Het grote geld van Talpa maakt mensen onbetrouwbaar de rechtszaal Geheugenverlies in en buiten Fons van Westerloo zaterdag 16 juli 2005 Bijna een kwart van al le moordenaars zegt zich niet meer te kunnen herinneren dat ze iemand van kant hebben gemaakt. In de rechtszaal wordt heel wat afgelogen, weten de Maastrichtse hoogle raar rechtspsychologie Ha- rald Merckelbach en uni versitair hoofddocent ex perimentele psychologie Marko Jelicic. Ze schre ven een boek over geheu genverlies in en buiten de rechtszaal én over de reac ties daarop van gedrags deskundigen. Neem Sayid A., die zijn één jarige nichtje van vijf hoog van een Sittardse galerijflat gooide. Neem Nurul W., die zijn zakenpartner vermoordde in Sit- tard. Neem viervoudig moorde naar Paul S. uit Kerkrade. Neem Rudolf Hess, oorlogsmis dadiger. Zij herinnerden zich niets of weinig van wat zij de den. Althans: zij zéiden het niet meer te weten. Neem de Assense wurgmoord, zoals die in het boek staat be schreven. Twee echtelieden heb ben ruzie. Die loopt zo hoog op, dat de man een soort black-out krijgt. Als hij weer bij zijn posi tieven komt, ligt zijn vrouw dood op de grond. Hij zit naast haar met zijn handen losjes om haar keel. Hij houdt vol zich niets van de verwurging te kun nen herinneren. Typisch geval van geheugenver lies dat niet bestaat, zeggen de Maastrichtse rechtspsychologen Merckelbach (45) en Jelicic (46). Een forensisch psychiater, een klinisch psycholoog en een ze nuwarts denken daar in 2002 volstrekt anders over. Zij bui gen zich tijdens de voorberei ding van de rechtszaak tegen de man over dit staaltje van dissoci- atieve amnesie: geheugenverlies veroorzaakt door heftige emo tie. Alledrie geloven zij de verdach te. Alledrie concluderen zij dat hij ten tijde van het delict zijn wil niet meer zelf kon bepalen. Alledrie vonden zij het niet no dig om te toetsen of de man zijn geheugenverlies wellicht veins de. De rechtbank sprak hem vrij. Hilarisch. Een ander woord heb ben Merckelbach en Jelicic er niet voor. Forensisch psychia ters en psychologen onderzoe ken de persoonlijkheid van ver dachten van vaak zware misdrij ven voordat zij voor hun rech ters moeten verschijnen. Zij ad viseren de rechtbank of zo ie mand tbs moet krijgen. Bijklussen Te vaak zijn dat, zeggen beide rechtspsychologen, dokters die de wetenschappelijke literatuur over geheugenverlies aan hun laars lappen. Die verdachten zien als patiënten. Die geneigd zijn patiënten op hun woord te geloven en verdachten dus ook. Ons land kent geen echte oplei ding voor forensisch psychiaters en -psychologen. Jelicic: „Het is in Nederland geen volwaardig vak. De meeste forensisch psy chiaters werken in een kliniek De TBS-kliniek Oldenkotte en klussen er een beetje bij voor justitie. In een kliniek móet je patiënten geloven, je mag name lijk geen enkel symptoom over het hoofd zien. Mensen die te recht moeten staan, hebben an dere belangen. Dat wordt kenne lijk nogal eens vergeten. Veel psychiaters zijn bovendien nog altijd aanhangers van de Freudi aanse doctrine: Het kan zijn dat iemand die iets ergs heeft meege maakt, de herinnering daaraan wegdrukt. Het kan zijn dat-ie het echt niet meer weet. Tenzij iemand hersenletsel heeft kan dat dus pertinent niet. Dat is uit onderzoeken gebleken." Beiden zijn gespecialiseerd in het geheugen. „Het is het geeste lijk kapitaal van mensen. Als daar iets mee gebeurt, is dat re gelrechte tragiek", verklaart Merckelbach zijn fascinatie. Jeli cic stelt dat het menselijk geheu gen superieur is aan dat van de computer. Al kan ook ons geheu gen niet detecteren wat belang rijk is. Een liedje kan moeite loos in je hoofd blijven wonen. Decennialang, maar er kunnen ook heel rare dingen gebeuren met je geheugen. Merckelbach haalt krantenstuk jes aan over een politieagente die zichzelf vorige week in de buik schoot. „Er waren getuigen die hadden gezien dat er een worsteling plaats had gevonden. Anderen die terroristen hadden zien wegrennen. Mensen onthou den dingen die er helemaal niet waren. Dat komt omdat mensen vinden dat grote