Egon Schiele spaarde
zichzelf niet
Adembenemende ervaring in het Mauritshuis
23 Jules de Corte-revival op komst
25 Pelgrimsjaren in Veere
27 Zeeuws Orkest in barokke sferen
Fascinerende combinate van dans,
performance en beeldende kunst
De Schilderkunst van Vermeer
Redactie bijlagen: 0113-315680
Www.pzc.nl
F.mail:redactie@ pzc.nl
Postbus 31,4460 AA Goes
Advertentie-exploitatie:
Noord- en Midden-Zeeland: 0113-315520;
Zeeuws-Vlaanderen: 0114-372770;
Nationaal: 020-4562500.
woensdag 6 april 2005
heid. Toen Schiele in 1910 zijn
eerste baanbrekende expressio
nistische werken maakte, was
hij nog maar net twintig. Kallir
wijst er niet voor niets op dat
Schiele op uitzonderlijk vroege
leeftijd tot artistieke wasdom
kwam, maar dat zijn emotionele
ontwikkeling daarbij achter
bleef. De emotionele inhaalslag
maakte Schiele met werk waar
in hij volgens de observatie van
Kallir 'de angsten en obsessies
onderzocht die volwassenen ge
neigd zijn te onderdrukken of
sublimeren'.
Erotiek
De vele werken waarmee hij the
ma's als erotiek, seksualiteit en
dood uitspitte, getuigen ook op
deze expositie van zijn obsessie
ve zoektocht naar de wortels
van zijn eigen identiteit en sek
sualiteit. Schiele zelf was vaak
zijn belangrijkste onderwerp,
maar hij spaarde zichzelf dan
allerminst. Dat maakt de serie
zelfportretten waarin hij zich
zelf identiteiten als de verwijf
de, de elegante, de fat, de mooie,
de onzekere en de stoïcijnse aan
mat, tot visueel-psychologische
meesterstukjes. Dat geldt ook
voor veel portretten van ande
ren, waaronder op deze tentoon
stelling een paar bijzondere ka
rakterschetsen van zijn vrouw
Edith.
De kunstenaar is tegenwoordig
het bekendst om zijn vrouwelij
ke naakten, maar imponeert op
deze expositie ook met genadelo
ze naakte zelfportretten. Hij liet
een aantal jaren ook minderjari
gen voor hem poseren, onder
wie zijn zuster Gerti. Dat leidde
in 1912 tot een gevangenisstraf
van vierentwintig dagen omdat
Schiele zich schuldig zou heb
ben gemaakt aan 'openbare
schennis van de eerbaarheid'.
Wie deze 'naakte' tekeningen en
aquarellen van minderjarigen
nu in het Van Gogh Museum
ziet, kan zich dat niet goed meer
voorstellen.
Schiele maakte in de gevangenis
een aquarel van zichzelf waarop
hij ontredderd op zijn brits ligt.
„De kunstenaar hinderen is een
misdaad, het is moord op ontkie
mend leven!schreef hij eron
der. Na zijn proces tekende hij
bijna nooit meer kinderen, ten
zij hij de ouders kende. Maar hij
beschouwde zichzelf sindsdien
wel als een martelaar en volgens
Kallir altijd al als een visionair
wiens plicht het was de 'blinde'
door de kunst te verlossen. Hij
kreeg daarvoor maar kort de
tijd: een paar dagen na zijn
vrouw overleed hij eind oktober
1918 op 28-jarige leeftijd aan de
Spaanse griep.
Frangoise Ledeboer
De expositie over Egon Schiele in
het Van Gogh Museum (Paulus Pot
terstraat, Amsterdam) duurt tot en
met 19 juni. De openingstijden zijn
dagelijks van 10.00 tot 18.00 uur en
op vrijdag van 10.00 tot 22.00 uur.
De catalogus (Waanders Uitgevers)
kost €24,50
De tentoonstelling van het werk van Egon Schiele wordt gecombineerd
met dans en performances. foto Femke Reijerman/GPD
plichtig aan het symbolisme en chologische inzichten over te
de stijlkenmerken van de Ju- brengen behielden ze wel altijd
gendstil. Vanuit de behoefte psy- een relatie met de werkelijk
et werk van Egon
Schiele (1890-1918)
nodigt uit tot psy
chologiseren over thema's die
elk mens in zijn leven op z'n
bord krijgt: de zoektocht
naar een eigen identiteit, be
vrediging van seksuele lust
en confrontatie met sterfelijk
heid. Op een expositie over
de Oostenrijkse expressionist
in het Van Gogh Museum in
Amsterdam kan niemand
zich daar aan onttrekken:
wie emotioneel indut wordt
meteen weer bij de les ge
haald door performances van
Marina Abramovic en dans
van de Dansgroep Krisztina
de Chatel.
