Mijn hemel,
iets wringt zich
uit het duister
Laat die mensen toch lekker in hun bootjes ronddobberen
Hoe Amerika in paniek
raakte door een hoorspel
zaterdag 25 juni 2005
Woensdag 29 juni
gaat War Of The
Worlds in première, een ei
gentijdse filmversie van
Steven Spielberg, losjes ge
baseerd op de roman Oor
log der werelden van H.G.
Wells. Tom Cruise speelt
de hoofdrol van Ray, die
zijn gezin probeert te red
den, nadat kwaadwillende
ruimtewezens op aarde
zijn geland. Van Marsman
netjes is in Spielbergs film
geen sprake meer, omdat
niemand meer gelooft dat
er leven op Mars is. Dat
was in 1938 (én in 1949)
wel even anders.
In Newark verlieten meer dan
twintig gezinnen hun apparte
mentengebouw met natte hand
doeken voor hun gezicht om
zich tegen een gifgasaanval te
beschermen, berichtte de New
York Times een dag later. Der
tig mannen en vrouwen storm
den een politiebureau in de New
Yorkse wijk Harlem binnen met
de angstige vraag waar ze naar
toe zouden worden geëvacu
eerd. Een vrouw die telefonisch
inlichtingen wilde bij een bus
station kreeg te horen, dat er
even geen tijd voor haar was:
„Het einde van de wereld is na
bij en ik heb nog een hoop te
doen." Op de marinebasis van
New York werden alle verloven
ingetrokken en in de Bronx
hoorde een politieman over de
telefoon dat New Jersey was ge
bombardeerd. Hoe de opbeller
dat wist? „Ik hoorde het op de
radio. Toen ben ik naar het dak
van mijn huis gegaan en ik kon
zien hoe de rook van de bom
men naar New York dreef. Wat
moet ik doen?"
De paniek die op de avond van
de 30ste oktober 1938 overal in
de Verenigde Staten uitbrak, tij
dens de uitzending van het ra
diohoorspel The War of the
Worlds, mag intussen legenda
risch heten. En toch had het 's
morgens gewoon in de kranten
gestaan: 'Vandaag: 8.00-9.00 -
hoorspel H.G. Wells' War of the
Worlds.' En ook Columbia
Broadcasting System had keu
rig aan het begin van de uitzen
ding nog eens laten weten dat
het een hoorspel betrof van Or
son Welles en het Mercury Thea
tre on the Air.
Maar tienduizenden mensen
hadden die aankondiging ge-
Illustratie afkomstig uit boekje bij Jeff Wayne's muzikale versie (1976) van The War of the Worlds
Tom Cruise in War of the Worlds
mist, zeer waarschijnlijk omdat
ze hun radio nog hadden afge
stemd op het concurrerende
NBC met het immens populaire
programma van buikspreker Ed
gar Bergen en diens alter ego,
Charlie McCarthy. Toen daar
een muzikaal intermezzo werd
ingelast, schakelden vele luiste
raars over naar CBS. En daar
vielen ze middenin een concert
van 'Ramón Raquello and his or
chestra' vanuit Hotel Park Pla
za in het centrum van New
York. Dat werd plotseling door
een nieuwslezer onderbroken
voor een speciaal bulletin over
merkwaardige gasexplosies die
op de planeet Mars waren waar
genomen en waar professor Pier-
son van het Princeton-observa-
torium nadere mededelingen
over zou doen.
Tegenover verslaggever Carl
Phillips stelde de astronoom dat
het volgens hem om een welis
waar spectaculair, maar verder
onschuldig fenomeen ging. Nog
tijdens het interview kreeg de
professor de melding van wat
waarschijnlijk de inslag van een
grote meteoriet was. Hij zou het
de volgende dag gaan onderzoe
ken. Even klonk er wat piano
muziek, tot Ramón Raquello op
nieuw werd onderbroken: de
'meteoriet' was ingeslagen bij
een boerderij in de buurt van
Grovers Mill, New Jersey. Carl
Phillips en professor Pierson
haastten zich naar de plek des
onheils, waar zich al snel een
gruwelijk beeld ontvouwde voor
de ogen van inmiddels honder
den toegestroomde ramptoeris
ten: de meteoriet bleek een
enorm metaalachtig toestel, dat
langzaam openging.
