Fort Europa
is een
publiek
avontuur
A Kennedy speelt als was de inkt pas droog
2!
Laatste stuk
ZT Hollandia
1:0113-315680
JS'Saöie® pzc.nl
Mtus 31,4460 AA Goes
Krtentie-exploitatie:
S en Midden-Zeeland: 0113-316520:
jwuws-Vlaanderen: 0114-372770;
gSl: 0204662500.
woensdag
18 mei 2005
Orkater acteert op muziek
n Wenen ging het allerlaatste stuk van theatergroep ZT
Hollandia in première. Fort Europa is een afscheid in
stijl, locatietheater zoals alleen Johan Simons dat kan
maken. Temidden van zwervers en treinreizigers.
Tijdens de première waren ze
er niet. Kaalhoofdige, duis
tere Lonsdale-mannen van Oos
tenrijkse allure, die vanaf de eer
ste Weense repetitie van Fort
Europa steeds even kwamen kij
ken bij de monoloog van Aus
Greidanus Jr. Om vervolgens
verder te lopen met de woorden
„Wieder so ein Judenstück!"
Dat was op de vierde mei. De da
gen erna waren er alleen maar
zwijgende kale kijkers. Op zater
dag één geheven rechterarm in
het voorbijgaan. Maar bij de pre
mière op zondag 9 mei bleven ze
weg. Voorwaar geen slechte sco
re voor een monoloog van een
half uur waarin een chassidi
sche jood oproept tot vrolijk
heid in de hitte van de verbran
dingsovens. In Oostenrijk zijn
toneelstukken wel om minder
met drek overgoten.
Maar voor Aus Greidanus Jr is
het een zware dobber. Tom La-
noye, schrijver van Fort Europa,
troost hem: „Dat er mensen in
Wenen weglopen als je over Pri
mo Levi begint, spreekt vanzelf.
Het ligt niet aan jou, maar de
mensen hier willen dat gewoon
niet meer horen."
Voor regisseur Johan Simons is
Fort Europa een uitroepteken
achter twintig jaar 'Hollandia'.
Met deze voorstelling neemt hij
definitief afscheid van het gezel
schap dat hij samen met makker
Paul Koek oprichtte en dat de
laatste vier jaar bestond als ZT
Hollandia.
Simons: „Ik ben ooit begonnen
omdat ik theater wilde maken
voor mensen die nooit in aanra
king kwamen met theater. Die
doelstelling is totaal mislukt,
want in 1995 heeft OCW becij
ferd dat we het hoogst opgeleide
en meest elitaire publiek van al
le Nederlandse theatergezel
schappen hadden. En het rijkste
ook. Bij een voorstelling in een
villa in Velzen schrok ik me rot
van alle dure BMW's en Merce-
dessen die er geparkeerd ston
den."
Toch blijft Simons het probe
ren. Op deze eerder herfstige
dan voorjaarsachtige ochtend
bij het Weense Zuidstation, is
hij nog aan het nagenieten van
de eerste echte doorloop van
Fort Europa in de oostelijke ver
trekhal van dat bizarre gebouw,
Regisseur Johan Simons neemt afscheid van theatergroep ZT Hollandia
zijn de repetities indrukwek
kend. Fort Europa is een prach
tig requiem voor een werelddeel
dat, aldus Tom Lanoye, ver voor
bij de uiterste houdbaarheidsda
tum is. De toekomst mag dan
misschien in handen zijn van Eu
ropeanen, hun recht op het stuk
je land rondom Rijn, Rhone en
Donau hebben ze verspeeld.
Hier op het station in het mid
den van het oude Europa werkt
dat. Topacteurs met bij tijden
prachtige monologen in een gal
mend lege stationshal, terwijl
met ijzeren regelmaat treinen
uit oorden als Bratislava, Graz
of Ljubljana hun reizigers uit
spugen, en een enkele supporter
van het Slovaakse ijshockey-elf-
tal zich plots wat ontheemd
voelt met zijn kleurige vlagge
tjes. En natuurlijk die enkele
verdwaalde fascist. Ondertus
sen is er op de achtergrond een
strijd gaande met de vaste bewo
ners van de stationshal. Een
groep van vijftien alcoholisten
en psychisch gestoorden, bejaar
den en dropouts, moet plotse
ling een club acteurs dulden als
medebewoner. Het leidt tot een
machtsstrijd. Eén van de dappe
ren onder de zwervers eigent
zich de wijn toe van de eettafel.
