Hij wilde een voorbeeld stellen
PZC
Was het een hartinfarct of was het moord?
Adrianus VI werd
met stenen begroet
Heiligverklaringen
tekenen de paus
Paus liet zijn kerk een rol spelen in de wereldpolitiek
maandag 4 april 2005
door Theo Krabbe
ROME - Johannes Paulus II le
verde een belangrijke bijdrage
aan de val van het communisme
in Oost-Europa. Van de
rooms-katholieke kerk maakte
de Poolse paus na jaren van con
ciliaire vernieuwing al snel
weer een conservatief bolwerk.
Maar ook zijn beleid kende tal
van dubbelzinnigheden.
De Pool Karol Wojtyla was een
vat vol tegenstrijdigheden: een
ontroerend vriendelijke man,
maar als kerkvorst onverbidde
lijk streng, hardvochtig en zelfs
afschrikwekkend.
Paus Johannes Paulus II drukte
een belangrijk stempel op de ge
schiedenis van de twintigste
eeuw en op het katholicisme.
Zonder zijn inzet was het com
munisme in Oost-Europa moge
lijk niet ingestort en het IJzeren
Gordijn niet gevallen. Na alle ja
ren van vernieuwing maakte hij
deze paus van de rooms-katho
lieke kerk weer een conservatief
bolwerk. Hoewel hij de laatste
jaren een zieke, vermoeide en ui
terst breekbare indruk achter
liet, omschreef één van zijn bio
grafen hem ooit als 'een wereld
leider met een stalen uithou
dingsvermogen en een geheugen
als een computer'.
Wojtyla leed aan de ziekte van
Parkinson, een voortschrijdende
neurologische aandoening, en er
gingen geruchten over botkan-
ker. Niet alleen zijn hoge leef
tijd, 84, en de inspanningen van
zijn ambt hebben de laatste ja
ren zijn gezondheid ernstig on
dermijnd. Ook andere ziekten
en verwondingen eisten hun tol.
In 1981 werd hij in de buik ge
schoten bij een aanslag door de
Turk Mehmet Ali Agca, die in
opdracht van de Sovjet- en Bul
gaarse veiligheidsdiensten zou
hebben gehandeld. De ware toe
dracht daarvan is nooit opgehel
derd.
Maar die slechte fysieke gesteld
heid heeft zijn ijzeren wils
kracht nooit kunnen breken.
Geen moment heeft hij overwo
gen om vroegtijdig zijn ambt
neer te leggen. Hij wilde juist
een voorbeeld stellen voor alle
zieke en oude mensen.
Het beleid van Johannes Paulus
II is in de afgelopen zevenent
wintig jaar dubbelzinnig en te
genstrijdig geweest: progressief,
gedurfd en moedig op sociaal ge
bied en in de internationale poli
tiek, maar conservatief, angstig
en hardvochtig op kerkelijk ge
bied en in de katholieke moraal.
Ook zijn persoonlijkheid bevat
te diezelfde tweeslachtigheid:
vriendelijk, warm, energiek en
sportief, maar ook autoritair,
hardvochtig en op het laatst van
zijn leven gebroken en broos.
Steeds weer toonde Wojtyla zijn
twee gezichten.
Toen op 16 oktober 1978 einde
lijk witte rook uit de Sixtijnse
Kapel kringelde en de nieuwe
paus ('Habemus papam') op het
bordes aan het Sint-Pieter-
splein in Rome verscheen, stond
de wereld versteld: een Pool! Na
Paus Johannes Paulus II in 1978; het is voor het eerst dat een paus in het openbaar een sweater draagt.
455 jaar weer eens een niet-Itali-
aan aan het hoofd van de
rooms-katholieke kerk.
Kardinaal Wojtyla van Krakau
was in zijn geboorteland ge
vormd door het 'Poolse messia
nisme': het bewustzijn een spe
ciale Slavische roeping te heb
ben voor Europa en de wereld.
Die Poolse romantiek kende ook
de voorspelling van een Slavi
sche paus die Europa en de we
reld (weer) zou verenigen onder
het christendom. Het was deze
innerlijke overtuiging, waarmee
de nieuwe paus zijn pontificaat
vorm gaf.
Aanvankelijk werd Wojtyla we
reldwijd met sympathie be
groet. Maar al snel sloeg die sym
pathie bij westerse katholieken
om in verguizing, afkeer en zelfs
openlijke tegenstand. Zeker
toen zij inzagen welk beleid Jo
hannes Paulus II, die geen tegen
spraak duldde, voerde en welke
boodschap hij in toespraken, op
zijn buitenlandse reizen en in en
cyclieken (officiële kerkelijke
documenten met bindende uit
spraken) uitdroeg.
Speerpunten
Vanaf het begin kende die bood
schap van paus Johannes Pau
lus II drie speerpunten. Aller
eerst een aanval op het commu
nisme in Oost-Europa, waarbij
de geestelijke waarden en de
veerkracht van het Poolse katho
lieke volk ten voorbeeld werden
gesteld. Op de tweede plaats een
aanklacht tegen het morele ver
val in het Westen (de 'cultuur
van de dood'), dat zich uit in za
ken als abortus, euthanasie, con
sumptiedrang en materialisme.
