Kruiskruid trekt fraaie eters Uut een soort
M
c
w
Op het Molenwater leerde je fietsen
Nieuwe raadkaart
van hekkigheid
^EK\
ONDERWEG
dinsdag 6 september 2005
De kruiskruidfamilie
telt in Nederland ver
schillende vertegenwoordi
gers in het wild. Zo is in de
meeste tuinen het klein
kruiskruid sensejuun in
dialect) te vinden. In de ber
men zijn twee soorten heel
algemeen, het jacobskruis-
kruid op zandige plaatsen
en het viltig kruiskruid of
smalbladig kruiskruid op
meer kleiige grond.
Het jacobskruiskruid en het
viltig kruiskruid komen al
gemeen voor in bermen. Vooral
het jacobskruiskruid neemt de
laatste jaren sterk toe. Voor een
deel is dat wellicht te danken
aan een beter bermbeheer, maar
het is mogelijk dat ook het ver
anderende klimaat een rol
speelt.
Het kruiskruid is een giftige
plant, die zowel in de bladeren
als in de wortels alkaloïden be
vat die voor dieren dodelijk kun
nen zijn. Dieren weten echter
van nature wat ze wel en wat ze
niet moeten eten, dus wat dat be
treft is er geen probleem. Dat
ligt anders wanneer er kruis
kruid in het hooi zit. Het schijnt
dat de dieren de gedroogde plan
ten niet herkennen en dan door
het eten van kruiskruid kunnen
doodgaan. Nu is kruiskruid een
plant die al eeuwenlang in onze
omgeving voorkomt en tot voor
kort had niemand ooit van pro
blemen gehoord. Dat het nu zo
algemeen als een probleemsoort
beschouwd wordt, is voor een
deel waarschijnlijk een soort
gril. Het wemelt van de verha
len over koeien en paarden die
doodgegaan zijn, maar slechts
uiterst zelden kun je een con
creet geval controleren. Niette
min blijft waakzaamheid na
tuurlijk geboden, temeer omdat
ook in natuurlijk beheerde gras
landen het jacobskruiskruid
flink kan uitdijen.
Een plant kan nog zo giftig zijn,
in de meeste gevallen zijn er wel
dieren die de giftigheid weten te
omzeilen en zich juist op die
plant specialiseren. Het voor
deel voor zo'n soort is duidelijk:
hij heeft heerlijk het rijk alleen
en heeft geen hinder van concur-
ft.
De wolfsmelkpijlstaart
rentie. In het geval van het kruis
kruid is het de gevangenisrups
of zebrarups die zich op de
plant gespecialiseerd heeft. Het
is een opvallende rups die geken
merkt wordt door zogenaamde
alarmkleuren: een oranje onder
grond met een zwarte streepte-
kening. Het zijn waarschuwings-
kleuren die vogels en andere be
lagers er van af moeten houden
om de rupsen op te eten. En het
is geen loos alarm: ook de rup
sen zijn namelijk giftig.
Een ander voorbeeld van een
rups die op een giftige plant
leeft, is de wolfsmelkpijlstaart.
De wolfsmelkfamilie telt ook
weer tal van vertegenwoordi
gers, waarvan het kroontjes-
kruid wel de bekendste is.
Kroontjeskruid is een algemeen
verbreid onkruid dat bij door
breken van de stengel een flinke
hoeveelheid wit melksap. Het
melksap werd vroeger wel ge
bruikt om wratten te bestrijden.
Zowel het melksap als andere
delen van de plant zijn giftig en
de wolfsmelksoorten worden
dan ook zelden aangevreten. Is
de zebrarups vrijwel overal te
vinden waar wat kruiskruid
staat; de wolfsmelkpijlstaart is
een zeldzaamheid die zuidelijk
van ons land voorkomt en alleen
foto's Het Zeeuwse Landschap
De PZC sponsort Het
Zeeuwse Landschap. In
'Natuurlijk Zeeland' doen
medewerkers van deze
stichting verslag van wat
er speelt in de Zeeuwse na
tuurgebieden: onverwachte
vondsten en bijzondere ge
dragingen passeren weke
lijks de revue. En natuur
lijk ook de successen en
mislukkingen in het be
heer.
Zebrarups.
in warme zomers tot in onze om
geving doordringt.
