams- en Zeeuws-
Vlaams etymologisch woorden
boek. In zo'n woordenboek is de
geschiedenis van een woord te
rug te vinden. De schrijver van
dat boek, Frans Debrabandere,
kreeg daar de opdracht een der
gelijk boek samen te stellen
voor de Zeeuwse dialecten. Er is
geen mooiere aanvulling op het
Zeeuwse woordenboek denk
baar dan dat.
In het dialect zijn vaak meer
oudere woorden en klanken be
waard gebleven dan in het Ne
derlands. Dat geldt bijvoor
beeld voor veel woorden met
een uu, die in het algemeen Ne
derlands een ui zijn geworden:
kuil, huis, muil, muis, buis, enzo
voorts. In het Zeeuws: kule, uus,
mule, muus, buze, enzovoorts.
Of die met een ie die ij hebben
gekregen: pries (prijs), gries
(grijs), liene lijn). In het Frans
prix, gris, ligne werd de ie ook
bewaard.
Bostebeiers (nachtschade) dus
ook maar opgezocht in het boek
van Debrabandere. En jawel, de
plant heet dus naar zijn vrucht
(beier, bes) en boste betekent
barsten. De plant is bekend als
giftig en wie de bessen eet, die
gaè 't lief uut of die bost. De
plant is ook bekend onder de
naam paddebeiers. De woorden
pad en puut kennen als grond
vorm pu en dat betekent gezwol
len, opgeblazen. Gin paddebei
ers ete dus.
Nu nog het knoesje waarmee vol
gens de aanbrengster elleboog
wordt bedoeld en gezegd wordt
of werd in Amemuiden. Het
woordenboek vermeldt deze be
tekenis niet, maar is wel uitge
breid over knoesel (enkelge
wricht), knoese of knosse (een
bons geven, botsen), knoesje ('t
leste stikje van d'amme of een
kinder'andje), knoestig (stevig,
gespierd). Een voorbeeldzin
wordt er ook bij gegeven. Jaop
was vroeger een knoestige vent,
ma d'n lesten tied is 'n vee ver-
achterd. Knoest komt van
cnoest en betekent kwast, uit
was. Verwante woorden:
knuuste (knuist), knotte, een
knotte seête (sajet), knoeien,
knots. Komt u oarige woorden
tegen? Stier ze mae op naar
Redactie PZC Buitengebied,
postbus 31, 4460 AA Goes; fax
0118-315669; e-mail
redactie@pzc.nl.
Engel Reinhoudt
Zaterdag (8 oktober) presen
teert Ambras de nieuwe cd 'Tot
Botskes...' tijdens het Theater
Chantant in De Halle in Axel,
m.m.v. Sankie Koster en Cyril
Peeters. Aanvang: 20.00 uur.
Zondag (9 oktober) treedt Jan
van de Velde met zijn begelei
dingsgroep op in 't Kerkje van
Ellesdiek (Ellewoutsdijk). Aan
vang 14.30 uur.
Geel dooiermos, hier op een muraltmuurtje, is een van de opvallendste korstmossen.
Gestippeld schildmos op een oude appelboom. foto's Chiel Jacobusse
nog een reden waarom korstmos
sen zo snel reageren op verande
ringen in het milieu. Voor de
meeste soorten geldt dat ze zich
bijzonder gemakkelijk versprei
den. Dat komt enerzijds doordat
ze stoffijne sporen produceren,
die met de wind alle kanten op
gevoerd worden. Daarnaast kun
nen ook afgebroken stukjes
korstmos tamelijk moeiteloos
uitgroeien tot een nieuwe plant.
Er wordt ook wel verondersteld
dat de opmars van warmtemin
nende soorten zo snel kon verlo
pen doordat er in en rond indus
triegebieden gaten ('niches') in
de korstmosbegroeiing ontstaan
waren, die met het verbeteren
van de luchtkwaliteit volop mo
gelijkheden boden voor nieuw
komers. Korstmossen zijn heel
wat meer dan decoratieve attri
buten voor bloemstukjes. Het
zijn belangrijke graadmeters
om de ontwikkeling van het mi
lieu te volgen, variërend van
luchtkwaliteit tot klimaatsver
andering.
Chiel Jacobusse
ken - is volgens P. Dijke uit
Krabbendijke Andreas Dijke.
C. F. Stevense uit Middelburg
beschrijft de geschiedenis van
Colijnsplaat en de haven. De fir
ma Jacobus Berrevoets onder
hield een veerdienst Colijns-
plaat-Zierikzee tussen 1929 en
1960. Bekende beurtschippers
waren A. en J. Kole, J. de Mul en
de gebroeders Van der Weele.
Stevense meldt dat het gemeen
tehuis oorspronkelijk werd ge
bouwd als gerechtshuis. Prins
Willem V gaf rentmeester Jacob
Nebbens daarvoor in 1769 toe
stemming.
