Psychopaten zijn briljante simulanten
Het grote
geld van Talpa maakt mensen onbetrouwbaar
25
Geheugenverlies in en buiten
de rechtszaal
Fons van
Westerloo
zaterdag 16 juli 2005
Bijna een kwart van al
le moordenaars zegt
zich niet meer te kunnen
herinneren dat ze iemand
van kant hebben gemaakt.
In de rechtszaal wordt
heel wat afgelogen, weten
de Maastrichtse hoogle
raar rechtspsychologie Ha-
rald Merckelbach en uni
versitair hoofddocent ex
perimentele psychologie
Marko Jelicic. Ze schre
ven een boek over geheu
genverlies in en buiten de
rechtszaal én over de reac
ties daarop van gedrags
deskundigen.
Neem Sayid A., die zijn één
jarige nichtje van vijf hoog
van een Sittardse galerijflat
gooide. Neem Nurul W., die zijn
zakenpartner vermoordde in Sit-
tard. Neem viervoudig moorde
naar Paul S. uit Kerkrade.
Neem Rudolf Hess, oorlogsmis
dadiger. Zij herinnerden zich
niets of weinig van wat zij de
den. Althans: zij zéiden het niet
meer te weten.
Neem de Assense wurgmoord,
zoals die in het boek staat be
schreven. Twee echtelieden heb
ben ruzie. Die loopt zo hoog op,
dat de man een soort black-out
krijgt. Als hij weer bij zijn posi
tieven komt, ligt zijn vrouw
dood op de grond. Hij zit naast
haar met zijn handen losjes om
haar keel. Plij houdt vol zich
niets van de verwurging te kun
nen herinneren.
Typisch geval van geheugenver
lies dat niet bestaat, zeggen de
Maastrichtse rechtspsychologen
Merckelbach (45) en Jelicic (46).
Een forensisch psychiater, een
klinisch psycholoog en een ze
nuwarts denken daar in 2002
volstrekt anders over. Zij bui
gen zich tijdens de voorberei
ding van de rechtszaak tegen de
man over dit staaltje van dissoci-
atieve amnesie: geheugenverlies
veroorzaakt door heftige emo
tie.
Alledrie geloven zij de verdach
te. Alledrie concluderen zij dat
hij ten tijde van het delict zijn
wil niet meer zelf kon bepalen.
Alledrie vonden zij het niet no
dig om te toetsen of de man zijn
geheugenverlies wellicht veins
de. De rechtbank sprak hem
vrij.
Hilarisch. Een ander woord heb
ben Merckelbach en Jelicic er
niet voor. Forensisch psychia
ters en psychologen onderzoe
ken de persoonlijkheid van ver
dachten van vaak zware misdrij
ven voordat zij voor hun rech
ters moeten verschijnen. Zij ad
viseren de rechtbank of zo ie
mand tbs moet krijgen.
Bijklussen
Te vaak zijn dat, zeggen beide
rechtspsychologen, dokters die
de wetenschappelijke literatuur
over geheugenverlies aan hun
laars lappen. Die verdachten
zien als patiënten. Die geneigd
zijn patiënten op hun woord te
geloven en verdachten dus ook.
Ons land kent geen echte oplei
ding voor forensisch psychiaters
en -psychologen. Jelicic: „Het is
in Nederland geen volwaardig
vak. De meeste forensisch psy
chiaters werken in een kliniek
De TBS-kliniek Oldenkotte
en klussen er een beetje bij voor
justitie. In een kliniek móet je
patiënten geloven, je mag name
lijk geen enkel symptoom over
het hoofd zien. Mensen die te
recht moeten staan, hebben an
dere belangen. Dat wordt kenne
lijk nogal eens vergeten. Veel
psychiaters zijn bovendien nog
altijd aanhangers van de Freudi
aanse doctrine: Het kan zijn dat
iemand die iets ergs heeft meege
maakt, de herinnering daaraan
wegdrukt. Het kan zijn dat-ie
het echt niet meer weet. Tenzij
iemand hersenletsel heeft kan
dat dus pertinent niet. Dat is uit
onderzoeken gebleken."
