Religie tekent
Monumentendag
De klagers balken zelf maar een eind weg
PZC
Woordspel
23
dinsdag 6 september 2005
De Grote kerk in Goes, waar verschillende activiteiten plaatsvinden zoals exposities en concerten. foto Willem Mieras
Om oktober
Om oktober zaten wij daar aan de
Oosterschelde met hoge, wittig
ingevulde stilte, de halve dingen tussen
fuik en nevel, verdwenen overkant
en weten, tussen onze woorden
en nog wachten met je hand.
Om dat beeld van overvol ontbreken
zaten wij daar maar, waarin plotseling
met heftig zuchten, leegloop van de
lucht de lepelaars laag overvlogen.
En om wat volgde, een uitgesteld
gewoner worden, de eerste kilte en
om jouw ogen letterbeeld van herfst
zijn wij toen opgestaan om ons met
lage maanden te meten.
Thom Schrijer
De gedichten van Thom
Schrijer zijn geen luister
liedjes waarbij je comfortabel
wegglijdt op wiegende woorden
stromen en gemakkelijk mee-
deint op golven van klank, kleui-
en ritme. Het spel met deze taal
elementen ontbreekt niet hele
maal in zijn poëzie, maar is toch
ondergeschikt aan het spel met
de woordbetekenissen. Zijn
poëzie berust op de vele bete
kenissen die een woord kan
hebben, op haar verwijzing
naar andere woorden, op on
voorziene combinaties en rela
ties waarmee hij nieuwe bete
kenis schept, kortom een taal
spel dat eerder gespeeld wordt
met rustig overleg en planning
dan met spontane geestdrift en
emoties.
Met deze voorlopige typering is
de sterke kant, maar ook de
schaduwzijde van zijn dichter
schap gegeven. Voor de ene le
zer is poëzie een vernuftig, in
ventief en geestrijk spel van
woordbetekenissen en hij vindt
daarin een bron van intelligent
leesgenot. Wie bij het horen van
poëzie de voorkeur geeft aan me
lodie, ritme en klank, zal het
woordspel eerder spitsvondig
dan spits en eerder gekunsteld
dan kunstig vinden. Poëzie is de
la musique avant tout chose
(Paul Verlaine) of poësie, c'est
signification (Paul Valéry).
In het eerste woord van de titel
Om oktober wordt het woord
spel al aangekondigd. Om kan
zowel betekenen omtrent (tijds-
bepalend) als eromheen (plaats
bepalend), maar ook omwille
van (causaal verband). Alle drie
betekenissen zijn van toepas
sing.
'Wij zaten daar' ergens in de tijd
van oktober, omdat het oktober
was, op een plaats waar het over
al rondom oktober was.
In de 'halve dingen', het kernbe
grip van de eerste strofe, vindt
het 'om' van de beginregel een
verdere uitwerking. Het afgesle
ten en a-poëtische woord 'din
gen' krijgt door zijn onbepaald
heid en vaagheid een omtrek
kend karakter. Dat wordt nog
versterkt door de toevoeging
'halve' en 'tussen'.
Alles in de maand oktober is
half en tussen. Oktober is een
tussengebied, het is een afscheid
van de zomer en een aankondi
ging van de naderende winter.
De zomer is half, de winter is
half, de stilte is half, niet wit of
grijs, maar wittig ingevuld. De
voorwerpen zijn maar half te on
derscheiden, ze zijn maar half
zichtbaar. Alles is
om-en-de-bij, is omstreeks, is
rondom, is omtrek en contour.
De overkant ligt half tussen het
verdwijnen en het weten dat ze
er is.
De halfheid is ook psychisch
aanwezig tussen de twee aanwe
zige personen, 'wij'. Tussen de
woorden die zij niet uitspreken
en het wachten op de eerste aan
raking zaten wij daar. Het is
geen passief afwachten, maar
een wachten op..., heel alert, vol
aandacht voor wat geweest is en
voor wat komen gaat.
De halfheid in het fysieke ge
bied vindt haar spiegeling in het
psychische.
