c
Duin is altijd in beweging
öêMSfiS
In
de oorlog werd deze straat De Baan genoemd
Nieuwe raadkaart
Mee je knieën in
zo'n hróte papaerepel
<^K\
fa
dinsdag 27 september 2005
Ons duinlandschap is
een heel dynamisch
landschap, het is altijd in
beweging. De vorming of
verdwijning van duin gaat
altijd door. Er hebben niet
altijd duinen gelegen langs
onze kust. De Nederlandse
kustduinen zijn ontstaan in
het Holoceen. Een periode
die ongeveer 11.500 jaar ge
leden begon direct na de
laatste ijstijd en doorloopt
tot deze tijd.
De PZC sponsort Het
Zeeuwse Landschap. In
'Natuurlijk Zeeland' doen
medewerkers van deze
stichting verslag van wat
er speelt in de Zeeuwse na
tuurgebieden: onverwachte
vondsten en bijzondere ge
dragingen passeren weke
lijks de revue. En natuur
lijk ook de successen en
mislukkingen in het be
heer.
Twintigduizend jaar geleden,
tijdens de laatste ijstijd,
stond de huidige Noordzee gro
tendeels droog. Er liepen toen
grote zoogdieren rond op deze
landvlakte, die nu de Noordzee
bodem is. Mammoeten, wolhari-
ge neushoorns en reuzenherten
waren er destijds te zien.
Door het smelten van de ijskap
pen, ongeveer 18.000 jaar gele
den, steeg het waterpeil. De
kuststrook bestond toen uit dras
sig veengebied. Het water bleef
stijgen tot vijfduizend jaar gele
den. Uiteindelijk bereikte het
water het meest oostelijke deel
van de kuststrook. Daar ont
stond de eerste strandwal. Res
ten hiervan zijn behouden en op
deze zandruggen zijn plaatsen
gevestigd zoals Rijswijk, Voor
burg, Leidschendam en Voor
schoten.
De duinen die ontstonden tot
aan het begin van onze jaartel
ling, noemen we oude duinen.
Die waren zo'n tien meter hoog.
Ongeveer 500 jaar voor Christus
begon de zee echter opnieuw te
stijgen. De heersende harde wes
tenwind zorgde voor stormvloe
den die veel duinen wegspoel
den. Vandaar dat er van de oude
duinen weinig meer over is. Al
leen op kleine delen in Walche
ren en Schouwen liggen er nog
resten van in de ondergrond.
Hoe ouder de duinen zijn, hoe
verder ze landinwaarts liggen.
Jonge duinen kunnen tot 50 me
ter hoog worden.
Er ligt zo'n 250 kilometer duin
Zeeraket houdt het zand vast.
langs de Nederlandse kust.
Dichtbij ons land zijn grote
duingebieden te vinden in Dene
marken, België, Noord-Frank
rijk en de Duitse en Deense wad
deneilanden. Het Nederlandse
duingebied heeft een omvang
van 40.000 hectare, ofwel 400
km2. Dit lijkt heel wat, maar is
slechts één procent van het Ne
derlandse grondoppervlak.
De duinen zijn gevormd uit
zand van zee- of rivier bodem.
Het zand van de bodem van de
zee wordt naar het land aange
voerd door getij denstromingen
en golfwerking.
In de Noordzee zijn drie soorten
getijdenstromen; ebstroom,
vloedstroom en reststroom. De
vloedstroom transporteert wa
ter van zuid naar noord, de eb
stroom beweegt precies omge
keerd van noord naar zuid.
Door deze stromingen wordt het
zeewater eigenlijk heen en weer
bewogen. Maar door de kracht
van de westenwind, de windrich
ting waaruit bij ons het meest
de wind waait, is de vloed
stroom sterker dan de ebstroom.
Uiteindelijk wordt er dus meer
water van zuid naar noord ver
plaatst dan omgekeerd. Dit wa
ter heet de reststroom. De rest
stroom bepaald de richting van
het zandtransport langs de kust.
Vervolgens zorgt de golfbewe
ging ervoor dat het zand aan
land komt. Ook organisch mate
riaal spoelt aan waardoor kleine
planten zich kunnen vestigen.
Branding
Dichtbij de kust wordt de zee
steeds ondieper. De golven wor
den hierdoor aan de onderkant
afgeremd door de zeebodem met
als gevolg dat de golven breken
en daardoor woelt zand los van
de zeebodem. Door het breken
van de golven ontstaat de bran
ding. De brandinggolven wer
pen het zand bij vloed op het
strand. Bij eb droogt het op en
de wind blaast het zand landin
waarts en zo ontstaan strand-
wallen. Zoutminnende planten
als zeeraket en biestarwegras
leggen het zand vast. Zo ont
staan jonge duintjes, die steeds
hoger kunnen worden naarmate
de zandaanvoer doorgaat. Als ze
tenminste niet in pril stadium
ten onder gaan door een storm
achtige wind of al te enthousias
te recreanten.