Carl Phillips: „Dames en heren,
dit is het engste dat ik ooit heb
gezien... Een ogenblikje! Ie
mand kruipt uit het gat. Iemand
of... iets. Ik kan twee lichtende
schijven zien die uit dat zwarte
gat turen... zijn dat ogen? Het
kan een gezicht zijn. Het kan..."
Uit de radio klonken angstkre
ten van omstanders. Phillips:
„Mijn hemel, iets wringt zich
uit het duister te voorschijn wat
op een grijze slang lijkt. Daar
komt er nog één. en nog één en
nog één! Voor mij lijken ze op
foto GPD
tentakels. Ik kan het lichaam
van het ding nu zien. Het is
groot, zo groot als een beer en
het glimt als nat leer. Maar dat
gezicht, het... Dames en heren,
het is onbeschrijfelijk. Ik kan er
nauwelijks naar blijven kijken,
zo verschrikkelijk is het. De
ogen zijn zwart en glinsteren als
die van een slang. De mond is in
de vorm van een V en speeksel
druipt van zijn dunne lippen die
lijken te trillen en te beven."
In de afgelopen decennia zijn er
talloze verhandelingen en boe
ken verschenen over de paniek
die dit hoorspel onder de Ameri
kanen kon zaaien, want het
hing van onwaarschijnlijkheden
aan elkaar. Niet alleen liet CBS
nog drie keer tijdens de uitzen
ding weten dat het hier om fic
tie ging, ook het Hotel Park Pla
za was verzonnen, evenals het
orkest van Ramón Raquello dat
gewoonlijk als Bernard Herr
mann en het CBS-orkest door
het leven ging. Verslaggever
Phillips en professor Pierson leg
den de afstand van zo'n zestien
kilometer landweggetjes tussen
Princeton en Grovers Mill naar
ze vertelden af in tien minuten,
wat voor die tijd een wereldre
cord mocht heten. De tijd die er
in de uitzending voor werd uit
getrokken was nóg aanmerke
lijk korter. Al even razendsnel
waren tientallen politiemensen
en een enorme menigte nieuws
gierigen op de been, even later
gevolgd door vier compagnieën
landweer, onder wie in no-time
een bloedbad werd aangericht.
Nog tijdens de uitzending ver
klaarden het persbureau Associ
ated Press en talloze politiebu
reaus tegenover iedereen die het
wilde horen dat het allemaal
spel was. Maar voor degenen die
al de straat op waren gerend,
kwamen deze waarschuwingen
te laat. Een menigte New Yor
kers, die richting Broadway was
gehold, kreeg uiteindelijk pas
van taxichauffeurs, die tot het
slot hadden geluisterd, te horen
dat er niets aan de hand was. In
Princeton hadden drie geologie-
studenten al besloten naar
Grovers Mill af te reizen om met
eigen ogen de 'ingeslagen meteo
riet' gade te slaan. En enkele ge
wapende boeren in de omgeving
van Grovers Mill hadden al een
traditionele 'posse' gevormd,
om de Marsmannetjes te lijf te
gaan. De overlevering wil dat ze
schoten losten op een waterto
ren, die ze in het donker aanza
gen voor een Marsvoertuig.
De destijds 16-jarige Lolly Dey
hoorde tijdens een oefening van
het kerkkoor in het nabijgele
gen Plainsboro de onheilspellen
de waarschuwing dat de Mars
mannetjes waren geland. „Het
is op de radio!Ze bleef bidden
in de kerk. „Als het 't einde van
de wereld is, bestaat er dan een
betere plek?", dacht ze bij zich
zelf. Later zou ze verklaren: „Ik
had op school over Hitier ge
leerd en zijn plannen om de we
reld te veroveren. Het leek me
niet onlogisch dat deze Mars
mannetjes handlangers van Hit-
Ier waren."