Zwartharig naakt meisje, 1910
Het idee voor dit experiment
is afkomstig van het hoofd
presentatie en tentoonstellingen
van het Van Gogh Museum,
Andreas Blühm. Volgens direc
teur John Leighton betekent de
samenwerking van zijn museum
met Abramovic en De Chatel
een verrijking omdat zo het in
dringende, emotionele en provo
catieve karakter van Schieles
kunst wordt benadrukt: „Daar
mee wordt zijn werk weer terug
gebracht tot de essentie." Maar
klopt het wel dat beschouwers
van zijn naakten, portretten,
landschappen en allegorieën
zonder deze extra prikkels van
dans en performance niet meer
zien dat Schiele - in de typering
van Leighton - 'onder de huid
wilde kruipen van zijn persona
ges en de beschouwer verontrus
ten om zo door te dringen tot de
kern van het leven, liefde en
dood'? Abramovic en De Chatel
onderzoeken al jarenlang de be
tekenis van het lichaam in inter
actie met de geest en dat ze tot
de top van hun vak horen, bewij
zen ze nu ook in het Van Gogh
Museum. Maar goede wijn be
hoeft bij een topkunstenaar als
Schiele geen krans en deze expo
sitie overdondert ook zonder
hun inbreng met superieur ge
mak. Is het experiment daarmee
mislukt? Zeker niet, want de
combinatie van podium- en beel
dende kunst fascineert hoe dan
ook omdat dergelijke spektakels
in een museum uitzonderingen
zijn. Wie er genoeg van heeft,
kan zich bovendien omdraaien
om extra geconcentreerd naar al
het moois aan de muren te kij
ken.
De expositie is het eerste over
zicht van Schiele in ons land en
kwam tot stand door genereuze
bruiklenen van rond de negen
tig werken op papier uit het Al-
bertina, het Weense museum
dat meer dan honderdtachtig
van zijn tekeningen en aquarel
len bezit. Al onder zijn tijdgeno
ten genoten juist deze werken
foto GPD
zek al in 1906 toelatingsexamen
op de gerenommeerde Akade-
mie der Bildende Künste in We
nen. Bij zijn bliksemsnelle ont
wikkeling liet hij zich aanvanke
lijk vooral inspireren door Gus-
tav Klimt, de leider van de Wie
ner Sezession, de groep die zich
verzette tegen de moraliserende
werken van de vorige generatie.
Maar al gauw ging hij zijn eigen
weg en ontwikkelde zich tot een
van de meest toonaangevende
Oostenrijkse expressionisten.
Gelijktijdig ontstaan met, maar
onafhankelijk van de gelijkna
mige Duitse stroming, was de
Oostenrijkse variant sterk schat-
foto GPD
op papier de reputatie als het
beste onderdeel van zijn oeuvre.
Aangevuld met schilderijen uit
onder meer het Wien Museum,
de Galerie Belvedere en het Leo
pold Museum kan de ontwikke
ling van Schiele nu stap voor
stap worden gevolgd.
Syfilis
De kunstenaar werd op 12 juni
1890 op dertig kilometer af
stand van Wenen geboren in de
provinciestad Tulln aan de Do-
nau. Daar was zijn vader chef
van het plaatselijke spoorweg
station. De deugdzaamheid van
Adolf Schiele was schijn: hij
had al syfilis opgelopen toen hij
met Egons moeder trouwde. Ja
ne Kallir vertelt in haar uitvoeri
ge levensbeschrijving in de cata
logus dat de ziekte zich pas in
1902 in het laatste terminale sta
dium openbaarde. Adolf werd
labiel en irrationeel en kreeg
last van hallucinaties en drift
buien. Hij stierf op 31 december
1904, toen Egon pas veertien
was. Volgens Kallir heeft zijn
dood zijn hele adolescentie beïn
vloed en hem zijn obsessie met
sterfelijkheid bezorgd.
Mislukt op het 'Realgymnasium'
deed Egon tegen de zin van zijn
oom en voogd Leopold Czihac-
Zelfportret, 1910
'De Schilderkunst' van Vermeer foto ANP
Drie maanden lang toont het Maurits
huis een van de iconen van Johannes
Vermeer, het uit Wenen afkomstige olieverf
De Schilderkunst'. Dat gebeurt samen met
de drie Haagse Vermeers: 'Gezicht op
Delft', 'Meisje met de parel' en 'Diana en
haar nimfen'.