De tweede strofe begint weer
met om. Ook herhaalt de dich
ter: 'zaten wij daar'. Deze herha
ling versterkt de duur van het
wachten. Echter, de dichter
voegt er het woordje 'maar' aan
toe. Een subtiel verschil. Het
wachten is afwachtender gewor
den. Hij vat alle halfheid van de
situatie samen in de prachtig ge
vonden paradox: 'dat beeld van
overvol ontbreken'. Het ontbre
ken is overal aanwezig, het tus
sengebied is leeg, is vol
niet-zijn. In dit overvolle niets
wachten zij in volstrekte aan
dacht, zij wachten en wachten
maar... Het lijkt op zenmedita
tie. In uiterste concentratie zijn
zij midden in de leegte ontvanke
lijk voor het supreme moment
van de Verlichting. Plotseling is
er het bevrijdende moment. Ook
de Verlichting kan doorbeken
als een bliksem. Er is plotseling
het heftige windgeruis van over
vliegende ooievaars, ze vliegen
zo laag dat het lijkt of de lucht
(die overal vol leegte was) met
heftig zuchten leegloopt. Tevens
is dit het signaal dat de span
ning van de halfheid in het tus
sengebied verbroken wordt. De
overvliegende ooievaars beteke
nen het definitieve afscheid van
de zomer. Wat nu volgt is een
langzame terugkeer tot de reali
teit.
De ban van het tussengebied is
verbroken, de eerste kilte van
de naderende winter wordt voel
baar en ook om jouw ogen ver
schijnen de rimpels die de herfst
van het leven aankondigen.
Daarom (om wat volgde) zijn we
opgestaan, geen afwachten
meer, geen tijdloos vertoeven in
het tussengebied, maar recht
staan en de strijd aanbinden
met het winterseizoen dat ko
men gaat. De 'lage' maanden
staan duidelijk in oppositie met
de 'hoge' stilte van het begin
van het gedicht.
Als beeld van de tussentijd, de
tijd tussen bloei en naderend
verval. Tussen rijpheid en ouder
dom is dit een intelligent ge
dicht. Het klinkt niet als een
klokkespel uit een klokketoren,
maar meer als een gecompliceer
de fuga van Bach op een clave-
cimbel. Let maar eens op de
zich herhalende grammaticale
constructie van elke strofe. Elke
strofe is syntactisch volgens de
zelfde structuur opgebouwd.
Dit wil zeggen het zijn drie vol
zinnen met als hoofdzin: 'zaten
we daar', de variant 'zaten we
daar maar' en de tegenstelling
'zijn we opgestaan'. Het lezen,
herlezen en ontraadselen van
dit taalspel is een boeiende be
zigheid.
Lou Vleugelhof
Het thema van de negen
tiende Open Monumen
tendag, in het weekeinde
van 10 en 11 september, is
religieus erfgoed. In het he
le land gaan circa 4000 mo
numenten voor bezichtiging
open en ruim de helft ervan
behoort tot de religieuze mo
numenten: kerken, kloos
ters, kapellen, pastorieën,
begraafplaatsen, synagogen
en moskeeën. Op Noord-Be
veland na doen in Zeeland
alle gemeenten mee aan
Open Monumentendag.
Met het oog op het thema
stelde kerkhistoricus Ton
van Schaik het boek Gebouwd
op geloof samen. Hij gaat in op
de veelheid aan geestelijke stro
mingen en religieuze gezindten
die zich vanaf de prehistorie in
Nederland hebben ontwikkeld.
Daaraan zijn ook vrijwel altijd
gebouwen aan verbonden, veel
al te beschouwen als 'monumen
ten van religie'.
Dat varieert van hunebedden en
grafheuvels tot logegebouwen
van de vrijmetselarij en - een
toenemend aantal - moskeeën.
Maar ook de Romeinse tempels,
zoals er bij Domburg en Colijns-
plaat gestaan hebben, horen er
bij, evenals de Oostkerk in Mid
delburg - de eerste kerk die
daar speciaal voor de protestant
se eredienst werd gebouwd.
Het boek geeft niet alleen aan
de hand van gebouwen een eeu
wenlange reis door de religie.
Ook de onderdelen en rituelen
van de verschillende eredien
sten komen aan bod: de doop,
beelden, de wijdjng, glas in
lood-ramen, het orgel en
(kerk)muziek, het woord. Het or
gel werd overigens in de calvi
nistische eredienst schoorvoe
tend aanvaard ter begeleiding
van de zang. Maria Coomans,
ambachtsvrouwe van Wemeldin-
ge, vermaakte in 1791 een deel
van haar bezit aan de kerk, on
der voorwaarde dat er nooit een
orgel mocht worden geplaatst
(het kwam er via een omweg pas
in 1957).
Ondanks het afnemen van de
kerkelijkheid, worden de dik
wijls monumentale gebouwen
zoveel mogelijk in stand gehou
den, al worden ze lang niet al
tijd meer voor religieuze doelein
den benut, maar ook voor meer
algemene (culturele) doelein
den. Nochtans domineren de to
rens nog altijd de stads- en
dorpsgezichten. Het blijven ba
kens waarop de mensen zich let
terlijk en figuurlijk oriënteren.