Wanneer hij betrapt wordt is hij
zeker een uur bezig met het aan
zetten van het alarm van de rol
trap naast de tijdelijke artiesten
foyer. De medewerkers van Hol
landia ondergaan het gelaten.
Anders is het wanneer aan het
slot van de voorstelling Chris
Nietveld in een prachtige mono
loog het definitieve failliet van
Europa beschrijft, omdat het al
leen in de afgelopen eeuw al 100
miljoen slachtoffers heeft ge
maakt. Ook één van de zwervers
voelt zich slachtoffer en valt
haar luid bij. Hij wordt verwij
derd door de bewakingsdienst.
Na afloop wordt over het inci
dent lang nagepraat. Drama
turg Paul Slangen is woedend.
De bewakingsdienst had de
zwerver nooit mogen verwijde
ren: „Wij zijn te gast in het huis
van die mensen. Wij komen hier
en nu worden ze verdreven uit
hun eigen huiskamer. Dat is pre
cies waar dit stuk over gaat!"
Ook schrijver Tom Lanoye pleit
voor een milder beleid. Oosten
rijkse uniformen ziet hij hoe
dan ook niet graag.
Grenzen
Simons hakt de knoop door: „Ik
wil de acteurs eerst laten ingrij
pen. Als het dan echt niet meer
kan, als het bedreigend gaat
worden voor de acteurs, dan zal
ik kijken of een van de technici
kan ingrijpen. Want het kan na
tuurlijk uit de hand lopen. Hoe
mooi ik het ook vindt als zo'n
man in discussie gaat met een
actrice, je moet ze toch ook de
grenzen laten voelen."
Het is precies deze interactie
met het publiek die Johan Si
mons altijd heeft gezocht. En
zijn internationale carrière
heeft hij mede te danken aan ac
teurs als Elsie de Brauw, Betty
Schuurman en Jeroen Willems,
die als geen ander het vak van
het locatietheater beheersen. En
Fedja van Huêt natuurlijk, die
in Fort Europa een zakenman
speelt met plannen voor emigra
tie naar Argentinië. Simons:
„Daar krijg ik tranen van in
mijn ogen. Een weergaloos goed
acteur. Die mikt zo'n zaal. Die
is niet bang voor het publiek,
niet bang voor de zwervers. Hij
kan problemen ter plekke oplos
sen. Is echt in het hier en nu."
Avonturenroman
Over Fedja kan hij lyrisch wor
den, zegt Simons. „Maar hij
kiest op dit moment een ander
pad. Hij gaat naar Ivo van Hove
bij Toneelgroep Amsterdam. Ik
begrijp dat, omdat hij ook in
Amsterdam woont. Onze vriend
schap gaat er niet van kapot, we
blijven ook zeker met elkaar
werken. Alleen, hij moet daar
niet zijn hele leven blijven,
want hij moet ook de grens over.
Maar Fedja komt terug, dat
weet ik zeker. Niets te na gespro
ken over Ivo, hoor. Dat is een
goede regisseur, maar het is na
tuurlijk geen avonturenroman.
Met mij ben je in een avonturen
roman." En dan is er de premiè
re. De eens zo lege en verlaten
stationshal stroomt vol met def
tige mensen, 280 genodigden
van de Wiener Festwochen en
ZT Hollandia, onder wie zeven
tig journalisten. Het stuk begint
met een mooie monoloog van Ha-
dewych Minis, die later nog een
schitterend jiddisch lied zal zin
gen. De zwervers zijn getemd,
Aus Greidanus is over zijn angst
heen en speelt de Chassid over
tuigend. Fedja van Huêt lijkt
echter plots van de aardbodem
verdwenen. Weg is de brille
waarmee hij eerder de ruimte en
zijn reizigers bespeelde. Juist nu
laat zijn flair hem in de steek.
Toch geïnitimideerd door die
stugge Oostenrijkse koppen om
hem heen? Het zal wel weer los
lopen, wanneer het stuk weer on
der de gewone mensen gespeeld
kan worden. Maar deze avond is
er gewoon te veel echt theaterpu
bliek, met te veel andere ver
wachtingen, en zonder zin in El
sie de Brauws roep om een
nieuw lichaam. Publiek ook dat
streng kijkt naar Chris Nietvelt
wanneer ze smeekt om een res
pectabele dood en dat Betty
Schuurman gelaten volgt in
haar wens om als 68-jarige nog
een zoon te mogen baren. Maar
de Latijns-Amerikaanse zwerf
ster die zich de afgelopen dagen
als intermediair tussen spelers
en bewoners heeft opgeworpen,
is enthousiast. Zoveel mensen
om een eurootje aan te vragen
zag ze nog nooit bij elkaar.
