Tbs-kliniek staat op springen
Emancipatie van de Nederlandse
vrouw is nog lang niet af
'4
Een maatregel, geen straf
29
zaterdag 14 mei 2005
Het aantal tbs-ers is de afge
lopen decennia fors toege
nomen. Tbs-klinieken zijn pe
perdure vergaarbakken gewor
den; veel geesteszieke crimine
len die er verblijven kunnen
niet geholpen worden, anderen
hadden er nooit terecht moeten
komen.
De tbs in de huidige vorm lijkt
geen lang leven meer bescho-
Als WD-Kamerlid Laetitia Grif
fith de conferentiezaal op het ter
rein van de Geestelijke Gezondheids
zorg Eindhoven uit loopt, blijft het
nog even stil. Dan barst het geroeze
moes los; een onzekere lach, een wan
hopige zucht en gelaten schouderopha
len. Griffith, juriste en oud-medewerk
ster van het ministerie van Justitie,
heeft zojuist voor een gehoor van be
handelaren Van tbs-ers een schets van
de toekomst van hun sector gegeven.
Het is een speech waarin het woord
onbehandelbaar vaker valt dan behan
delbaar, waarin de nadruk ligt op
sancties en longstay. Ze lijkt de ter be-
schikkinggestelden nauwelijks te zien
als patiënten; ze zijn in de eerste
plaats een in te dammen gevaar, waar
voor opsluiten beter werkt dan gene-
zen. „Ik probeer jullie te prikkelen",
sust de parlementariër als het publiek
ontzet mompelt.
Om dan weer vol gas te geven: twee
jaar is volgens de regeringspartij WD
lang genoeg om te bepalen of het zin
heeft iemand te behandelen. Onbehan
delbaar? Niet meer investeren. Een
seksueel delinquent die in herhaling
vervalt? „Niet opnieuw onderzoeken
wat hem mankeert, direct naar de
longstay." Het Kamerlid verwoordt
wat de beroepsgroep voelt: de tbs zo
als die nu bestaat, is geen lang leven
meer beschoren.
Complex
Ter beschikkingstelling (tbs) zit in het
verdomhoekje. Het is een complex be
grip, in een tijd waarin de roep om
simpele oplossingen steeds luider
klinkt. Sinds een tijdens onbegeleid
verlof ontsnapte tbs-er een meisje uit
Eibergen ontvoerde en seksueel mis
bruikte, hoeft bovendien weinig te ge
beuren of de minister van Justitie
wordt in de Tweede Kamer op het mat
je geroepen.
Afgelopen jaar is het aantal (proefver
loven al drastisch ingeperkt. Minister
Donner heeft verder groen licht gege
ven voor een forse uitbreiding van het
aantal longstayafdelingen, waar onbe
handelbare en-blijvend gevaarlijke
tbs-ers zonder behandeling voor zeer
lange tijd opgesloten worden. Gevaar
lijke gekken opsluiten en de sleutel
weggooien, lijkt kortweg het devies.
„De balans raakt zoek", vindt Piet
Verbraak, bestuursvoorzitter van de
Geestelijke Gezondheidszorg Eindho
ven. Op het lommerrijke terrein van
de kliniek is ook een afdeling voor
tbs-ers, maar van een afstandje is niet
te zien waar. De hoge hekken van een
gevangenis ontbreken. De personeels
leden zijn psychiater of verpleger,
geen cipier.
Tbs is in de visie van Verbraak na
drukkelijk een combinatie van opslui
ten én behandelen. Daarom komt het
geld voor tbs nu ook uit twee potjes:
de Algemene Wet Bijzondere Ziekte
kosten (AWBZ) voor de behandelkant
en de begroting van het ministerie van
Justitie voor de beveiliging. Die ver
menging staat op de helling. Binnen
kort ontvangt het kabinet een advies
over de toekomst van tbs. Kern is vol
gens betrokkenen dat alle klinieken,
met uitzondering van de jeugdzorg,
geheel op de begroting van Justitie
moeten komen.
Cosmetisch
Hoewel dat een puur cosmetische ope
ratie lijkt, krijgt volgens Verbraak be
veiliging daarmee te veel voorrang bo
ven behandeling. „Tbs-instellingen
dreigen daarmee steeds meer te gaan
lijken op gevangenissen en minder op
instellingen voor gezondheidszorg.
Dan volgen we slechte voorbeelden
uit het buitenland, waar veel geestes
zieken gewoon in de gevangenis zit
ten. Als dat de consequentie is van
wat we doen, laten we dan nog eens
Tbs- patient in een forensisch psychiatrisch centrum.
foto Evelyne Jacq/GPD
een discussie over het hele systeem
voeren."