Ook C. C. Kempe-Brandes uit
Terneuzen duikt in de historie
van het gerechtshuis ofwel vier
schaar. „Aanleiding tot de bouw
van het nieuwe gerechtshuis
was de bouw van een nieuwe
kerk aan de andere kant van de
Voorstraat. De school en een
deel van het oude gerechtshuis
moesten ervoor wijken. De Zie-
rikzeese architect Johannes van
Es maakte het ontwerp, de even
eens uit Zierikzee afkomstige
timmerman Frans Rupingh
schreef het bestek, schout en
schepenen schreven een lening
uit en de prins van Oranje lever
de een bijdrage in natura in de
vorm van 46.000 bakstenen."
Rinus Antonisse
De waardebonnen gaan naar:
D. de Pree, 's-Gravenpolder,
P. Dijke, Krabbendijke en
C. Reijnoudt, Colijnsplaat.
Omdat de zomerfair er vlak
bij werd gehouden en om
dat ik met mijn vader zo lekker
gegeten heb in restaurant De
Schelde, moet dit wel de haven
van Colijnsplaat zijn, schrijft
I. N. van der Lee-van den Buuse
uit Kortgene. Het klopt allemaal
als een zwerende vinger. De
raadkaart van vorige week toon
de inderdaad de oude haven van
Colijnsplaat tijdens de bieten-
rooi-tijd.
Verschillende inzenders vertel
len dat de haven in 1599 is aan
gelegd en de oudste van het her-
dijkte Noord-Beveland was.
Was, want in het kader van dijk
versterkingen langs de Ooster-
schelde is de haven eind jaren
zeventig van de vorige eeuw ge
dempt. Waar het water stroom
de groeit nu gras en worden er
tal van activiteiten gehouden,
meldt J. Slabbekoorn-de Bruij-
ne uit Kapelle. „Zoals kermis,
de Colijnsplaatse dagen en op
donderdag is er in het toeristen
seizoen een streekmarkt."
A. Bliek uit Vlissingen geeft aan
dat er bij de voormalige haven
een monument geplaatst is (ge
maakt door Jan Haas) dat herin
nert aan de Februariramp 1953.
C. P. Fase uit Sint-Annaland
merkt op dat de haven tijdens
die ramp een cruciale rol speel
de. Het water dreigde het dorp
te bestormen. De planken in de
coupure in de dijk (op de kaart
naast het gebouw links) dreig
den het te begeven, ook al pro
gemeentehuis nu bewoond
wordt door de familie Van der
Weele (en daarvoor de familie
Verburg). „Vroeger werd hier
ook een tijdje friet verkocht",
weet J. Welleman uit Heinkens-
zand.
Tussen de twee hogere gebou
wen is een lager gebouwtje met
schuin dak aanwezig. A. G. de
Waard uit Colijnsplaat noemt
dat de gevangenis en T. M. J. de
Bruijne-Kole, ook uit Colijns
plaat, heeft het over 't kot.
„Dronken mannen werden door
veldwachter Slager opgepakt en
in 't kot gezet." De Waard, en
ook andere inzenders, wijzen op
de suikerbieten die met paard
en wagen aangevoerd werden
om vervolgens per (zeil)schip
naar de suikerfabrieken te gaan.
De man op de voorgrond - op
klompen en de handen in de zak
Het is een van de oudste bewoonde plekken in Zee
land, de plaats op de nieuwe raadkaart uit de col
lectie van Hans Lindenbergh.
De vraag is natuurlijk: om welke plaats gaat het?
Nadere bijzonderheden over de afgebeelde situa
tie, toen en nu, zijn van harte welkom.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
8 oktober worden gezonden naar: Redactie PZC
Buitengebied, postbus 31, 4460 AA Goes; fax
0118-315669; e-mail redactie@pzc.nl.
Onder inzenders van goede oplossingen worden
drie waardebonnen verdeeld.
De gebouwen op de raadkaart
zijn door menigeen herkend.
„Het gebouw aan de linkerkant
is het oude gemeentehuis, thans
een particulier woonhuis", zegt
M. de Fouw-Wisse uit Colijns
plaat. „Het gebouw in het mid
den van de kaart is het Schip
pershuis, nu restaurant De
Schelde." C. Heijnsdijk uit Goes
maakt duidelijk dat het restau
rant indertijd het café van Huis-
soon was, terwijl het voormalige
beerden mannen ze met hand
kracht op hun plaats te houden.
Het aardappelscheepje Lead dat
in de haven lag, bracht redding,
aldus Fase. Het werd losgesla
gen en belandde op de kade voor
de coupure. Het monument her
innert aan die angstige momen
ten: een hand die de golven trot
seert.