In dat perspectief hebben de af
gelopen decennia ook talloze
psychologen de paniek ge
plaatst. Eind jaren dertig wer
den mensen voortdurend door
gruwelijk nieuws overvallen. In
maart 1938 had Hitier Oosten
rijk ingelijfd, in september van
dat jaar bezette hij het Sudeten-
land in Tsjechoslowakije. Japan
was zich op grote schaal aan het
bewapenen en president Roose
velt had het Congres gevraagd
om meer geld voor de bescher
ming van de beide kusten. Een
jaar tevoren was de Hindenburg
op spectaculaire wijze gecrasht
en enkele weken voor de uitzen
ding had een orkaan hevig huis
gehouden in New England en
New York State met 700 doden
als gevolg en zo'n 60.000 ver
woeste woningen. En het was al
tijd weer de radio, die zulk
nieuws spuide. De nieuwe vorm
van hoorspel van Orson Welles
was voor velen die de aankondi
ging hadden gemist, eenvoudig
weg niet van echt te onderschei
den.
Klassiek boek
Het was het idee van Orson Wel
les om de veertig jaar oude ro
man Oorlog der werelden van
de Britse schrijver H.G. Wells
(1866-1946) te gebruiken voor
zijn hoorspelprogramma met
het Mercury Theatre on the Air,
dat iedere week gebaseerd was
op een klassiek boek, Hij be
dacht ook de vorm: het verhaal,
dat oorspronkelijk was gesi
tueerd in het Engelse Woking,
moest zich in het Amerika van
zijn tijd afspelen, met verslagge
ver Carl Phillips die het pro
gramma 'live' onderbrak met
nieuwsbulletins en meer dan rea
listische geluidseffecten. Zelf
speelde Orson Welles, hij was
toen pas 23 jaar, de rol van pro
fessor Pierson. Het script was
echter van de hand van een an
der, de eveneens nog jonge advo
caat Howard Koch die zich pas
recentelijk voor 75 dollar per
week aan het schrijven had ge
zet voor CBS.
Koch had een week de tijd voor
zijn script, maar had lange tijd
geen idee waar hij de botsing
der werelden moest situeren.
Tot hij op maandag 24 oktober
een eindje ging rijden om inspi
ratie op te doen, en in New Jer
sey bij een tankstation een we
genkaart van het gebied kocht.
Het verhaal wil dat hij met zijn
ogen dicht zijn pen op de kaart
zette en uitkwam bij het ge
hucht Grovers Mill. De hele
week werd er aan het manu
script gerommeld en CBS eiste
meer dan 20 veranderingen: al
te echte plaatsnamen en perso
nen moesten fictief worden; pre
sident Roosevelt moest eruit ge
schreven. Het hoorspel zou uit
eindelijk zowel voor Welles als
voor Koch de opmaat betekenen
tot een grootse carrière. Voor
Welles, toen al notoir vanwege
zijn drankgebruik en bedge-
woonten, leidde The War of the
Worlds tot de rol in zijn debuut
film Citizen Kane, die vorig jaar
tot beste Amerikaanse film aller
tijden werd uitgeroepen. Ho
ward Koch zou later Casablanca
schrijven, die nummer twee ein
digde op diezelfde lijst.
Velen hebben gezegd dat de pa
niek van 1938 rond The War of
the Worlds in latere jaren niet
meer zou kunnen ontstaan,
maar in 1949 was het opnieuw
raak in Ecuador. Radio Quito
had besloten het hoorspel in ei
gen land te situeren, alleen ver
zuimd om erbij te vertellen dat
het om fictie ging. Duizenden
holden in paniek en pyjama de
straat op, vooral nadat de zoge
naamde burgemeester van de
stad had verklaard: „Inwoners
van Quito, wij moeten onze stad
verdedigen. Onze vrouwen en
kinderen moeten naar de omlig
gende heuvels om de mannen de
vrije hand te geven om in actie
te komen en te vechten." Toen
het doordrong dat Radio Quito
slechts een hoorspel had uitge
zonden, belegerde een menigte
het gebouw van de radiozender
en staken het in brand. Twintig
mensen kwamen om. De politie
had de woedende massa niet
meer kunnen tegenhouden: het
merendeel van de agenten was
onderweg naar Cotocallao om
ten strijde te trekken tegen de
Marsmannetjes.
Aly Knol
Ik heb mijn klein vaarbewijs gehaald. Op
zich een reden voor felicitaties, maar ik
weet niet of andere schippers blij moeten
zijn. Ik heb namelijk nog nooit gevaren en
mag nu wel met een schip van meer dan vijf
tien meter het water op. Praktijkei-varing is
niet nodig.