gevolgen vra gen om grote oorzaken. Als ie mand een kogel in de buik krijgt, is dat nogal wat. Dan moet er ook heel wat gebeurd zijn, is de stijl van redeneren." Ons geestelijk kapitaal kan door uiteenlopende oorzaken worden aangetast. Door overmatig drankgebruik, bijvoorbeeld. Dan kun je het syndroom van Korsakow oplopen. Je kunt (de len van) je geheugen verliezen door ander hersenletsel. Een on geluk, klappen op je hoofd, maar je kunt ook doen alsof. Zoals de mysterieuze pianoman, die begin mei doorweekt op een Engels strand werd gevonden en die zijn mond sindsdien niet heeft opengedaan. Hij speelt al leen wel aardig piano. Jelicic is ervan overtuigd dat het een op lichter is, die graag het etiket van een ernstig syndroom opge plakt wil krijgen als vehikel om veilig in een Britse instelling te kunnen verblijven. Simulanten: ze zijn er in alle soorten en maten. Bijna een kwart van degenen die een moord hebben gepleegd, zeggen zich er niets van te kunnen her inneren. Merckelbach: „Er is geen enkele reden te bedenken waarom een dader geheugenver lies zou hebben voor zo'n unieke en indringende ervaring als ie mand anders van het leven bero ven. Dat is echt onzin. Het klinkt natuurlijk wel een stuk sympathieker als je zegt dat je het niet meer weet. Bovendien word je negen van de tien keer gelóófd door de gedragsdeskun digen. Terwijl er een heel goede test (Symptom Validity Testing) bestaat om simulanten te ont maskeren. Dat begint nu heel langzaam door te dringen. Fo rensisch psychiaters en psycho logen zijn traag in het oppikken van nieuwe methodes. Ik ben er van overtuigd dat rechters vaak op het verkeerde been worden gezet door de gedragsdeskundi gen." Het verbaast beide rechtspsy chologen dat psychiaters écht denken dat ze in een of twee ge sprekken iemands persoonlijk heid kunnen doorgronden. Bo vendien voegen gedragdeskundi gen soms complete wartaal toe aan het papier. Over het alge meen hebben zowel magistraten (rechters en officieren van justi tie) als advocaten een weinig kri tische houding tegenover ge dragsdeskundigen, stelt Mer ckelbach. „Ik vind het raar dat advocaten het maar blijven pik ken dat twee deskundigen tot dezelfde diagnose en hetzelfde advies komen. Dat is vrijwel al- tijd het geval." Als bijvoorbeeld een dubbelrapportage moet wor den gemaakt over een verdachte komen daar steevast een psy chiater en een psycholoog aan te pas. Zij dienen hun onderzoe ken onafhankelijk van elkaar te doen en ook onafhankelijk van elkaar tot een advies te komen. Merckelbach gelooft niet dat dat gebeurt. „Die stemmen hun rapportages op elkaar af." Als de deskundigen tbs (terbe schikkingstelling) met dwang verpleging adviseren - wat het geval kan zijn bij verdachten die zij in verband met een stoor nis niet volledig toerekenings vatbaar achten voor hun daad en die naar hun inschatting zeer wel in herhaling kunnen vallen foto Carlo ter Ellen/GPD - volgen de rechters die advie zen meestal. Merckelbach vindt trouwens, net als andere wetenschappers mét hem, dat het onderzoek naar de persoonlijkheid pas moet plaatsvinden als iemand schuldig is bevonden. „Pas dan moeten we bekijken of tbs op zijn plaats zou zijn. Nu lijken fo rensisch deskundigen vaak een soort verlengstuk van het Open baar Ministerie. Je loopt het risi co een bijdrage te leveren aan de bewijsvoering, omdat jouw bevindingen toch een rol gaan spelen in het hoofd van de rech ter." „Meestal wordt er wel een stoor nis gevonden, hoor. Wat het Pie- ter Baan Centrum heeft gerap porteerd over Kees B. (de man die werd veroordeeld wegens de Schiedammer parkmoord, waar van later bleek dat hij die niet had gepleegd) paste perfect in het plaatje van de pedofiele moordenaar. Onderzoekers kij ken toch naar de daad en echt niet alleen naar de persoon van de verdachte." De justitiële observatiekliniek Pieter Baan Centrum (PBC) in Utrecht mag wel het mikpunt van de Maastrichtse kritiek ge noemd worden. Het PBC onderzoekt jaarlijks circa tweehonderd verdachten van zware misdrijven, die er ge middeld zeven weken verblij ven. De groep