De brand liep nogal uit de hand
PZC
Zelfs De Jong sprak over terreu
De bommen waren
niet op burgers gericht
17 mei 1940 veranderde Middelburg voor altijd
De stad is als een boek
zaterdag 14 mei 2005
Recentelijk vocht mr. J.J. van der
Weel in zijn boek Opeens was alles an
ders. Oorlogsjaren in Middelburg
1940-1944 deze stelling aan.
Hij haalde het oude en inmiddels ver
worpen begrip 'terreurbombarde-
ment' weer van stal: 'Het ging om een
oppervlaktebombardement Mid
delburg werd gebombardeerd en be
schoten zonder dat het aanvallen van
een militair doel of militaire doelen
daarbij voorop stond (blz.165).
Wat was het eigenlijk op die 17e mei:
een bombardement, een beschieting of
een brand?
'Bombardement' is de gangbare bena
ming. Daarover had ik ooit een (telefo
nische) discussie met dé chroniqueur
van de Tweede Wereldoorlog, de on
langs overleden dr. Loe de Jong. Toen
ik de term 'bombardement' gebruikte
zei De Jong: 'Het was een beschie
ting.' Waarop ik repliceerde: 'We noe
men het hier altijd 'het bombarde
ment'. De Jong: 'Maar het was een be
schieting'. En dat was het feitelijk
ook. Omdat er Nederlandse en Franse
troepen in en nabij Middelburg aanwe
zig waren richtten de Duitsers hun ge
schut vanaf Zuid-Beveland op de
Zeeuwse hoofdstad. Daarnaast zijn er
daadwerkelijk - enkele - bommen op
Luchtopname van het bombardement op Middelburg, 17 mei 1940.
foto Zeeuws Documentatiecentrum
Middelburg afgeworpen. De grootste
schade werd echter niet door die be
schietingen en bommen veroorzaakt
Aangezien de meeste inwoners ge
dwongen waren de stad te verlaten,
het hard waaide en er weinig bluswa
ter beschikbaar was (de waterdruk
viel later op de dag zelfs geheel weg)
kon de brandweer weinig uitrichten.
Het centrum van Middelburg brandde
geheel uit.
Twee Middelburgse ooggetuigen - of
bijna-ooggetuigen - vertellen hun ver
haal. Henk Vermazen (1926) was op
de 17e mei zelf niet in Middelburg,
maar zijn vader wel. Militairen zeg
den van huis tot huis aan dat de bewo
ners de stad moesten verlaten. 'Ik
woonde toen aan Klein Vlaanderen.
Mijn vader, die timmerman bij de ge
meente was, bleef in de stad en vertel
de dat er maar weinig bommen waren
gevallen. Het was vooral een grote
brand. Mijn vader bracht een bewo
ner van de Rouaansekaai naar het
huis van diens zoon aan de Veerse-
weg. Op het dak van het huis aan de
Rouaansekaai was brand ontstaan en
mijn vader vroeg of dat vuur niet
eerst uitgemaakt moest worden. Nee,
die man, een aannemer, wilde zo snel
mogelijk weg. Zo ging dat. De beschie
tingen bij de bevrijding in 1944 waren
veel erger.'
Evert Blaas (1924) was als jongeman
lid van de Luchtbescherming. Op het
laatste moment ging hij op 17 mei de
Lange Jan op en hoorde daar zeggen
dat een eskader vliegtuigen vanaf het
Sloe op weg naar Middelburg was. 'Ik
wist niet hoe snel ik weer beneden
moest komen.' Blaas vermoedt dat de
Duitsers gedacht hebben dat de Fran
sen hun hoofdkwartier te Middelburg
hadden en van daaruit schoten en ver
zet boden. Daarom vuurden ze op ho
ge gebouwen (mogelijke uitkijkpos
ten). 'De eerste granaatinslag was na
melijk in de St. Pieterstraat, vlak bij
de Lange Jan. Toen dat niet hielp zet
ten ze bommenwerpers in. Middel
burg is niet in brand geschoten. Het
vuur begon in de goten (vergelijk de
opmerking van Vermazen). Het was
dus een stadsbrand tengevolge van
granaatbeschietingen en vliegtuig
bommen.'