Net als vogels trekken vlinders
graag langs de kust. Op hun
zwerftocht langs de kust treffen
de wolfsmelkpijlstaarten niet
zelden de zeewolfsmelk. Dat is
een plant op jonge duintjes die
in onze omgeving bepaald niet
algemeen is. Ook dit is een soort
die toeneemt naarmate je verder
naar het zuiden gaat. De wolfs
melkpijlstaart is een kleurige
exotische schoonheid en dat
geldt ook voor de fraai geteken
de rups. Rupsen van pijlstaarten
zijn eenvoudig te herkennen
door de kromme stekel op de
rug. Naast de wolfsmelkpijl
staart vinden we in onze omge
ving onder meer de ligusterpijl
staart, de lindepijlstaart en
(zeldzaam) de walstropijlstaart.
Allemaal zijn ze genoemd naar
hun voornaamste voedselplant.
Het is nu een prima moment om
naar deze fraai getekende rup
sen uit te kijken.
Chiel Jacobusse
Chiel Jacobusse is hoofd exter
ne betrekkingen bij Het Zeeuw
se Landschap
De afdeling Walcheren van
de Koninklijke Nederland
se Natuurhistorische Vereniging
houdt zaterdag, tijdens de
open-momentendag, een excur
sie muurvegetaties en stadsplan
ten in Middelburg.
Onder leiding van natuur- en
plantenspecialist Roelof Bijl
worden monumentale muren en
muurvegetaties bekeken aan on
der andere de Kinderdijk en
langs de route uit de veldgids
van de stad, samengesteld door
Ton Denders. De wandeling be
gint om 10 uur bij 'de Naald',
aan de Rouaansekaai, tussen de
Beatrixbrug en de Spijkerbrug,
in Middelburg. De wandeling
duurt anderhalf tot twee uur.
De deelnemers kunnen zich ter
plekke opgeven. De wandeling
is gratis.
In het kader van het Jaar van
het Kasteel zijn de fundamenten
van Hellenburg in Baarland
drie weekeinden te bezichtigen.
Komend weekeinde, zaterdag
10 en zondag 11 september, is
het laatste weekeinde in de se
rie.
Deze fundamenten liggen aan
de Hellenburgstraat, de weg
naar Oudeland, in Baarland.
Het Zeeuws Biologisch Museum
in Oostkapelle houdt zondag 11
september de tocht Korren en
zeeschuimen. Tijdens de tocht
wordt een kor, een sleepnet, van
af het strand door het water ge
trokken. Over de dieren en ande
re vondsten uit het net wordt
verteld door een gids. Een hand
doek en laarzen zijn nodig. Voor
af aanmelden, via tel. nr.
0118-582620. De tocht begint
om 13.00 uur op het voorplein
van het museum en duurt ander
half uur.
Stichting Het Zeeuwse Land
schap houdt een excursie door
het waterwingebied Oranjezon
bij Vrouwenpolder. De wande
ling voert door het gevarieerde
natuurgebied met duinen, gras
landen, struweel en naaldbos.
De excursie begint om 14.00 uur
bij het voormalige pompstation.
De tocht duurt anderhalf tot
twee uur en kost 2, kinderen
tot 16 jaar 1.
Eindelijk is er weer eens
Noord-Bevelands dialect
vastgelegd op CD en wel door
Anja Kopmels. De PZC bericht
te er al over, hier schenken we
aandacht aan de taal waar zij
zich van bedient.
Het Noord-Bevelands wijkt
grammaticaal niet af van het
Zuid-Bevelands, maar er zijn be
hoorlijke klankverschillen. Me
hae deu voo d'n komt, we gaan
weg voor dat hij komt. Deu in
plaats van deur/door en voo in
plaats van voehoor is kenmer
kend. Ook de è-klank in Oe haet
het is zoiets. Het Zuid-Beve
lands heeft daar overwegend de
(Oe hit het?) en op Noord-Beve
land hoor je dan de (Goese)
Ook op Noord-Beveland komen
er tussen de dorpen nog verschil
len voor.
De klank kleurt de spraak en
wie de CD Diek op zet, hoort
meteen het eigene van haar en
haar omgeving. Anja Kopmels
(1962) is geboren en getogen op
Kortgene. Ze begon al jong gi
taar te spelen en liedjes te ma
ken, maar pas in haar studenten
tijd, maakte ze haar eerste lied
je in dialect. „Een liedje in het
Nederlands wou nie lukke en
uut een soort van hekkigheid
probeerde'n ik het in het
Zeeuws. Dat ei ok iets te mae-
ken ehao mie groepen as Nor
maal indertied." Het sloeg in.