Biestarwegras kan groeien op
heel jonge duintjes en groeit
dwars door het overstuivende
zand heen. Het plantje kan af en
toe een zoute golf verdragen.
Met zijn wortels maakt hij de
duinen steviger, waardoor het
zand niet meer zo makkelijk
wegwaait. Als het duin zo'n hal
ve meter hoog is, kan er helm
gaan groeien.
Alle duintjes samen vormen uit
eindelijk een gesloten duinenrij
die kan ontwikkelen tot een zee-
reep. Ze vormen dan weer een
zeewering die, indien hoog ge
noeg, bestand is tegen stormvloe
den. Een zeereep kan wel 20 me
ter hoog worden en ontstaan te
gen een bestaande zeereep of
foto Joke Sanderse
iets er vanaf. Het zeewater dat
tussen de beide zeerepen ligt
kan verzoeten en uiteindelijk
ontstaat er een primaire duinval
lei.
Harde storm kan gaten in de dui
nen blazen en windkuilen laten
ontstaan. Die kunnen zo diep
zijn dat ze het grondwaterni
veau bereiken. De laagten die
daarbij ontstaan worden secun
daire duinvalleien genoemd.
Zowel primaire- als secundaire
duinvalleien hebben grote na
tuurwaarde. Er groeien zeldza
me planten als parnassia, bitter-
ling en verschillende orchi
deeën. Ze zijn echter zeldzaam
gewoi'den. Enerzijds omdat on
ze kust eerder afslaat dan aan
groeit. Anderzijds hebben men
selijke ingrepen als waterwin
ning en aanplant van naaldbos
sen voor verdroging van de val
leien gezorgd. Het is daarom des
te belangrijker om zuinig om te
gaan met de valleien die er nog
liggen.
Joke Sanderse
Toen a'k een kind was, weun-
de d'r bie ons op durp vee
boeren. Vö 't landwerk aode ze
temissen twi keer per jaer de
huus nódig. Dat was in meie, a
t'r peeën verdind moeste ore en
in september as m'n aerepels
konde raepe. De meêste huus
van mien leeftied hienge ellepe,
a deeë ze dat alleen om wat bie
te verdienen en eus nie om die
boeren t'ellepen in d'r drukste
tied. Vö de boeren waere de joen-
ge werknemers bepaeld nie de
makkelijkste, mè ze waere ard
nódig en hoekoop. Ik ebbe dus
as kind die karweitjes ook jae-
ren hedae. Nie da'k noe stoeng
te springen mè 't leverde wat
op en van 't verdiende geld kon
je kleren kope of een nieuwe
fiets.
Laet ik mè behinne over 't rotste
werkje: peeën verdinne. In meie
stoenge de hezaoide peeën op
bosjes van soms wè vuuf plant
jes en dan was't joe werrek om
ze aol op één te kx-iehen. De boer
ao ze eest deuheslohe, zöda ze
op tx-osjes stoenge en jie hieng
dan, op je knieën knxupend, aol
die overhebleve plantjes iedere
keer tot één peeplantje maeke.
A't van dat drohe weer was, ao
je toch een zere knieën, man,
van aol die kluten. A'k er hoed
an dienke, voel ik 't nog...!
Drie rijen peeën dee je hliek
mee de middelste rij tussen je
bénen. Ik vond een pokkewerk.
Je wier betaeld per roe, zeven
centen en de boer rekende eus
nie in joe voordeel bie 't naeme-
ten. Ik docht vee meer an m'n
financiële opbriengst dan an 't
wel en wee van de plantjes. En
omdat een roe nog aoltied 3 me
ter en 60 centimeter in 't vier
kant is, nam ik echt hin tied om
ieder plantje de juuste zurrege
te heven. Di waere wè boeren,
wi ao je per uur kon werke, mè
dat telde meêstal nie vó huus.
Die haeve ze liever loon nè wer
ken...
Roestok
Ik dee dat verdinnen dus mee te-
henzin en in m'n heheuhen stae
nog gegrift, dat de middegen zó
lang durnxle, vooral 't leste
schof, nae de schafttied. 's Ae-
vens wist je, wat ao je verdiend
ao, wan dan hieng de boer mee
z'n roestok over 't land om uut
te x-ekenen oevee roe je hedaen
ao zo'n dag.