Wijbrand Schaap
Fort Europa speelt in Utrecht van 2
t/m 18 juni in het. voormalige ge
bouw van de Sociale Dienst. Meer in
lichtingen: www.zthollandia.nl
in 1958 uit beton gegoten, met
rood marmer bekleed en aan
zijn lot overgelaten. Na de repe
tities in Utrecht, waar Fort Eu
ropa vanaf 2 juni te zien is in de
hal van het voormalige kantoor
van de sociale dienst, werd het
stuk voor het eerst in zijn geheel
in gespeeld. Alle betrokkenen
zijn onder de indruk.
Simons: „Je ziet de positie van
het theater in de samenleving.
Dat vind ik echt, daar kan ik tot
tranen toe door geroerd raken.
Er zit een publiek. Er is een rei
ziger. Die moet naar Boedapest
en die ziet hier iets anders ge
beuren dan normaal. Die reizi
ger wordt aangesproken door ac
teurs. Die loopt door, of hij
blijft tien minuten hangen om te
kijken. Dan komt die reiziger
even in een theatrale werkelijk
heid. Dat vind ik echt fantas
tisch."
Requiem
Simons koos twee keer eerder
voor deze vorm. „Ik heb Pasoli-
ni gedaan onder een brug in Ant
werpen (Varkensstal in 1996).
Dat was drie keer niets. De re
gie klopte niet. Het tweede pro
ject was KLM-Cargo in 1998.
Dat was qua publiciteit en be
langstelling geslaagd en ook de
pers was enthousiast. Maar als
voorstelling was het wederom
mislukt. Twee keer het theater
onder de mensen gebracht, en
nu, de derde keer, lijkt het te
gaan lukken. Het verschil tus-
sen theaterruimte en publieke
ruimte is opgeheven. Je zit daar
zonder tribune, tussen de spe
lers en het theater is om je heen,
in een ruimte die ook een publie
ke ruimte is. Ik heb ineens ge
vonden hoe je daarmee om moet
gaan."
Dat blijkt. Vrijdag en zaterdag
foto Jurriaan Balke/GPD
Johan Simons (links van de camera) en Tom Lanoye (rechts van de camera) in het Weense Zuidstation tijdens de opvoering van
Fort Europa. foto Ben van Duin/GPD
U'gel Kennedy is een gepassioneerd voet
balliefhebber en zelfs vice-voorzitter
12,1 de Britse club Aston Villa. Maar hij
rry ptook viool. Komende maand is hij na
^afwezigheid terug in Nederland.
|j het uiterlijk van een punker was hij
"et opvallende enfant terrible van de
I leke muziek, dat spotte met de tradi-
van het metier. Met het uiterlijk van
^popartiest veroverde hij een publiek dat
gesproken niet over zou denken
klassiek vioolspel te luisteren.
jUssen blijkt Kennedy toch vooral een in-
Jrmusicus te zijn, met een repertoire dat
iiC ^oBach tot wereldmuziek, maar zijn
n- Pillek van destijds kent hem vooral
barge tij den' van Vivaldi. Met dat-
viertal vioolconcerten is hij op tour-
'or Europa. Hij speelt ze na de pauze;
iï i '°or mag hij schitteren in minder be-
.i o, maar zeker zo enerverende andere
km van de Rode Priester uit Venetië
i,"005 Bach inspireerde.
^Pande op zijn recente cd's met het pro-
Uferi3 Van Z^n concerten' kunnen dat ook
^merland boeiende avonden worden,
Kennedy speelt met de frisheid als
Nigel Kennedy
was de inkt pas droog, geïmproviseerd
bijna. „De stijl van Vivaldi biedt nu een
maal veel vrijheid. Vergelijk het met de
jazz: Miles Davis maakt van een bekend
stuk als 'Round Midnight' toch zijn eigen
verhaal. Dat materiaal is net als dat van
Bach, zo goed dat je het zestig, zeventig
keer kunt spelen zonder dat je het gevoel
krijgt in herhaling te vervallen."
In NedeiTand wordt hij begeleid door het
Pools Kamer Orkest, waarvan hij sinds een
paar jaar de leider is. „Heel eervol, want
daarmee ben ik de opvolger van Yehudi Me-
nuhin, mijn oude leraar die daar tot zijn
dood werkte. Het is een goed orkest met een
uitgesproken identiteit. De kracht van deze
musici schuilt in hun tomeloze energie. Ze
hebben een groot gevoel voor de emotie van
het moment, ze spelen dan ook altijd voor
minimaal honderd procent."