Beiden zijn gespecialiseerd in
het geheugen. „Het is het geeste
lijk kapitaal van mensen. Als
daar iets mee gebeurt, is dat re
gelrechte tragiek", verklaart
Merckelbach zijn fascinatie. Jeli
cic stelt dat het menselijk geheu
gen superieur is aan dat van de
computer. Al kan ook ons geheu
gen niet detecteren wat belang
rijk is. Een liedje kan moeite
loos in je hoofd blijven wonen.
Decennialang, maar er kunnen
ook heel rare dingen gebeuren
met je geheugen.
Merckelbach haalt krantenstuk
jes aan over een politieagente
die zichzelf vorige week in de
buik schoot. „Er waren getuigen
die hadden gezien dat er een
worsteling plaats had gevonden.
Anderen die terroristen hadden
ven. De groep experimenteel
psychologen van de UM, waar
toe ook Harald Merckelbach en
Marko Jelicic behoren, wordt
daar wel de Maastrichtse school
genoemd. De rechtspsychologen
vinden dat de gedragsdeskundi
gen van het PBC bijvoorbeeld
onvoldoende hun vakliteratuur
bijhouden, „De tests die het
PBC gebruikt zijn uit de tijd,
sommige stammen uit de jaren
dertig. Ze wroeten in iemands
verleden en tja, dan vind je al
tijd wel iets. De Pieter Baan-art-
sen en hun collega's in het land
zouden minder jacht moeten ma
ken op persoonlijkheidsstoornis
sen en syndromen. Ze zouden
meer moeten kijken naar de din
gen die er echt toe doen."
Impulsief
Zoals: de neiging van een ver
dachte om impulsief te hande
len of om het eigen plezier altijd
voor te laten gaan. Psychopa
thische trekjes.
Daar letten forensisch psychia
ters in de ogen van Merckelbach
en Jelicic veel te weinig op. Ter
wijl ook hier een psychologische
test voor bestaat: de Hare Psy
chopathy Checklist (van de Ca
nadese psycholoog Robert Ha
re).
Uit veel studies is gebleken dat
deze test een goede voorspeller
is van gewelddadige recidive, al
is die niet ontworpen als risico
taxatie-instrument. Merckel
bach met enig sarcasme: „Zel
den nemen forensisch psychia
ters die test af. Zij praten liever
met de verdachte en met de men
sen uit zijn omgeving. De voor
spellende waarde van hun oor
deel over de herhalingskans ken
nen we niet."
De checklist van Hare is de afge
lopen weken volop in het
nieuws geweest, juist als risico
taxatie-meter. Na de ontsnap
ping van tbs'er Wim S., die er
tijdens een begeleid verlof van
door ging en nu weer vastzit op
verdenking van moord in Am
sterdam, werd risicotaxatie op
nieuw onderwerp van gesprek.
„Dit is een goed instrument om
te meten of je iemand weer naar
buiten kunt laten gaan. Sinds
de ontvoering en verkrachting
van een meisje uit Eibergen
door een tbs'er op verlof moeten
tbs-klinieken dit soort risi
co-taxaties ook gebruiken,
maar ik vraag me af of het ge
beurt," twijfelt Merckelbach
hardop.
Jelicic vult aan: „Behandelaars
in tbs-klinieken zijn doorgaans
naïef en goedgelovig. Ze willen
natuurlijk graag dat hun thera
pie werkt. Delinquenten zijn
vaak taaier dan hun behande
laars. Psychopaten hebben een
zekere charme, een opgeblazen
zelfbeeld en een gebrek aan
schuldgevoelens en wroeging.
Ze manipuleren erop los, zijn
briljante simulanten. Als je daar
als behandelaar niet heel erg op
beducht bent, houden ze je voor
de gek. Dan mogen de psychopa
ten met verlof en blijven de zie-
lenpoten zitten in de tbs-klinie
ken."