experimenteel psychologen van de UM, waar toe ook Harald Merckelbach en Marko Jelicic behoren, wordt daar wel de Maastrichtse school genoemd. De rechtspsychologen vinden dat de gedragsdeskundi gen van het PBC bijvoorbeeld onvoldoende hun vakliteratuur bijhouden. „De tests die het PBC gebruikt zijn uit de tijd, sommige stammen uit de jaren dertig. Ze wroeten in iemands verleden en tja, dan vind je al tijd wel iets. De Pieter Baan-art- sen en hun collega's in het land zouden minder jacht moeten ma ken op persoonlijkheidsstoornis sen en syndromen. Ze zouden meer moeten kijken naar de din gen die er echt toe doen." Impulsief Zoals: de neiging van een ver dachte om impulsief te hande len of om het eigen plezier altijd voor te laten gaan. Psychopa thische trekjes. Daar letten forensisch psychia ters in de ogen van Merckelbach en Jelicic veel te weinig op. Ter wijl ook hier een psychologische test voor bestaat: de Hare Psy chopathy Checklist (van de Ca nadese psycholoog Robert Ha re). Uit veel studies is gebleken dat deze test een goede voorspeller is van gewelddadige recidive, al is die niet ontworpen als risico taxatie-instrument. Merckel bach met enig sarcasme: „Zel den nemen forensisch psychia ters die test af. Zij praten liever met de verdachte en met de men sen uit zijn omgeving. De voor spellende waarde van hun oor deel over de herhalingskans ken nen we niet." De checklist van Hare is de afge lopen weken volop in het nieuws geweest, juist als risico taxatie-meter. Na de ontsnap ping van tbs'er Wim S., die er tijdens een begeleid verlof van door ging en nu weer vastzit op verdenking van moord in Am sterdam, werd risicotaxatie op nieuw onderwerp van gesprek. „Dit is een goed instrument om te meten of je iemand weer naar buiten kunt laten gaan. Sinds de ontvoering en verkrachting van een meisje uit Eibergen door een tbs'er op verlof moeten tbs-klinieken dit soort risi co-taxaties ook gebruiken, maar ik vraag me af of hét ge beurt," twijfelt Merckelbach hardop. Jelicic vult aan: „Behandelaars in tbs-klinieken zijn doorgaans naïef en goedgelovig. Ze willen natuurlijk graag dat hun thera pie werkt. Delinquenten zijn vaak taaier dan hun behande laars. Psychopaten hebben een zekere charme, een opgeblazen zelfbeeld en een gebrek aan schuldgevoelens en wroeging. Ze manipuleren erop los, zijn briljante simulanten. Als je daar als behandelaar niet heel erg op beducht bent, houden ze je voor de gek. Dan mogen de psychopa ten met verlof en blijven de zie- lenpoten zitten in de tbs-klinie ken." Annelies Hendrikx Harald Merckelbach en Marko Jelicic: 'Hoe een CIA-agent zijn geheugen hervond en andere waargebeurde verhalen.' Uitge verij Contact. A Is journalist reisde hij de hele wereld ilrond. Idealen over democratie en zo. omroepbaas trok Fons van Westerloo Rnde Avro via AT5 en SBS6 naar RTL, war hij de directeur is. Maar zeg niet dat jij"idealen zijn weggedrukt door kijkcij fers en rendement. „Het publiek vermaken, is volgens mij altijd de belangrijkste taak peest van de omroep.Over het grote 1 „Nadat ik bij RTL had getekend, nood SBS me 2,5 miljoen als ik zou blijven. "at doe ik dus niet. Want voor mij is een af- spraak een afspraak." Een warme, zonnige middag. Hij komt aan- njden met een zwarte Jaguar. De kap open. -enkleurig overhemd aan een hangertje brat uit de kofferbak. Want hij wil netjes °Pde foto. !f||M je niks te vertellen over journalis- bis® imago. Hij komt uit een joumalisten- lf 0U(lste broer Ed werkte voor ug !