In het buitenland moet de rechter kie
zen tussen opsluiting in een psychia
trisch ziekenhuis, of een gevangenis;
tussen volledig ontoerekeningsvat
baar en bij het volle verstand. In Ne
derland hoeft dat niet. Ergens tussen
de gevangenis en het psychiatrisch zie
kenhuis zweeft ter beschikkingstel
ling. Als blijkt dat de dader ten tijde
van zijn delict (deels) ontoerekenings-
vatbar was, kan de rechter besluiten
dat iemand opgesloten en verpleegd
moet worden, tot hij geen gevaar meer
vormt.
Zo wordt het beste van twee werelden
verenigd: de slachtoffers hebben hun
genoegdoening, want de dader zit
achter de tralies. De gestrafte is zelf
ook geholpen. Als hij ooit in de
maatschappij terugkeert, is dat pas op
het moment dat rechters en behandel
aars denken dat hij niet gevaarlijk
meer is.
Perfect
„Een heel humane maatregel, in prin
cipe perfect", zegt hoogleraar forensi
sche psychiatrie en tbs-deskundige
Hjalmar van Marle van het Erasmus
Medisch Centrum in Rotterdam.
In 1994 hadden de klinieken 600 plaat
sen, in 2003 waren dat er al 1300. In
middels zijn er ongeveer 1600 tbs-ge-
stelden. In de gevangenissen wachten
AANTAL PLAATSEN IN TBS-INRICHTINGEN
V-
1175 1183
2T
M
'I
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 2010'
GPD/RS Bron: Justitie 'prognose I
ongeveer 170 gedetineerden gemid
deld 229 dagen tot een plek in een
tbs-kliniek vrijkomt. Volgens de prog
noses zijn in 2010 minimaal 2000
tbs-plaatsen nodig. Dat kan zo niet
doorgaan, want tbs is peperdure busi
ness. Een behandelplek kost tussen de
400 en 600 euro per dag.
Het systeem gaat, zoals de Arnhemse
rechter Yvo van Kuijck het ver
woordt, aan zijn eigen succes ten on
der. Doordat in de wet staat dat da
ders die ontoerekeningsvatbaar zijn,
tbs moeten krijgen, kunnen rechters
niet anders dan dat opleggen. Volgens
Van Kuijck kiezen rechters hier pas
voor, als duidelijk is dat een dader
door zijn ziekte niet (volledig) verant
woordelijk is voor zijn daden. De kans
van slagen van de psychiatrische be
handeling, maakt geen deel uit van
die overweging. „Je kijkt alleen of ie
mand toerekeningsvatbaar is en een
gevaar vormt."
Aan klanten duidelijk geen gebrek,
maar waarom blijft het zo stil aan de
uitgang? Lukt de behandeling soms
niet? Of klopt er iets niet aan het idee
dat met de juiste hoeveelheid tijd, pil
len en therapie van een gestoorde ge
vaarlijke crimineel een ongevaarlijke
ex-crimineel te maken is?
Ter beschikkingstelling is al bijna toe
aan een tachtigjarig bestaan, maar
groeide pas fors in de jaren zeventig.
Voor die tijd werd wel geconstateerd
dat een deel van de criminelen handel
de vanuit een psychische stoornis,
maar bij gebrek aan geld en kennis
werd met dat besef weinig gedaan. De
gekken werden samengepropt in
krankzinnigengestichten, zonder be
handeling.
In de jaren zestig en zeventig kreeg
een groep psychiaters, met een sterk
geloof in de maakbaarheid van de
crimineel, grote invloed. Tegen die
achtergrond bloeide tbs op", vertelt
Hans Boutellier, directeur van het
Verwey-Jonker Instituut en crimino-
loog.
De criminaliteit is inmiddels sterk toe
genomen en het begrip voor de plegers
daarvan verminderd. In plaats van
over daders en criminaliteit, praten
mensen tegenwoordig over veiligheid,
risico en controle. Het geloof in de
maakbaarheid van de crimineel lijkt
Per jaar worden door psychiaters en psycho
logen ongeveer vijfduizend rapporten geschre
ven over de toerekeningsvatbaarheid van ver
dachten ten tij de van een delict
Het oordeel kan zijn: geheel ontoerekeningsvat
baar, sterk verminderd, verminderd of enigszins
ontoerekeningsvatbaar, of bij volle verstand en be
wustzijn. Mede op basis van deze rapporten wordt
een klein deel van die verdachten uiteindelijk
door de rechter aan de staat terbeschikkingge-
steld. tbs.
Tbs heet officieel een maatregel, geen straf. Het
kan worden opgelegd in plaats van of naast een
straf.