Annelies Hendrikx
Harald Merckelbach en Marko
Jelicic: 'Hoe een CIA-agent zijn
geheugen hervond en andere
waargebeurde verhalen.' Uitge
verij Contact.
gen soms complete wartaal toe
aan het papier. Over het alge
meen hebben zowel magistraten
(rechters en officieren van justi
tie) als advocaten een weinig kri
tische houding tegenover ge
dragsdeskundigen, stelt Mer
ckelbach. „Ik vind het raar dat
advocaten het maar blijven pik
ken dat twee deskundigen tot
dezelfde diagnose en hetzelfde
advies komen. Dat is vrijwel al-
tijd het geval." Als bijvoorbeeld
een dubbelrapportage moet wor
den gemaakt over een verdachte
komen daar steevast een psy
chiater en een psycholoog aan te
pas. Zij dienen hun onderzoe
ken onafhankelijk van elkaar te
doen en ook onafhankelijk van
elkaar tot een advies te komen.
Merckelbach gelooft niet dat
dat gebeurt. „Die stemmen hun
rapportages op elkaar af."
Als de deskundigen tbs (terbe
schikkingstelling) met dwang
verpleging adviseren - wat het
geval kan zijn bij verdachten
die zij in verband met een stoor
nis niet volledig toerekenings
vatbaar achten voor hun daad
en die naar hun inschatting zeer
wel in herhaling kunnen vallen
foto Carlo ter Ellen/GPD
- volgen de rechters die advie
zen meestal.
Merckelbach vindt trouwens,
net als andere wetenschappers
mét hem, dat het onderzoek
naar de persoonlijkheid pas
moet plaatsvinden als iemand
schuldig is bevonden. „Pas dan
moeten we bekijken of tbs op
zijn plaats zou zijn. Nu lijken fo
rensisch deskundigen vaak een
soort verlengstuk van het Open
baar Ministerie. Je loopt het risi
co een bijdrage te leveren aan
de bewijsvoering, omdat jouw
bevindingen toch een rol gaan
spelen in het hoofd van de rech
ter."
„Meestal wordt er wel een stoor
nis gevonden, hoor. Wat het Pie
ter Baan Centrum heeft gerap
porteerd over Kees B. (de man
die werd veroordeeld wegens de
Schiedammer parkmoord, waar
van later bleek dat hij die niet
had gepleegd) paste perfect in
het plaatje van de pedofiele
moordenaar. Onderzoekers kij
ken toch naar de daad en echt
niet alleen naar de persoon van
de verdachte."
De justitiële observatiekliniek
Pieter Baan Centrum (PBC) in
Utrecht mag wel het mikpunt
van de Maastrichtse kritiek ge
noemd worden.
Het PBC onderzoekt jaarlijks
circa tweehonderd verdachten
van zware misdrijven, die er ge
middeld zeven weken verblij
zien wegrennen. Mensen onthou
den dingen die er helemaal niet
waren. Dat komt omdat mensen
vinden dat grote gevolgen vra
gen om grote oorzaken. Als ie
mand een kogel in de buik
krijgt, is dat nogal wat. Dan
moet er ook heel wat gebeurd
zijn, is de stijl van redeneren."
Ons geestelijk kapitaal kan door
uiteenlopende oorzaken worden
aangetast. Door overmatig
kwart van degenen die een
moord hebben gepleegd, zeggen
zich er niets van te kunnen her
inneren. Merckelbach: „Er is
geen enkele reden te bedenken
waarom een dader geheugenver
lies zou hebben voor zo'n unieke
en indringende ervaring als ie
mand anders van het leven bero
ven. Dat is echt onzin. Het
klinkt natuurlijk wel een stuk
sympathieker als je zegt dat je
drankgebruik, bijvoorbeeld.