Het is het lied over de gamalen-
pelsters Hornet pelle:
Wat dee ze (moeder) di bie de bu-
re
Ze deeë di hornet pelle
Ze zate di zeker wè uren
En natuurlek ok roddels vertelle
Sia en Betsie die motte hetrou-
we
Is 't waer - jazeker - nou da 's
nie snuhher
Mè mee et roddelen van die twi
vrouwen
Haet 't pellen een bitje vluhher
Anja's bekendste lied is Een
diek mie baomen. Ze roept een
voor iedere Zeeuw bekend beeld
op en verweeft dat haar jeugd
en haar herinneringen.
Kiek een een diek mee baomen,
ëèn lange rechte weg veruut
An weerskanten boerderieën,
zestig boamen per minuut
Wat kan zo 'n uutzicht je toch
raeke, ier kom wee eel men
jeugd verbie
Dat kan me soms gelukkig mae-
ke en ok een oare keer wee nie
Wat a ier in mien jeugd verbie
hing, dat val men op die diek
wee in
En dan leer ik van herinnering,
da 'k oalmè. meer men eihe bin.
Anja is geen veelschrijfster.
Langzaam is haar oeuvre ge
groeid. Dat heeft tot prachtige
arrangementen geleid, ingehou
den gespeeld en nergens over
heersend, zodat stem en taal
goed tot hun recht komen. „Het
schrieven is meestal een proces
van lange duur. Je lopt over iets
te dienken. Dan komme d'r
woorden, het begin van een
tekst. Tegeliekertied is er een
metrum en daemie groeit er een
melodie. Over dien diek mie
moamen 'k maenden over
'edae. Dan wee 's wat schrieve,
dan wee 's wat wig'ekrauwd."
Een mooi lied is ook Anden. In
dit acapella gezongen lied
vraagt Anja Kopmels zich af
waarom de handen van vrou
wen er zo uitzien. In drie cou
pletten lees je de geschiedenis
van vrouwen die behalve zwaar
huishoudelijk werk, ook land
werk moesten doen. En in pee-
land (de bijnaam van Noord-Be
veland) hoorde daar natuurlijk
peeën wieë en verdinne (uitdun
nen) zeker bij.
Meisje oe komme jen anden zo
rauw
Wel dat is van et werk op et
land
Langs aol die reken moj'hae en
ahauw
Ei j 'een kerve of een klove in jen
and
Van peeën wieë en dunne, en 't
optrekken van vlas
Di worre men anden zo rauw en
hrauw
Meisje oe komme jen anden zo
road
Wel dat is an het kokende sop
Teilen vol waste ze wehe as load
En 't waeter rimpel jen anden zo
op'
De CD sluit af met het mooie
Kind van et waeter.
(-)
Oal d'elementen en aol 't leven,
kind dat vertel ik je noe
Dat is et zeaë-land dir aj je
weunt en Zealand weunt in joe
Kind van de zeaklei, kind van
de moer
Kind van de kreken, de golven
stoer
Lamsoarenvelden, de zeaë is
men min
Et suusd'ier et ruukt ier nae
eind'en behin.
Engel Reinhoudt
Agenda
De CD 'Diek' wor zaèterdag
epriesenteerd in 't Kerkje van
Ellesdiek (Ellewoutsdijk) om
15.30 uur. Om 14.30 uur zingt
Jan Gunter zijn Zeeuwse balla
des. Zaterdag en zondag muziek
en informatiestands.
De raadkaart van vorige
week is ruim honderd jaar
oud. In december 1904 verzon
den aan mejuffrouw L. Thieme
in de Provenierstraat te Rotter
dam. Maar er zit wel een zeer ac
tueel tintje aan. Het gaat om het
Molenwater in Middelburg, met
rechts de schouwburg. Een histo
rische plek voor een theater dus,
teruggaande tot 1806, ten tijde
van het Koninkrijk Holland. In
dat jaar werd de schouwburg
die op de raadkaart staat, ge
bouwd.
,„De kaart geeft een beeld van
het vroegere Molenwater. Ik
denk dat veel Middelburgers dit
wel zullen herkennen", schrijft
K. Minderhoud in Vlissingen
(zelf geen geboren Middelbur
ger). „Op de plaats van het ge
bouw rechts staat nu de schouw
burg. Waar de jongens spelen is
nu Miniatuur Walcheren en op
de achtergrond achter de bomen
staat de oude gasfabriek, waar
thans een parkeerplaats is. Zelf
heb ik in de jaren zestig op de
ambachtsschool aan het Molen
water gezeten."