Directeur Duparc spreekt in lyrische be
woordingen over 'De Schilderkunst' (circa
1666-1668), een kunstwerk dat hem zo in
tens boeit, dat hij zijn ogen er nauwelijks
vanaf kan houden. „Met dit werk gaf Ver
deer duidelijk zijn visitekaartje van eigen
kunnen af. Je ogen worden meegezogen in
die ruimte langs dat gox'dijn, langs die tafel
waarvan dat kleed out of focus is, over de
schouder van de kunstenaar, hoe hij bezig
is. Verder gaan je ogen uiteindelijk naar de
fama, die de loftrompet luidt op de schilder
kunst. Ook die landkaart van De Nederlan
den op de achterwand met allerlei namen
van steden is natuurlijk ook een bood
schap: schilderkunst draagt bij aan de
roem van de schilder, van de stad, van de
provincie, van de provinciën, maar gaat
ook de grenzen over. Het is in zekere zin
een statement. Enerzijds is de schilder de
ambachtsman, maar hij verbindt het met
de muze van de geschiedenis. Hij wil hiel
de schilderkunst de erkenning geven die hij
vindt dat deze verdient en dus ook op een
niveau brengen van de geschiedenis."
Er zijn volgens Duparc bepaalde schilde
rijen die overweldigend zijn. „Dit is nu een
schilderij voor mij zonder één zwakte. Dit
is eén schilderij waarbij perspectief, licht
val, stofuitdrukking, verhoudingen, symbo
liek, perfect zijn. Iets wat ik dus ook zeg
over 'gezicht op Delft', zonder twijfel het
mooiste stadsgezicht dat er bestaat. Zon
schilderij groios upon, you, zoals de Engel
sen zeggen. Dat heeft dit schilderij ook."
Hij is er van overtuigd dat Vermeer met het
grote gordijn op de voorgrond refereert aan
het verhaal uit het oude Griekenland over
Zeuxis en Parrhasios, die een wedstrijd met
elkaar aangingen wie van hen de beste schil
der was. Zeuxis maakte een stilleven met
druiven waarop de vogels afkwamen en in
begonnen te pikken. Hij dacht al te hebben
gewonnen en vroeg Parrhasios om zijn schil
derij te onthullen en het gordijntje opzij te
schuiven. Maar dat gordijntje was geschil
derd. Parrhasios won, want Zeuxis had wel
iswaar de vogels voor de gek gehouden,
maar Parrhasios had een schilder erin laten
lopen.
„Daar begint eigenlijk al het illusionisme.
Ik ben ervan overtuigd dat het gordijn, dat
je ook op schilderijen van anderen tegen
komt, zoals nu te zien is op de tentoonstel
ling Bedrogen Ogen in het Mauritshuis,
steeds is geïnspireerd door dit beroemde
verhaal."
Door de inventarislijst, opgemaakt bij de
dood van Vermeer (1632-1675), is bekend
dat het schilderij 'De Schilderkunst' werd
genoemd. Duparc: „De meeste titels zijn la
ter bedacht, zoals 'De Melkmeid'. Vermeer
heeft het ook altijd thuis gehouden. Dat
was bijzonder, want bij zijn dood waren er
grote schulden. Zijn weduwe verkocht het
ook niet, via een truc hield zij het in de fa
milie." Hieruit denkt Duparc te kunnen op
maken dat 'De Schilderkunst' van grote
emotionele waarde moet zijn geweest, in ie
der geval voor zijn weduwe. „Vanaf 1672
heeft Vermeer het financieel moeilijk ge
had. Hij kon dit werk gemakkelijk verko
pen, maar dat heeft hij niet gedaan. Daar
uit mag je toch voorzichtig de conclusie
trekken dat dit kennelijk voor hem - juist
door de betekenis van het schilderij - een
heel belangrijk werk was."
Duparc beschouwt 'De Schilderkunst', in
de intieme setting van het Mauritshuis, sa
men met 'Meisje met de parel' en 'Gezicht
op Delft' als een geweldige beleving. „Dit
soort schilderijen zijn gemaakt voor huizen
en niet voor grote witte museumzalen; een
sensationeel mooie combinaties, een adem
benemende ervaring."
Hans Verhagen
'De Weense Vermeer, Een bijzondere bruikleen'.
Mauritshuis, Den Haag. Samen met de drie Ver
meers uit de eigen collectie te zien t/m 26 juni. Spe
ciale publicatie: Vermeer in het Mauritshuis,
14,95.