Nooit za'k mi verhete, dat er een
boer mien van een ènde trug
riep bie 't naekieken van mien
werk. 'Oevee staen d'r ier?',
vroeg 'n eêl uut d'oogte. Di
stoenge nog twi plantjes drek
nest mekaore. 'k Ebbe hin ant
woord geheve, mè zwiehend e'k
er eên uutheti'okke. Ik was
zwaer beledigd. Asof ik nie kon
telle! Ik las in die tied 'De neger
hut van oom Tom' en dat boek
maekte hx-öte indruk op mien.
En toen a'k di zat, an de voeten
van die boer, vond'ik m'n eihen
eihelijk ook een bitje zó'n slaof
as oom Tom, a was dat natuur
lijk zwaer overdi'eve. Mè 't zou
m'n hin twi de keer mi overkom-
me. Vooi'tan tx-ok ik, a ze eêl
dicht op mekaore stoenge, d'n
êle bos uut en zette d'r eên trug,
tussen twi kluten, 'k Bin nooit
mi tx*ug hehae om te kieken of
die plantjes 't nog deeë, mè ao je
't mien vraegt bin die nooit in
Dinteloord anhekomme.
Baolzak
Neê, dan was aerepels raepe be
ter werk. Eind september kx-ehe
me een weke vrie op schole en
boöie me ons eihen an bie een
boer om te komme x*aepen. Een
dubbeltje krehe me de mande en
je moest dxie manden vol in een
baolzak doe. Je dee een merkte
ken op die baolzak; een klute,
een aerepel of wat loof en zó
wist de boer oeve manden
iedereên heraept ao.
De gerooide hx-ond was aoltied
zachte en een mande was taeme-
lijk vlug vol, zeker ao je een rie-
te mande ao. Die was kleiner
dan een metaolen en dus moest
je d'r een kop op doe bie 't rae-
pen. 'k Ao hraog een x-iete man
de en die kop d'r op doe verhat
ik nöha es.
De boeren ebbe in die tied wè es
af moete zie mee zó'n koóie
huus op 't land. 't Wier wè es
oorlog. Kluten hooie was een
vast onderdeêl op 't leste van de
middeg. De merktekens verwis-
sele was ook nóha es een bron
van ellende. Vó zó'n boer viel 't
ook nie mee, wan ie ao die snot-
joengers wè nódig. In 't uuterse
heval wier d'r wè es eên nè ruus
gestierd, eên die 't vee verziekt
ao vó z'n eihen of een ander.
De schafttied was aoltied een
welkomme xoist, a was't vö ande
re 't sein om juust eêl actief
t'oren, mee kluten of rotte aere
pels. Je kreeg dan koffie van de
boerinne en bie sommige nog wè
es wat extra's as een stikje cake
of een oliebol. De naemen van
die boeren ken ik nog.
Bie 't raepen zelf ao je mè twi
dingen, die a me nie anstoenge.
Mee je knieën in zó'n hróte pap
aerepel komme (pas vee laeter
ebbe ik hoi'e, dat het de moed-
eraerepel was) of 'tzelfde over-
komme mee ondergerooide pae-
restrond, wan ze rooide toen
xxog vee mee paeren vó de x'ooier.
Ik kan d'r nog wè es an trug
dienke, an aol dat landwerk, a'k
noe de machines over 't peeland
of 't aerepelland zie hae. Aere
pels x-aepe zou'k best nog wè es
een middegje wille doe, mè z'eb-
be me nie mi nódig! Zelfs nie vó
een dubbeltje de mande!
Frans van der Heijde
Jï
De voormalige Wilhelmina-
baan in Krabbendijke
werd door alle inzenders her
kend. In de volksmond werd de
straat ook wel De Baan ge
noemd. De herkenning kwam
niet in het minst door de 'School
met den Bijbel' die rechts op de
foto staat afgebeeld. Een aantal
inzenders bracht er een deel van
zijn of haar jeugd door. Eén van
hen is J. W. Kusee uit Zaamslag:
„Ik woonde zelf ook op De Baan
en was er op school van 1 mei
1921 tot 31 juli 1928. Hoofd van
de school was meester Van Hek
ken. In de jaren dertig zijn we
verhuisd naar Middelburg,
maar ik heb goede herinnerin
gen aan Krabbendijke. Ik heb er
nog steeds contacten."
Ook briefschrijver N. E. Kaat
uit Krabbendijke, die (net als
veel van de inzenders) een thuis
wedstrijd speelt, zat er op
school. „Ik heb op die school ge
zeten van 1950 tot 1956. De
school is inmiddels afgebroken
en er is een brandweerkazerne
gebouwd." Ook dorpsgenoot
J. Tramper herkent de Wilhelmi-
nabaan, de huidige Wilhelmina-
straat. „Het gaat om de Wilhel-
minastraat-Oostweg. Het ge
bouw rechts is van bouwmateria
len Van Doorn. In 1899 werd dit
gebouw omgebouwd tot School
met de Bijbel. Aan de noord
kant, achter het portaal, was de
eerste kleuterschool van het
dorp."