Hans Sakkers en Hans Houterman,
die veel onderzoek naar Middelburg
en Zeeland tijdens de Tweede Wereld
oorlog hebben verricht zijn bij hun na
speuringen (in Duitse archieven) nim
mer opdrachten of bevelen voor een
bewust terreurbombardement tegenge
komen. Nu is terreurbombardement
een verwarrend begrip. De geallieerde
bombardementen op Duitse steden (zo
als Dresden), die geen enkel militair
doel dienden, vallen mijns inziens wel
onder dit begrip, maar 'de beschie
ting' van Middelburg niet. Het moet
zelfs niet uitgesloten worden geacht
dat de terugtrekkende Fransen bran
den in de stad hebben veroorzaakt en
mogelijk zijn er zelfs geallieerde gra
naten (van een Engels oorlogsschip)
op Middelburg gevallen.
Hoe dan ook, het waren de Duitsers
die verantwoordelijk waren voor de
verwoesting van de Middelburgse bin
nenstad. 'Slechts' 22 mensen kwamen
om, maar de materiële schade was
enorm: '18 openbare gebouwen wegge
vaagd of vernield; 500 woonhuizen in
gestort of verbrand; 177 winkels ver
nietigd en bovendien 17 kantoren, 5
banken, 5 hotels, 17 bakkerijen, 8 sla
gerijen, 20 cafés, 5 schildersbedrijven,
4 bierbottelarijen, 4 garages en 60 pak
huizen. De schade werd geschat op 25
a 30 miljoen' (gulden).
Onvervangbare monumenten gingen
verloren, evenals vrijwel het gehele
stadsarchief en een groot deel van de
Provinciale Bibliotheek. Een ramp
van ongekende omvang voor de stad.
Maar van een terreurbombardement
van Duitse zijde was geen sprake.
Peter Sijnke
Of het Duitse bombardement op de stad
Middelburg een terroristische grondslag
had? Daarover hoeft Jan van der Weel niet
lang na te denken. „Absoluut!"
Over de gebeurtenissen van die Vreselijke Vrij
dag kan men niet twisten, vindt de Middelburg
se jurist en oud-landelijk voorzitter van het Ro
de Kruis. „Niemand ontkent dat Duitse solda
ten bommen en granaten hebben gegooid. Wij
len mijn vader moest ervoor in een sloot krui
pen. Wat is een terreurbombardement, dat is
de grote vraag."
Op bladzijde 158 van zijn boek Opeens was al
les anders, zo verwijst de schrijver, staat zijn
eigen definitie van het begrip.
Een terreurbombardement op een stad is een
bombardement op een stad van de tegenstan
der of op delen daarvan zonder dat aanvallen
van een militair doel of militaire doelen daar
bij voorop staan, en derhalve in strijd met het
humanitair oorlogsrecht, een en ander o»j
tegenstander tot overgave te dwingen oji
thans te intimideren.
„En wie zich daarbij aansluit", vult deaö [1
aan, „zegt al snel dat het bombardement? i J
terreur was. Middelburg was geen militair
doel. De Franse troepen bevonden zicht®
ten van het kanaal en Nederlanders deè"
mee. In de stad waren geen militaire eenrd
op de commandopost in de Koepoortstra*
en die is gespaard gebleven. Net als dekaï
ne, het station en de verkeersweg van Goe
naar Vlissingen."
Er zijn ook historici die zeggen: het is pas*
reur als je de schriftelijke documenten bij*
hand hebt. In die redenering kan Van der*
zich niet vinden.
„Een moord wordt toch ook niet pas bewB
geacht als er documenten zijn? Nee, geen*
fel mogelijk. Het waren terreurbommen.D
schreef zelfs Loe de Jong in zijn derde ded
Zelf zou Herman Amersfoort de term 'ter
reurbombardement' nooit gebruiken, als
het om Middelburg gaat. Amersfoort, hoogle
raar militaire geschiedenis aan de Universiteit
van Amsterdam, kiest voor een heel andere de
finitie. Met een terreurbombardement heb je
de expliciete bedoeling om burgers te treffen.