Natuurlijk krijg ik het 16,5 meter lange
jacht Aqua Magnus mee als ik het wil hu
ren. Ik heb immers mijn klein vaarbewijs
en dat is alles dat ik nodig heb, zegt de eige
naar Nicole Bangma van botenverhuurder
Aqualux in het Friese Irnsum. Dat ik nog
nooit gevaren heb is geen probleem. „U
maakt natuurlijk wel eerst een proefvaart-
je", legt Bangma uit. „Dan maken we u ver
trouwd met het schip. Dat mag natuurlijk
niet de hele dag duren. Als u niet laat zien
dat u zelfstandig kan varen, moet u voor
één of enkele dagen een ervaren schipper
inhuren." Waar ik uiteindelijk wel in kan
komen, want behalve lang is het schip ook
breed (4,3 meter), kan ik er met twaalf men
sen mee vervoeren en heeft de eigenaar er
erg veel geld voor betaald. Het blijft wel
vreemd.
Wie wil varen moet niet, zoals bij het rijbe
wijs, vooral praktijkervaring hebben. Theo
retische kennis volstaat. Tenminste, voor
boten van meer dan vijftien meter lengte of
boten die harder dan 20 kilometer per uur
kunnen varen.
Voor kortere en tragere schepen is hele
maal geen papiertje nodig. Je kunt zonder
enige kennis van regels de binnenwateren
op en je tussen andere schepen begeven.
Een vriend wijst erop dat je zelfs voor een
rondje op de golfbaan eerst een praktijkexa
men moet afleggen en jarenlang op theorie
moet studeren.
Goed, de kennis heb ik wel. Via een cd-rom
ben ik achter de computer dik twintig uur
in de weer geweest om alles te leren. Handi
ge dingen, zoals wanneer je de gasleiding
moet vervangen en hoe lage- en hoge druk-
gebieden werken. Praktische dingen als het
aan- en afmeren bij stroming en wind; en
uiterst noodzakelijke dingen als voorrang
en lichtsignalen.
Meerdere keren tijdens de cursus dacht ik
bij mezelf: stel je voor dat ik moet gaan va
ren. Zou ik dan bij het keren van een schip
rekening kunnen houden met links- of
rechtsdraaiende schroef, waardoor de boot
niet scherp weg kan draaien? Hoe zou ik
het schip op koers houden bij achteruit va
ren als het schip nauwelijks te besturen is
en eigenlijk uit zichzelf één kant uit gaat?
En hoe zou ik reageren op een groot tege
moetkomend schip, waarvan ik weet dat
het mij naar zich toe zuigt?
Met angst denk ik aan een pleziertochtje
De zin en onzin
van het vaarbewijs
over de Lek, met zijn binnenschepen volge
laden met lpg of kerosine. Ik zal ze herken
nen aan de blauwe kegel in de mast, maar
kan ik ook zorgen dat ik er niet tegenaan
vaar als ik in paniek raak? Het examen
maakt me er niet zekerder op. Uitgerekend
de vragen over veilig manoevreren en voor
rang bij het kruisen van een groot schip
heb ik fout, als ik met honderden anderen
lotgenoten examen doe.
Het verplichten van praktijkervaring en/of
een vaarbewijs voor kleinere schepen is een
punt van discussie in de vaarwereld. Water
sportbonden, de waterpolitie, de beroeps
vaart, het ministerie van Verkeer en Water
staat: allemaal vinden ze dat er eigenlijk
wel iets moet veranderen, maar het 'maat
schappelijke belang' ontbreekt, meent een
woordvoerder van het ministerie. Op het
water gebeuren nu eenmaal nauwelijks on
gelukken. Het aantal mensen dat jaarlijks
door een ongeval op de binnenwateren om
komt, is op de vingers van een hand te tel
len. Inclusief de een of twee doden per jaar
door een gasexplosie.
Toch zijn er wel degelijk klachten over de
plezièrvaart, erkent het ministerie. De wa
terpolitie begrijpt waarom. „Wij zien rare
dingen", zegt een woordvoerder. „Dan zie
je weer een bootje tussen de duwbakken en
tankerschepen midden op de Dordtse Kil.