„Daarom probeer ik daarnaast met ze te
gaan werken aan de interpretatie van de
stukken die ze spelen en het scheppen van
een grotere eenheid van het orkest en dat
lukt me al aardig. Dat laatste doe ik onder
meer door de musici niet meer zittend te la
ten spelen met mij als dirigent. In plaats
daarvan zijn we teruggekeerd naar de da
gen van voor Mozart. Het orkest staat in een
kring en ik speel als eerste violist met ze
mee. Dat bevordert het naar elkaar luiste
ren. Het is echt fijn om zo'n eigen ensemble
te hebben, in plaats van steeds weer overal
met andere orkesten te moeten werken. We
zijn al vergroeid als waren we familie."
De Brit Kennedy heeft een bijzondere band
met Polen. Met zijn Poolse vrouw en zijn
achtjarige zoon woont hij een groot deel van
het jaar in het Middeleeuwse centrum van
Krakau. „Aan het eind van de Tweede We
reldoorlog wilden de Duitsers net als in veel
andere Poolse steden dat centrum opblazen,
maar het verzet heeft de explosieven on
klaar gemaakt. Het is daar nu autovrij, dus
kun je er veilig fietsen en met tien minuten
zit je op het platteland. Ik kan er lekker met
mijn zoon de straat op. Net als in Neder
land, waar je in Amsterdam iemand kunt
zien fietsen met een contrabas achterop.
Waar maak je dat mee? Bovendien heeft
Krakau een levendig en enorm gevarieerd
cultureel aanbod. Vooral de jazz, heeft zich
onder het communisme goed ontwikkeld,
het was muziek waar de censuur zich geen
raad mee wist."
Het artistieke leven van Krakau bracht hem
er een paar jaar geleden toe een cd te maken
met de groep Kroke, die een mengeling
speelt van muziek uit de Balkan, oude jood
se klezmer en zigeunermuziek. „Die oude
joodse muziek zit zo vol pijn en met de zi
geuners merk je zo goed hoe Brahms zich
heeft laten inspireren. Zo'n cd-project is
goed, want als je openstaat voor andere in
vloeden levert dat vaak veel goeds op. Maar
shame, shame dat Chopin, de meest typisch
Poolse componist, afgezien van een trio
nooit iets heeft geschreven waar een viool
aan te pas komt."
„Mijn zoon wil graag een drumstel hebben.
Ik heb daarom een afspraak met hem ge
maakt: je krijgt er een als jij twee jaar goed
pianolessen volgt. Hij hoeft van mij geen
musicus te worden, maar ik wil wel dat hij
de principes van het muziekmaken onder de
knie krijgt, dat hij noten leert lezen en in
ziet wat harmonie is. Zelfs als je later alleen
maar naar muziek wilt luisteren is dat al
een geweldig hulpmiddel om er meer van te
kunnen genieten."
Tijdens zijn tournee doet hij ook het Amster
damse Concertgebouw aan. „Leuk. Een aan
tal jaren geleden speelde ik daar met cellist
Lynn Harroll. Hij was nogal nerveus en
struikelde op die lange trap naar dat po
dium over zijn cello. Hij kon nog net voorko
men dat hij er bovenop viel, anders was de
ramp niet te overzien geweest. Want het
zijn toch bijzondere instrumenten waarop
we spelen."
„Zelf heb ik een Guarneri uit 1735, de tijd
van Bach en Vivaldi. Een heel bijzondere
viool. Adolf Brodsky heeft er nog de premiè
re van het vioolconcert van Tsjaikovski op
gespeeld. Paganini was destijds diep onder
de druk van de mooie diepe klank. Het is
dan ook een ideaal instrument, waarop je zo
wel Bach als grote romantische componis
ten als Brahms en Sibelius kunt spelen. Als
je er maar goed voor zorgt, rekening houdt
met air conditioning en er vooral ook veel
op speelt, want dan geeft deze viool je heel
veel terug. Ik heb hem nu twaalf jaar maai'
hij klinkt steeds beter. Hij is echt een deel
van mezelf. Net als bij een voetballer die
het lekkerste speelt op een paar oude schoe
nen."
Hans Visser
Nigel Kennedy en hel Pools Kamer Orkest. Tour
nee: Rotterdam, Doelen, 13 juni; Utrecht, Vreden-
burg, 14 juni; Amsterdam, Concertgebouw, 15uni.
CD'sKennedy en de Berliner Philharmoniker, Vi
valdi (Vierjaargetijden) en Vivaldi II, EMI.