De foto is genomen vanaf een
toenmalig grasveld, meldt J. Ver
linde uit Vlissingen. „Het gras
veld heeft in het verleden dienst
gedaan als excercitieterrein
voor de militairen die in Middel
burg gelegerd waren. Wanneer
ze daar geen oefening hielden,
werd het terrein gebruikt als
voetbalveld door de jeugd, wat
te zien is op de foto." Deze inzen
der gaat ook in op de gasfa
briek, waarvan de gashouder ge
tuigt. „Daar werd uit kolen
stadsgas gemaakt en geleverd
aan de verbruikers in Middel
burg. Met de komst van het aard
gas is de functie van de gasfa
briek komen te vervallen en is
de fabriek afgebroken."
Het gebouw tussen de vroegere
schouwburg en de gasfabriek is
een oud pakhuis van de Verenig
de Oostindische Compagnie,
weet C. M. Barentsen uit Vlissin
gen, die op het Molenw ater
heeft leren fietsen. „Je was al
blij met een oude fiets van je
grootvader, met houten blokken
op de pedalen, anders kon je er
niet bij. Voorop zat een carbid
lamp. Het Molenwater was in
mijn jeugd een groot speelter
rein."
P. C. de Rijke uit Middelburg
wijst op de smalle zijstraat
naast de schouwburg: de Brande-
rijmolengang. „Het tweede ge
bouw links van de zijstraat
staat er nog steeds en is kortgele
den ingebruik genomen door
een makelaar." J. Strooband uit
's Gravenpolder vraagt zich af
wat de toekomst voor deze loca
tie brengen zal. En voegt eraan
toe dat na sloop van de gasfa
briek op die plaats nog lang het
kantoor van het plaatselijk en
regionale energiebedrijf geves
tigd was. „Links, niet zichtbaar
op de foto, staan de muziektent
en het standbeeld van Jan
Morks." Dat was een bekend mu
sicus, meldt D. E. Tollenaar uit
Temeuzen. „Het Molenwater is
altijd een centrale plaats ge
weest voor allerlei evenemen
ten, zoals paardensport, al of
niet met sjees, het leger para
deerde er en er werden luchtba-
lonnen opgelaten." Voor A. van
Iren uit Vlissingen staan de ge
bouwen op de kaart voor altijd
in het geheugen gegrift. „Ik ben
in 1915 vlakbij, in de Nieuwe
Oosterstraat, nummer 106, gebo
ren." Ook deze inzender herin
nert aan de vele evenementen
die op het Molenwater plaats
grepen. C. F. Stevense uit Mid
delburg merkt op dat het Molen
water omstreeks 1310 gegraven
werd, als waterboezem voor het
overtollige water uit de grach
ten en de Arne. Het water werd
gebruikt om getijdemolens
draaiende te houden. Het Molen
water werd in 1869 gedempt.
Stevense geeft aan dat de
schouwburg in 1806 in neoclas-
sistische stijl werd gebouwd.
Plan was het pand in 1939 te slo
pen. „Maar het gebouw kon
door inspanningen van enkele
notabelen, notaris B. A. van Ver
re en tandarts P. Blaauw, behou
den worden. Architect Van Wuy-
ckhuyse maakte een renovatie
plan en de schouwburg bleef be
staan, zelfs uitgebreid met een
bioscoop." In 1964 verrees er
een door architect P. Götzen ont
worpen nieuwe schouwburg,
met daarop een Latijnse spreuk:
Castigat ridendo mores (al la
chende hekelt men de zeden), al
dus Stevense. Volgens hem werd
het VOC-pakhuis in 1723 ge
bouwd en in 1985 gerestaureerd.
De gasfabriek werd in 1854 als
eerste in Zeeland gesticht.
Rinus Antonisse
De winnaars van de waardebon
nen zijn: J. A. Hoogesteger,
Oost-Souburg, M. E. Westveer,
Middelburg en W. van Schelven,
's Gravenpolder.
Uit de collectie van Hans Lindenbergh deze week
een kaart met historische bouwsels.
Om welk dorp gaat het, is uiteraard de vraag. Na
dere toelichting over de afgebeelde situatie is van
harte welkom.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
10 september worden gestuurd naar de Redactie
PZC Buitengebied, postbus 31, 4460 AA Goes; fax
0113-315669; e-mail redactie@pzc.nl.
Onder inzenders van goede oplossingen worden
drie waardebonnen verdeeld.