Volgens Kees Griep, een plaats
genoot van voorgaande schrij
vers, is de school later verhuisd
naar de Hinkelingestraat en nog
later samen met de Christelijke
School uit de Noordweg opge
gaan in CBS De Zevensprong,
zoals de school nu nog heet.
Grieps opoe bezocht destijds de
oude school. Griep schrijft dat
muziekvereniging Concordia
een deel van het gebouw in ge
bruik heeft als clubgebouw. Hij
herkent de personen op de foto
niet. J. Schrijver, ook uit Krab
bendijke, herkent wel iemand.
Hij is overigens de enige onder
de inzenders. „Links op de foto,
de man met het witte schort, is
slager Karelse."
IJzeren hek
C. P. Fase uit Sint-Annaland
vestigt de aandacht op de 'kun
stig overdekte speelplaats' aan
de rechterkant. Hij schrijft dat
later is gecollecteerd voor een
ijzeren hek rondom de school.
Fase vervolgt over de huizen op
de foto: „De huizen links zijn tij
dens de Tweede Wereldoorlog
door een VI verwoest." Over de
ontwikkeling van Krabbendijke
schrijft Fase onder meer: „In
1187 schenkt Hendrik van Scho
ten, de heer van Breda, het
schor Crabbendic aan het kloos
ter van Ter Doest. Deze abdij
van de Cisterciënzers lag bij
Brugge. Uit de naam Crabben
dic zou zijn af te leiden dat er al
lage dijken aanwezig waren. De
ze moeten dan al opgeworpen
zijn voor de overstroming van
1134. Krabbendijke is ontstaan
uit de grangria (uithof) Westhof.
Naast de grote landbouwschu-
ren waren er gebouwen voor
landbouwwerktuigen, stallen,
eetzalen, een bakkerij en een ka
pel waar de missen werden gele
zen. Westhof was omgeven door
een muur. In 1393 wordt de pol
der waar Westhof in ligt, om
schreven als 'den polre, dair 't
hof van Crabben-dyck in staet'.
Rond 1470 werd Westhof geheel
gerestaureerd. Rondom Westhof
groeide Krabbendijke uit tot
een dorp."
Over de bijnaam De Baan schrij
ven verschillende inzenders. Zo
vertelt Wim Weststrate uit Krab
bendijke: „Gezien de kleding zal
de foto begin vorige eeuw geno
men zijn. De straat heette toen
nog Wilhelminabaan. In de oor
logsjaren werd deze straat De
Baan genoemd, omdat de namen
van personen van het koninklijk
huis niet vernoemd mochten
worden." Dorpsgenoot C. Lobbe-
zoo schrijft dat na de oorlog de
naam 'vlug werd omgedoopt tot
Wilhelminastraat'.
Tot slot vaste briefschrijver C.
F. Stevense uit Middelburg:
„Naast de school woonde Lau
rens van Doom en aan de rech
terzijde om de hoek stonden de
woningen van schilder Kruysse
en olieventer Van Weele. Tegen
over de school lag de pastorie
van de Gereformeerde Gemeen
te. Bekende 'bovenmeesters' wa
ren J. de Koning, M. C. van Hek
ken en C. L. de Wilde. Krabben
dijke was vroeger een klein boe
rendorp, want een oud rijmpje
luidt:
Krammedieke en Waerde
Stampen de puten in d'aerde
Iese, Iese ottentot
Schore mot in 't verkenskot."
Daarbij tekent Stevense aan dat
Iese staat voor Yerseke.
Annemarie Zevenbergen
De prijswinnaars zijn: M. Alle-
wijn-Kaat uit Krabbendijke, T.
C. de Jonge uit Krabbendijke en
J. Schrijver uit Krabbendijke.
De nieuwe raadkaart uit de collectie van Hans
Lindenbergh ademt een geheel andere sfeer dan
die van Krabbendijke van afgelopen week. Een
fraai beeld van een walkant met links een promi
nent gebouw.
Vraag is: om welke plaats gaat het? Nadere bijzon
derheden, zoals over de personen op de foto of de
huidige situatie, zijn van harte welkom.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
1 oktober worden gezonden naar:
Redactie PZC-Buitengebied, postbus 31, 4460 AA
Goes; fax: 0113-315669; e-mail: redactie@pzc.nl.
Onder de inzenders van een goede oplossing wor
den drie waardebonnen verdeeld.