Dan kun je het syndroom van
Korsakow oplopen. Je kunt (de
len van) je geheugen verliezen
door ander hersenletsel. Een on
geluk, klappen op je hoofd,
maar je kunt ook doen alsof.
Zoals de mysterieuze pianoman,
die begin mei doorweekt op een
Engels strand werd gevonden en
die zijn mond sindsdien niet
heeft opengedaan. Hij speelt al
leen wel aardig piano. Jelicic is
ervan overtuigd dat het een op
lichter is, die graag het etiket
van een ernstig syndroom opge
plakt wil krijgen als vehikel om
veilig in een Britse instelling te
kunnen verblijvën.
Simulanten: ze zijn er in alle
soorten en maten. Bijna een
het niet meer weet. Bovendien
word je negen van de tien keer
gelóófd door de gedragsdeskun
digen. Terwijl er een heel goede
test (Symptom Validity Testing)
bestaat om simulanten te ont
maskeren. Dat begint nu heel
langzaam door te dringen. Fo
rensisch psychiaters en psycho
logen zijn traag in het oppikken
van nieuwe methodes. Ik ben er
van overtuigd dat rechters vaak
op het verkeerde been worden
gezet door de gedragsdeskundi
gen."
Het verbaast beide rechtspsy
chologen dat psychiaters écht
denken dat ze in een of twee ge
sprekken iemands persoonlijk
heid kunnen doorgronden. Bo
vendien voegen gedragdeskundi
A Is journalist reisde hij de hele wereld
Irond. Idealen over democratie en zo.
^omroepbaas trok Fons van Westerloo
ande Avro via AT5 en SBS6 naar RTL,
®hij de directeur is. Maar zeg niet dat
Pidealen zijn weggedrukt door kijkcij-
rendement. „Het publiek vermaken,
volgens mij altijd de belangrijkste taak
seest van de omroep." Over het grote
«Nadat ik bij RTL had getekend,
wdSBSme 2,5 miljoen als ik zou blijven.
Woe ik dus niet. Want voor mij is een af
pak een afspraak."
warme, zonnige middag. Hij komt aan-
pnmet een zwarte Jaguar. De kap open.
91 kleurig overhemd aan een hangertje
uit de kofferbak. Want hij wil netjes
Pdefoto.
hoef je niks te vertellen over journalis
te11 imago. Hij komt uit een journalisten-
rijnoudste broer Ed werkte voor
OsBrandpunt en werd hoofdredacteur
IJtWOS Journaal, zijn tweede broer Ge-
schrijft onder meer voor Vrij Neder-
vader had een sigarenwinkel in Am-
'Wam. Mijn oudste broer Ed is negen jaar
dan ik. Hij werkte al jong als journa-
Als er 's nachts ergens brand was, haal-
Mme uit bed. Dan mocht ik mee."
Jwschouwt zichzelf nog graag als jour-
Praat met passie over Vietnam, over
jacht op de waarheid. Maar of het nou
1 geholpen, die jaren als idealist de we-
ver? »Soms kan ik daar cynisch over
zijn. Als een conflict aan de ene kant van de
wereld is opgelost, laait in een andere hoek
weer een andere oorlog op. Maar er zijn ook
momenten dat ik denk: 'Het is nodig ge
weest,' Voor Avro's Televizier vloog ik naar
de oorlog in Vietnam en naar Griekenland
en Spanje, waar dictaturen de touwtjes
strak in handen hadden. In onze reportages
lieten we zien wat daar aan de hand was.
Dat heeft daar toch de deur naar democra
tie opengezet. Door de honger in Biafra aan
de wereld te tonen, kwam de hulpverlening
op gang. Door de camera op Vietnam te
richten, lieten we zien wat voor krankzinni
ge oorlog het daar was. De journalistiek
droeg er in een belangrijke mate aan bij dat
aan die ellende daar een einde kwam."