®f's brandpunt en werd hoofdredacteur jjj "Pet NOS Journaal, zijn tweede broer Ge- rard schrijft onder meer voor Vrij Neder- tad, vader had een sigarenwinkel in Am- Mijn oudste broer Ed is negen jaar d ik- Hij werkte al jong als journa- d p, Ms er 's nachts ergens brand was, haal- ifej u-V me bed. Dan mocht ik mee. 1 ^schouwt zichzelf nog graag als jour- Wist, Praat met passie over Vietnam, over )0 °P waarheid. Maar of het nou 0 "Mt geholpen, die jaren als idealist de we- 0 "over? „Soms kan ik daar cynisch over zijn. Als een conflict aan de ene kant van de wereld is opgelost, laait in een andere hoek weer een andere oorlog op. Maar er zijn ook momenten dat ik denk: 'Het is nodig ge weest.' Voor Avro's Televizier vloog ik naai de oorlog in Vietnam en naar Griekenland en Spanje, waar dictaturen de touwtjes strak in handen hadden. In onze reportages lieten we zien wat daar aan de hand was. Dat heeft daar toch de deur naar democra tie opengezet. Door de honger in Biafra aan de wereld te tonen, kwam de hulpverlening op gang. Door de camera op Vietnam te richten, lieten we zien wat voor krankzinni ge oorlog het daar was. De journalistiek droeg er in een belangrijke mate aan bij dat aan die ellende daar een einde kwam." Landje-pik „Het werken voor publiek heb ik ontzet tend gemist, toen ik na mijn Avro-tijd bij de PTT ging werken. Ik zette de stap omdat ik wilde leren hoe de wereld van geld ver dienen in elkaar zit, maar het was niet mijn gelukkigste tijd. Toen ik na een jaar bij AT5 begon, zei Ischa Meyer: 'Welcome back bij de media. Jij hóórde daar niet'. „Bij SBS speelden we landje-pik: zo snel mogelijk zo veel mogelijk kijkers bij ande ren weghalen. We maakten tv-geschiedenis door met een heel klein budget van niets iets te maken. Natuurlijk kreeg ik de kri tiek dat ik de Fons van de seksfilms was, maar met een nieuwsprogramma als Hart van Nederland hebben we een trend gezet met nieuws voor gewone mensen in gewone taal. Alle andere zenders zijn ons daarmee gevolgd." 'Hilversum' beweert dat hij naar RTL overstapte vanwege het geld. Een ge weldig salaris en goudgerande bonusrege lingen zouden hem hebben gelokt. Niet waar, zegt hij„Geld was niet de reden. Ik zei tegen RTL: 'Als ik bij jullie hetzelfde kan verdienen als bij SBS, dan kom ik.' John de Mol verklaarde me voor gek, toen hij het hoorde. Maar er was meer dan geld. Bij SBS was ik een beetje de papa van de zender. Dan moet je uitkijken dat je niet in slaapt. Daarbij speelt mee dat SBS een zen der is van de aandeelhouders. Alles is erop gericht om het station straks te verkopen En je weet dat ze bij zo'n verkoop niet of nauwelijks rekening houden met de mensen die er werken. Maar het was vooral de ambi tie die mijn keuze voor RTL bepaalde. Het is toch het grootste en meest professionele station van Nederland. Vanaf zes uur kij ken er altijd een miljoen mensen naar ons. Ik wil graag mee bepalen wat die mensen te zien krijgen. Het voelt ook veilig dat RTL deel uitmaakt van Bertelsmann als groot mediaconcern. Het bedrijf geeft boeken uit, ze hebben Sony/BMG als platenlabel en ze runnen radiostations. Zo maak je als televi siemaker onderdeel uit van een groot, ver trouwd web." Bestaat dat? Vertrouwen in omroepland? „Het grote geld van Talpa maakte mensen minder betrouwbaar. Salarissen van presen tatoren zijn verdubbeld. Dat verandert men sen tot draaikonten. Zo'n man als Spijker man die zegt dat hij niet om het geld is over gestapt. Die is natuurlijk óók voor het geld gegaan. Talpa haalt niet de leukste kant van ménsen naar voren. Leg een miljoen op tafel en mensen beginnen te schuiven. Wie niet door Talpa was benaderd, benaderde mij. In telefoontjes en via-via hengelden ze dan naar mogelijkheden en bedragen. Maar ik zei gewoon: 'Heb je nu een contract? Hou je daar dan aan.' Nadat ik bij RTL had gete kend, bood SBS me 2,5 miljoen als ik zou blijven. Dat doe ik dus niet. Want voor mij is een afspraak een afspraak." Speelt hierin geen teleurstelling mee datje door je eigen mensen in de steek bent gela ten? „Nee. Per saldo is RTL nauwelijks mensen kwijtgeraakt aan Talpa, De meeste Tal pa-gezichten komen bij de publieke omroe pen vandaan. Met Barend en Van Dorp wil den we toch al stoppen." Gaat het over Talpa, dan draait hij in zijn stoel; zijn eigen zoon Remko heeft daar de leiding. „Het enige verschil met voorheen is dat hij bij etentjes met de familie tegen woordig naar buiten loopt als zijn telefoon gaat." Jan Vriend RTL-directeur Fons van Westerloo: „Bij SBS was ik een beetje de papa van de zender." foto Michael Abels/GPD

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 2005 | | pagina 67