In een blik op de toekomst signa
leert Van Schaik redenen tot
zorg. Het onderhoud van de ge
bouwen kost zeer veel geld. De
gemeenschapsgelden die er
(deels) voor beschikbaar wor
den gesteld, maken het onaan
vaardbaar dat een kerk slechts
een uur in de week voor een
handjevol kerkgangers beschik
baar is, en de rest van de week
gesloten blijft, stelt Van Schaik.
Meervoudig gebruik (concerten,
theater, tentoonstellingen, bij
zondere bijeenkomsten) juicht
hij toe. Helemaal nieuw is het
volgens hem ook niet; de eerste
theatervoorstellingen in de
Middeleeuwen werden in ker
ken ten beste gegeven. Van
Schaik: „De kerk kan alleen
maar in het midden van steden
en dorpen blijven, als de pu
blieke functie steeds meer
wordt uitgebouwd. Althans ve
le kerken. Daarnaast zullen er
ook zijn die uitsluitend blijven
wat ze altijd zijn geweest: poort
van de hemel£n huis van God."
Hoewel een kerk toch juist op
zondag een nuttige functie
heeft, blijft Open Monumenten
dag in Zeeland beperkt tot zater
dag 10 september. In de gemeen
te Borsele geldt de Mariakerk
van Nisse (met apostelbeelden,
fresco's, houtsnijwerk) als start
punt van de monumentenroute.
Daar zijn ook rondleidingen. An
dere kerken die de deuren ope
nen zijn die van Heinkenszand,
Ovezande, Driewegen, 's Heer
Abtskerke, 's Gravenpolder
(NH-kerk), Baarland en Hoede-
kenskerke.
In de gemeente Goes staan aller
lei gebouwen die te maken heb
ben met een religieuze of spiri
tuele stroming: kerken, kapel
len, moskeeën, kerkhoven, gast
huizen, kloosters, vrijmetselaars
loges en weeshuizen. Veel ervan
zijn te bezichtigen. De fototen
toonstelling 30 jaar persfotogra
fie (Grote Kerk) wordt uitge
breid met een wisselexpo over
religieus erfgoed. In de gemeen
te Hulst zijn alle kerken open
(13 katholiek, 2 protestants). Ui
teraard is de Willibrordusbasi-
liek in Hulst te bezichtigen (de
grote toren kan beklommen wor
den) en er zijn monumentenwan
delingen en rondleidingen in het
verbouwde voormalig paters Ma-
ristenklooster. Ook in Klooster-
zande vinden rondleidingen
plaats.
In Wemeldinge valt monumen
tendag samen met de jaarlijkse
feestdag. De hoogste vliedberg
van Zeeland, naast de kerk, is te
bezichtigen. De hervormde ker
ken in Kapelle en Biezelinge
staan ook open voor bezoekers.
Middelburg, rijk aan monumen
ten, biedt bezoekmogelijkheden
aan onder meer de Abdij met
kerken, de Oostkerk, het Van de
Perrehuis (Zeeuws Archief), de
De Oostkerk in Middelburg.
Engelse kerk (overblijfsel van
het Cellebroedersklooster).
In de gemeente Reimerswaal
zijn vooral verschillende molens
te bekijken. In Yerseke zijn er
rondleidingen langs de 130 jaar
oude oesterputten. Op Schou-
wen-Duiveland openen kerken
in Zierikzee (achtste in de natio
nale monumenten top-tien),
Haamstede, Renesse, Dreischor
en Bruinisse de deuren. Ook slot
Haamstede is opengesteld, even
als diverse andere monumenten.
In de gemeente Sluis vindt in de
Sint-Baafskerk te Aardenburg
een middagvullend programma
plaats met muziek, poëzie en
beeldende kunst. De winnaars
van de Zeeuwse gedichtenwed
strijd in het kader van het zilve
ren regeringsjubileum van ko
ningin Beatrix worden bekend
gemaakt. IJzendijke biedt een
rondleiding door de historische
kern en vanuit het landbouwmu
seum Sint-Anna ter Muiden ver
trekt een fietstocht langs histori
sche gebouwen.
foto Rijk-Jan Koppejan
In Biervliet kunnen zowel de
protestantse als katholieke kerk
bezichtigd worden. In Spui is
het logegebouw van de vrijmet
selarij open, bij Westdorpe
wordt uitleg gegeven over de
Zwartenhoekse zeesluis. In alle
Thoolse kernen houden kerken
open huis. Voor het eerst doet
boerderij Landzicht bij Sint-An-
naland mee aan monumenten
dag. In Vlissingen zijn naast de
kerk van de Hersteld Apostoli
sche Zendinggemeente veel an
dere gebouwen te bezoeken.
Rond 13.30 uur worden antieke
kanonnen afgeschoten. Een old
timerbus onderhoudt een pen
deldienst tussen Vlissingen en
Middelburg.