Landje-pik
„Het werken voor publiek heb ik ontzet
tend gemist, toen ik na mijn Avro-tijd bij
de PTT ging werken. Ik zette de stap omdat
ik wilde leren hoe de wereld van geld ver
dienen in elkaar zit, maar het was niet mijn
gelukkigste tijd. Toen ik na een jaar bij
AT5 begon, zei Ischa Meyer: 'Welcome back
bij de media. Jij hóórde daar niet'.
„Bij SBS speelden we landje-pik: zo snel
mogelijk zo veel mogelijk kijkers bij ande
ren weghalen. We maakten tv-geschiedenis
door met een heel klein budget van niets
iets te maken. Natuurlijk kreeg ik de kri
tiek dat ik de Fons van de seksfilms was,
maar met een nieuwsprogramma als Hart
van Nederland hebben we een trend gezet
met nieuws voor gewone mensen in gewone
runnen radiostations. Zo maak je als televi
siemaker onderdeel uit van een groot, ver
trouwd web."
Bestaat dat? Vertrouwen in omroepland?
„Het grote geld van Talpa maakte mensen
minder betrouwbaar. Salarissen van presen
tatoren zijn verdubbeld. Dat verandert men
sen tot draaikonten. Zo'n man als Spijker
man die zegt dat hij niet om het geld is over
gestapt. Die is natuurlijk óók voor het geld
gegaan. Talpa haalt niet de leukste kant
van mensen naar voren. Leg een miljoen op
tafel en mensen beginnen te schuiven. Wie
niet door Talpa was benaderd, benaderde
mij. In telefoontjes en via-via hengelden ze
dan naar mogelijkheden en bedragen. Maar
ik zei gewoon: 'Heb je nu een contract? Hou
je daar dan aan.' Nadat ik bij RTL had gete
kend, bood SBS me 2,5 miljoen als ik zou
blijven. Dat doe ik dus niet. Want voor mij
is een afspraak een afspraak."
Speelt hierin geen teleurstelling mee datje
door je eigen mensen in de steek bent gela
ten?
„Nee. Per saldo is RTL nauwelijks mensen
kwijtgeraakt aan Talpa. De meeste Tal-
pa-gezichten komen bij de publieke omroe
pen vandaan. Met Barend en Van Dorp wil
den we toch al stoppen."
Gaat het over Talpa, dan draait hij in zijn
stoel; zijn eigen zoon Remko heeft daar de
leiding. „Het enige verschil met voorheen is
dat hij bij etentjes met de familie tegen
woordig naar buiten loopt als zijn telefoon
gaat."
Jan Vriend
RTL-directeur Fons van Westerloo: „Bij SBS was ik een beetje de papa van de zender."
foto Michael Abels/GPD
taal. Alle andere zenders zijn ons daarmee
gevolgd." 'Hilversum' beweert dat hij naar
RTL overstapte vanwege het geld. Een ge
weldig salaris en goudgerande bonusrege
lingen zouden hem hebben gelokt. Niet
waar, zegt hij„Geld was niet de reden. Ik
zei tegen RTL: 'Als ik bij jullie hetzelfde
kan verdienen als bij SBS, dan kom ik.'
John de Mol verklaarde me voor gek, toen
hij het hoorde. Maar er was meer dan geld.
Bij SBS was ik een beetje de papa van de
zender. Dan moet je uitkijken dat je niet in
slaapt. Daarbij speelt mee dat SBS een zen
der is van de aandeelhouders. Alles is erop
gericht om het station straks te verkopen.
En je weet dat ze bij zo'n verkoop niet of
nauwelijks rekening houden met de mensen
die er werken. Maar het was vooral de ambi
tie die mijn keuze voor RTL bepaalde. Het
is toch het grootste en meest professionele
station van Nederland. Vanaf zes uur kij
ken er altijd een miljoen mensen naar ons.
Ik wil graag mee bepalen wat die mensen te
zien krijgen. Het voelt ook veilig dat RTL
deel uitmaakt van Bertelsmann als groot
mediaconcern. Het bedrijf geeft boeken uit,
ze hebben Sony/BMG als platenlabel en ze