Je kiest een civiel doel om je militaire doel te
bereiken. Dat was in Middelburg niet het ge
val."
Het zag eruit als terreur, weet ook Amersfoort.
„Het effect in Middelburg was heel erg. De be
bouwde kom werd geraakt. Toch hadden de
Duitsers die intentie niet. Je moet kijken naar
wat er gebeurt. Ze vielen de Franse posities bij
Arnemuiden en de kolonnes in Vlissingen aan.
Die luchtoperatie was heel moeilijk vanaf de
Sloedam, met al die slikken en schorren. Maar
de bommen op Middelburg waren geenve
sing. In de stad zaten nou eenmaal mihtaii*
Lou de Jong schreef dat het bombarden®
een terroristisch karakter had.
Toch legt Amersfoort zijn woorden andefli
„De Jong zei niet voor niets dat de bon®#
reur als karakter hadden. Niet als aard. Et
lijk is die uitspraak heel zuiver." Minderjj
ver was de Duitse bemoeienis met Frans of
len, zegt Amersfoort. „Je zou kunnen venfl
ten dat ze dat-niet moesten doen. Maar die'
nering volgde niemand in 1940. Noch Duw
noch de Franse militairen. Pas na de boiW
op Duitsland is men tot andere inzichteng
men. Dat is treurig voor Middelburg, maaf
gaat om de normen van toen. Niet die van
Dat zou niet netjes zijn." u
Wendy van den»1
Over het hombardement op
Middelburg op 17 mei 1940
is de laatste jaren veel gediscussi
eerd. Was het een bewuste po
ging van de Duitsers om de
Zeeuwse hoofdstad te vernieti
gen - een terreurbombardement
- of was de relatief grote schade
het gevolg van een ongelukkige
samenloop van omstandigheden?
Adjunct-directeur Peter Sijnke
van het Zeeuws Archief in Mid
delburg buigt zich over het vraag
stuk.
In het in 1994 verschenen boek Be
wogen jaren - over Middelburg in
de 20ste eeuw - werd de kwestie van
het mogelijke terreurbombardement
al aanger'oerd: 'Van een bewust ter
reurbombardement was geen sprake.
Het moet een combinatie van lucht
bombardement en beschietingen zijn
geweest. Een straffe wind en droog
weer deden de rest.'
Op 17 mei 1940 verloren 22 Middelburgers het leven bij
het Duitse bombardement op de stad. Door de evacuatie
van bewoners drie dagen eerder bleef het dodental be
perkt. Achthonderd mensen raakten dakloos, complete
straten werden weggevaagd. De Lange Delft, de Lange
en Korte Burg en de Markt bestonden nauwelijks meer
toen alle branden waren geblust; 591 panden werden
vernield. De schade bedroeg dertig miljoen gulden.
De Duitsers beschoten en bombardeerden Middelburg
omdat in Zeeland de Fransen nog steeds weerstand bo
den. Nederland had zich op 14 mei, na het bombarde
ment op Rotterdam, al overgegeven. De Fransen lever
den nog slag op de Sloedam, de Duitsers bombardeer
den Middelburg in een poging het verzet te breken.
De stad veranderde die dag voor altijd. Het stadhuis, het
abdijcomplex, de Petrus en Pauluskerk in de Lange
Noordstraat, het Oostindisch huis aan de Rotterdamse-
kaai, de Sint Jorisdoelen aan de Balans, de Waalse kerk
en de provinciale bibliotheek werden verwoest. De plat
tegrond van de stad zou nooit meer worden hersteld,
's Avonds arriveerden de eerste Duitse troepen in de
stad. De bezetting was begonnen.
Explosie! Dan de implosie van de afasie.
Als gruis betreedt historisch steen de eeuwigheid
van het vergeten. Eens was de stad een boek.
Beroofd van hart moet zij naar zichzelf op zoek,
tussen rijen rekwisieten van de Delftse school.
Dan ligt opnieuw de vinger van de Lange Jan
langs de regel van de tijd. De stad is als een boek:
kwetsbaar papier, bedrukt van al ons weten.
Jan J.B. Kuipers, 2005
Lange Delft Middelburg
foto Zeeuws Archief