Doel van tbs is in eerste instantie het beschermen
van de samenleving. Iemand die wel ziek is, maar
geen gevaar vormt, zal dus geen tbs krijgen. Op
korte termijn wordt die bescherming bereikt door
opsluiting.
Behandeling moet ervoor zorgen dat ook op lange
termijn het gevaar afneemt. Een gedetineerde
komt pas van tbs af, als hij geen gevaar meer
vormt. De rechter bekijkt regelmatig of de maatre
gel nog nodig is.
Er zijn twee soorten tbs. De bekendste is tbs met
dwangverpleging. De gedetineerde wordt dan op
genomen en verpleegd in een zwaar beveiligde kli
niek. Een andere is tbs met voorwaarden. De gede
tineerde mag dan meestal buiten een kliniek wo
nen en werken, mits hij aan de voorwaarden vol
doet die de rechter aan hem stelt. Er kan bijvoor
beeld worden geëist dat hij zich houdt aan afspra
ken met de reclassering.
te hebben plaatsgemaakt voor een ge
loof in de maakbaarheid van onze ei
gen veiligheid.
„Criminaliteit is gedepersonaliseerd",
analyseert Boutellier. „De dader is
een risico geworden, niet zozeer ie
mand die iets gedaan heeft. We verge
ten dat er een persoon achter zit. Dat
maakt het gemakkelijk maatregelen
te nemen.
Vage idealen
De hedendaagse burger wil feiten en
resultaten, geen vage idealen en onge
grond geloof in het goede van de
mens. Dalende criminaliteitscijfers,
daar draait het om, desnoods te berei
ken door levenslange opsluiting van
geesteszieke criminelen. Die houding
maakt dat anders naar daders wordt
gekeken. Behalve naar oplossingen als
opsluiten wordt daardoor volgens Bou
tellier ook beter gekeken naar risico
factoren, die maken dat iemand crimi
neel wordt: zoals schulden, gebrek
aan huisvesting of werk en medicatie.
Door uitgebreide onderzoeken in de
jaren tachtig en negentig is duidelijk
bij welke stoornissen kans bestaat dat
iemand in herhaling vervalt. Ook
blijkt dat behandeling bij sommige
geesteszieken die kans op herhaling
aanzienlijk verminderd, en bij ande
ren helemaal niet.
Maatwerk is daardoor steeds meer mo
gelijk. Een pedoseksuele delinquent
die zich aan onbekende jongetjes ver
grijpt, houdt die drang waarschijnlijk
de rest van zijn leven en kan dus beter
opgesloten blijven. Dat geldt niet voor
iemand uit de groep partnerdoders.
Waarschijnlijk was dat een eenmalige
misstap. De wet heeft echter geen ge
lijke tred gehouden met die weten
schap. De klinieken worden voor een
groot deel bevolkt door mensen die
daar volgens specialisten niet horen te
zitten omdat ze beter geholpen zou
den zijn met gedwongen medicatie, ge
combineerd met zorg en streng toe
zicht.
„De tbs-maatregel is uitgevonden in
een tijd dat je niet veel anders had
dan opsluiten", zegt psychiater Peter
van Panhuis, die het ministerie van
Justitie adviseert over verloven voor
tbs-ers. Hij vraagt zich hardop af of
tbs nog wel zo'n mooi systeem is. „Ap
pels en peren worden nu bij elkaar ge
zet. We zien niet meer wat we met wie
moeten doen."
Vicieuze cirkel
Van Panhuis en hoogleraar Van Marle
schetsen dezelfde vicieuze cirkel: men
sen met waandenkbeelden (psychoti-
ci) kunnen goed behandeld worden,
maar willen dat vaak niet. Niemand
kan ze dwingen. Door gebrek aan be
handeling gaat hun stoornis van
kwaad tot erger en doen ze de gekste
dingen. De gevangenissen zitten er vol
mee en tbs is het laatste station. In
middels vormt de groep psychotici
daar ruim een kwart van het totaal
aantal bewoners. Van Panhuis: „Ik
ben voor meer dwang. Maatschappij
neem je verantwoordelijkheid!
Van Marle ziet beperking van het aan
tal tbs-ers als beste garantie voor het
voortbestaan van de hele maatregel.
„Vergeet niet, het buitenland is nog
altijd jaloers op onze mooie klinie
ken."
Naast meer dwangmaatregelen voor
psychotici, zou een eerdere selectie
tussen behandelbaren en onbehandel-
baren moeten worden gemaakt. Nu is
pas na zes jaar en twee pogingen tot
behandelen overplaatsing naar de
longstay aan de orde.