De schipper durft of kan geen kant op. Als
hij het klein vaarbewijs zou hebben zou hij
meer weten van de regels van de beroeps
vaart. Het zou goed zijn als iedere schipper
les zou nemen."
Het Watersportverbond, een overkoepelend
orgaan van watersportverenigingen, vraagt
zich af of een verplicht examen voor iedere
watersporter wat toevoegt. Een paar jaar
geleden deed het verbond samen met de be
roepsvaart, verenigd in de Koninklijke
Schuttevaer, een onderzoek naar veligheid
op het water. Daaruit bleek dat bij tachtig
procent van de ondervraagde boten op de
hoofdvaarwegen in het bezit was van een
opleiding, variërend van klein vaarbewijs
tot een vaarcursus.
Meestal was het papiertje volgens de regels
niet nodig, bijvoorbeeld omdat het schip
korter was dan 15 meter. „Veel schippers
op de pleziervaart hebben het vaarbewijs
uit liefhebberij of praktisch oogpunt al ge
haald", zegt Pieter de Vries van het Water
sportverbond. „Het zou daarom niet zoveel
uithalen om het vaarbewijs verplicht te stel
len voor kleinere boten."
De Vlies denkt dat de overheid met een ver
plicht vaarbewijs voor schepen kleiner dan
15 meter veel schippers frustreert. Het
grootste deel van de schippers komt vrijwel
nooit op de belangrijke en drukke vaarwe
gen, maar blijft veilig op de plassen in het
westen van het land en de meren in Fries
land. „Daar is geen beroepsvaart die last
kan hebben van de pleziervaart. Laat die
mensen nou lekker op hun bootjes in Loos-
drecht ronddobberen."
Praktijktest
Toch is bij alle betrokken partijen te beluis
teren dat zij wel een praktijktest willen toe
voegen. De stichting Commissie Watersport
Opleidingen (CWO), waarin het Watersport-
verbond, de ANWB, Hiswa en Recron (on
dernemers in de recreatie) zetelen, heeft bij
voorbeeld de zogenaamde CWO-opleidin-
gen.
Dit zijn pure praktijklessen gegeven door
zeilscholen en watersportverenigingen, en
afgesloten met een test en diploma. Ze zou
den kunnen doorgaan voor de praktijkles
sen zoals die voor het autorijbewijs. De in
houd van de lessen is vrijwel overal hetzelf
de, en wie bij de ene school het basisdiplo
ma haalt kan bij een andere school vervolg
cursussen volgen.
Het CWO hunkert naar officiële erkenning
en zou graag zien dat het ministerie van
Verkeer en Waterstaat de hoogste CWO-di-
ploma's voor het besturen van een motor
boot gelijkschakelt met het klein vaarbe
wijs 1. „Wij willen dat je het klein vaarbe
wijs automatisch krijgt als je CWO 3 haalt,
dat je dan geen theorie-examen meer hoeft
te doen." Het vermoeden is dat meer men
sen de vaarlessen nemen en daarmee meer
ervaren schippers op het water komen.
Voorlopig zit de erkenning er niet in. „Daar
zitten nog teveel haken en ogen aan", zegt
een woordvoerder van het ministerie. „De
len van de theorie worden niet behandeld
in de vaarlessen. Daarnaast zitten de scho
len die de vaarcursussen geven vooral op
rustige wateren als de Vinkeveense plassen.
Dat maakt de cursist met een CWO-diplo-
ma nog geen goede schipper op een hoofd
vaarweg."
Hoe het ook uit pakt, bij bootverhuurder
Aqualux hebben meer diploma's, theore
tisch en praktisch, uiteindelijk maar weinig
waarde. Ook ervaring zegt niet zo veel. Al
tijd zal de huurder een begeleide proef
vaart moeten maken „Mensen kunnen al
twintig jaar varen, maar als ze maar twee,
drie weken per jaar echt op het water zit
ten, hebben ze geen echte ervaring", legt Ni
cole Bangma uit. „Daarvoor moet je toch
om de week een weekend varen."
Alex Bogers
foto Thom van Amsterdam/®