Rinus Antonisse
Gebouwd op geloof. Monumen
ten van religie. Door Ton van
Schaik. Deel zes in de Monumen
tenreeks. Uitgave Stichting
Open Monumentendag, Amster
dam. Prijs 15 euro.
De kinderboerderij aan de
Evertsenlaan in Terneuzen
is een drukbezochte plek.
Even brood brengen voor
de dieren, even eruit met
de kinderen, even een om
metje maken. Verstande
lijk gehandicapten van de
stichting Tragel verzorgen
de dieren en onderhouden
de stallen. In deze rubriek
wordt wekelijks bericht
over het wel en wee op de
Terneuzense kinderboerde
rij.
Het hekwerk is op slot, de
fietsenstalling leeg en de
speeltuin, normaal het domein
van rennende, vliegende en
springende kinderen, wordt in
alle rust bewaakt door de pau
wen. Beheerders Jan, Andrea en
Angelique zijn naar huis, de
cliënten van Tragel idem dito.
Langzaam maakt de duisternis
zich deze zwoele zomeravond
meester van de boerderij. Er
heerst rust, een soort niet afge
sproken stilte. Dat betekent niet
dat de dieren het rijk alleen heb
ben, het is een komen en gaan
van mensen. Maar toch, een
hond die aanslaat als hij de me-
gakalkoen in de hertenwei ziet,
wat krijsende eksters en zo heel
af en toe een blatend schaap,
dat was het eigenlijk wel met
het geluid. Nou ja, op het tikken
van ronddraaiende fietsspaken
na dan, want het pad langs de
boerderij is voor veel Terneuze-
naren een ideale doorsteek tus
sen twee woonwijken en een ver
korte route naar de nabijgele
gen sportvelden.
Twee meisjes houden halt bij de
schapen, waarop de dieren hoop
vol beginnen te blaten. Als
blijkt dat de twee geen voedsel
kwijt willen, gaan de koppen
weer richting het gras. De paar
den hebben meer geluk, zij krij
gen van een kleuter een brood
maaltijd. De herten, die bij het
horen van een ritselend geluid
van plastic zakken steevast mas
saal de oren spitsen, wachten
met spanning af of het jochie
ook nog even een wei opschuift.
Dat doet ie, maar een blaffende
hond gooit roet in het eten. De
herten schieten weg, leider Bert
't Hert voorop. Overigens heeft
Bert zich verlost van het schrik
draad dat een paar maanden
rond zijn gewei zat gewikkeld.
Hoe hij het heeft losgekregen is
een raadsel, maar het loopt in
elk geval weer een stuk makke
lijker. De zestienjarige Jimmy
De rust keert terug in de avonduren.
foto Peter Nicolai
van der Veeke en Corinne Lind-
green (17) uit Terneuzen zien de
schrikbewegingen van de herten
met genoegen aan. Hoewel, zij
komen eigenlijk niet zozeer voor
de dieren naar de boerderij,
maar meer omdat de locatie ide
aal is om met vrienden te 'chil-
len'. „Het is hier lekker rustig.
Bovendien veroorzaken we hier
niet zo snel overlast. We staan
op andere plekken vaak met gro
tere groepen. Bijvoorbeeld bij
de Aldi in de Axelsestraat, maar
daar wordt heel snel geklaagd
over geluidsoverlast. Wij willen
gewoon een plek hebben waar
we met elkaar kunnen praten.
We zijn nu al een paar keer bij
de boerderij geweest en het be
valt prima. En dat het hier af en
toe naar stront stinkt, maakt
echt niet uit, hoor. Na een tijdje
heb je daar helemaal geen last
meer van", vertelt Jimmy.
Zolang het nog schemert, is er
genoeg sociale controle. Honden
bezitters laten hun viervoeters
uit, jonge papa's fietsen nog
even langs de schapen en herten
voordat ze hun belhamels in bed
stoppen en omwonenden zien
het wandelingetje langs de die
ren als een ideale manier om
nog even de benen te strekken.
Zo ook Ben en Henny de Schep
per uit de 'buurflat' aan de Note-
neeweg, die samen met buur
man Cees de Kraker een rondje
doen. „Of wij weieens hinder on
dervinden van de boerderij? Wel
nee! Wij genieten juist van al
die geluiden, het heeft wel iets
romantisch dat er af en toe een
pauw van zich laat horen. En
mensen die klagen over balken
de ezels, balken zelf maar een
eind weg", zegt Henny. Zo is
het, vindt ook Cees. „Over die
paar brullen van de ezels ga je
toch niet zeuren? Van een op
trekkende brommer of scooter
heb je veel meer last."
Raymond de Frel