Hij maakt een rekensom: van de hui
dige tbs-ers behoort 25 procent tot de
psychotici, die met dwangmedicatie
prima elders kunnen wonen, twintig
procent kan naar de longstay, omdat
behandeling geen effect sorteert, en
van ongeveer vijftien procent kun je
al snel na binnenkomst concluderen
dat ze onbehandelbaar zijn en dus
nooit meer vrij zullen komen. Die
groep kan wat hem betreft ook op een
aparte afdeling in een normale gevan
genis wonen. „Zestig procent kan er
uit." Als de dure tbs-plekken alleen
worden gebruikt voor mensen bij wie
behandeling zin heeft, is volgens Van
Marle ook prima aan de critici uit te
leggen, dat je de kern van tbs over
eind houdt. „Dan steek je het geld in
de juiste mensen. Je gooit ze niet
weg."
Marloes de Koning
Vooral nu een groeiende rij zelfvol-
^ane, vooral mannelijke politici
T W dot de emancipatie van autocht
one Nederlandse ouwen 'af' is en
at nu allochtone vrouwen aan de
furt zijn, kan deze biografie een les
inspiratie zijn. Dat hoopt Mineke
mill aan Eet slot van haar biografie
over Aletta Jacobs (1854-1929), de
fjfe vrouwelijke arts in Nederland
'""gbeeld van de strijd voor vrou-
ssrecht en het recht op geboor-
J eperking. Ze werd al tijdens haar
(Cn,een beroemdheid, maar had
eeds geen volwaardige biogra-
overhandigde het eerste exem-
aarvan Een onwrikbaar geloof in
y ivJfar(tigheid eerder deze maand
joe Tweede Kamer aan minister Ma-
van der Hoeven van OCW. In de
passage van het gebouw de ten-
elling 'Aletta Jacobs en het ver
gen naar de politiek' te zien. Aan
de hand van brieven, schilderijen,
spotprenten, foto's en bewegende
beelden geeft deze expositie in vogel
vlucht een indruk van haar strijdba
re leven.
Bosch, verbonden aan het Centrum
voor Gender en Diversiteit van de
Universiteit Maastricht en auteur
van een lange reeks publicaties op
dit terrein, noemt de ongelijke waar
dering voor Jacobs in de KRO- en Op
zij-verkiezing voor de grootste Neder
lander van afgelopen najaar 'slechts
een van de vele tekenen van de ge
brekkige integratie van vrouwen in
de Nederlandse samenleving'. Bij de
KRO-verkiezing belandde Jacobs op
de elfde plaats; voor de lezers van Op
zij was zij wel de grootste.
De 'bevooroordeling van den man'
waar Jacobs nog tot kort voor haar
dood over schreef, duurt volgens
Bosch nog steeds voort, zij het niet
meer in dezelfde vorm als toen, 'maai'
wel net als toen in allerlei schakerin
gen en gedaanten'. En dat ondanks
de tweede feministische golf van na
de Tweede Wereldoorlog.
Volgens Bosch lijkt het erop dat deze
gebrekkige integratie 'ook bijna al
leen maar door vrouwen wordt waar
genomen en bediscussieerd'. Als voor
beeld van onderwaardering en uit
sluiting noemt Bosch 'het glazen pla
fond of de kleverige werkvloer die
maken dat in Nederland de percenta
ges hoog opgeleide vrouwen in de top
van de universiteiten en het bedrijfs
leven minimaal blijven'.
Armoedeval
Bovendien bekritiseert ze 'negatieve
opvattingen over kinderopvang die
ervoor zorgen dat moeders nog steeds
een dubbele dagtaak hebben; huise
lijk geweld tegen vrouwen; en het
stelsel van anderhalf verdienende ge
zinnen die vrouwen in een armoede
val storten wanneer zij scheiden'.
Ook stelt ze eerwraak en het ver
schijnsel van 'koninginnemoord' on
der succesvolle vrouwen aan de
kaak.
'Met deze biografie heb ik een bijdra
ge willen leveren aan de kennis over
een belangrijke episode in de Neder
landse geschiedenis', aldus Bosch.
Dat het nodig is ons collectief geheu
gen over de emancipatie en integratie
van vrouwen 'enigszins bij te stellen'
blijkt volgens de auteur ook uit het
feit dat vrouwen in de geschiedschrij
ving vaak niet meer dan een toege
voegd hoofdstuk krijgen toebedeeld.
GPD
Mineke Bosch: Een onwrikbaar ge
loof in rechtvaardigheid - Aletta Ja
cobs 1854 - 1929; Uitgeverij Balans,
onderdeel van het biografieënproject
van het Prins Bernhard Cultuur
fonds, 800 pag., 37,50.
Mineke Bosch
foto Koen van Weel/GPD