En ten derde trachtte de paus de
dialoog met de wereldreligies te
ontwikkelen.
Daarvoor bracht hij tot drie
keer toe geestelijke en spirituele
leiders van jodendom, islam,
boeddhisme en hindoeïsme sa
men om voor de wereldvrede te
bidden.Met zijn aanval op het
communisme konden de wester
se katholieken nog wel instem
men. Dit speerpunt werd óok on
miskenbaar een succes. Door
zijn stille diplomatie en finan
ciële steun van het Vaticaan aan
de katholieke volksbeweging So
lidariteit slaagde hij er in een
centrale rol in Polen te spelen in
de overgang van communisme
naar democratie. Die luidde het
begin van de val van het commu
nisme in. Later zou Michaïl Gor-
batsjov dat in zijn memoires
ook ruiterlijk toegeven: „Alles
wat de laatste jaren in Oost-Eu
ropa gebeurd is, zou onmogelijk
zijn geweest zonder deze paus
en zonder de belangrijke rol -
ook de politieke rol - die hij op
wereldniveau speelde." Johan
nes Paulus II sloot daarbij een
geheim pact met de Amerikaan
se president Ronald Reagan,
ook een felle anticommunist. In
foto ANP
ruil voor dollars voor de demo
cratische oppositie in Polen be
gon hij een kruistocht tegen de
marxistisch geïnspireerde bevrij
dingstheologie en de duizenden
basisgemeenschappen in La
tijns-Amerika.
In die 'kerk van de armen' zagen
de VS een bedreiging van hun
politieke, economische en veilig
heidsbelangen, direct in hun
achtertuin. Reagan verklaarde
achteraf over zijn 'heilige allian
tie' met de paus: „God stuurt
ons sommige mensen op het juis
te tijdstip, wanneer we hen het
hardst nodig hebben. In het ge
val van Johannes Paulus II heeft
hij dat gedaan." Juist door zijn
stille diplomatie, en zijn per
soonlijke en diplomatieke con
tacten met wereldleiders als Rea
gan, Brezjnjev, Gorbatsjov en
Clinton, slaagde deze paus er in
om de rooms-katholieke kerk
een rol van betekenis te laten
spelen in de wereldpolitiek.
Wojtyla's strijd tegen het more
le verval in het Westen liep ech
ter uit op een fiasco. Binnenker
kelijk werd zijn gezag, vooral
vanwege zijn rigide standpun
ten over huwelijk, echtschei
ding en seksualiteit, uitgehold.
Mede door zijn verzet tegen
voorbehoedmiddelen en het ge
bruik van condooms tegen aids
heeft de Pool zijn kerk in mis
schien wel de grootste gezagscri
sis ooit gestort.
Mislukking
Terwijl hij zich inspande voor
de bevordering van de interreli
gieuze dialoog tussen de wereld
godsdiensten, mislukten zijn po
gingen om de christelijke ker
ken dichter bij elkaar te bren
gen. Hij ging niet over tot de er
kenning van de ambten en de eu
charistische gastvrijheid van de
niet-katholieke kerken, on
danks alle theologische studie
commissies. Jegens de oosterse
en protestantse kerken hand
haafde hij de superioriteit van
de rooms-katholieke kerk. Daar
bij bleef het pauselijke ambt de
grootste blokkade. Al slaagde
hij er wel in de historisch uiterst
beladen verhouding van de kerk
met het jodendom en de islam
enigszins te verbeteren.
Als voorvechter voor sociale
rechtvaardigheid en mensen
rechten schreef Johannes Pau
lus geschiedenis. Maar binnen
de eigen kerk heeft hij de span
ningen en polarisatie hoog laten
oplopen. Hij stond geen enkele
afwijkende mening toe. Veel
theologen en bisschoppen heb
ben dat aan den lijve moeten on
dervinden: de theologen
Edward Schillebeeckx uit Nij
megen, de Zwitser Hans Küng,
de Amerikaan Charles Curran,
de Braziliaan Leonardo Boff.
Tissa Balasuriya van Sri Lanka
en de bisschoppen Gaillot van
Evreux en Huntington van
Seattle. Daarmee schiep de paus
een verstikkend klimaat, waar
in achterdocht, verklikkerij,
angst en onvrijheid hoogtij vier
den.
Aan de discussie over toelating
van vrouwen tot het pries
terambt trachtte de paus, een
groot Maria-vereerder, met een
apostolische brief een eind te
maken. Waarschijnlijk was dat
het grootste falen van zijn ponti
ficaat. Door vrouwen, voor altijd
van het priesterambt uit te slui
ten, negeerde hij de belangrijk
ste culturele ontwikkeling van
de twintigste eeuw: de vrouwen
emancipatie.
Onvermoeibaar
Maar de kerkelijke protestbewe
gingen hebben zich er niet door
laten afschrikken. Ze bleven on
vermoeibaar ijveren voor ver
nieuwing: inspraak van de gelo
vigen bij de benoeming van bis
schoppen, toelating van vrou
wen tot het priesterschap, af
schaffing van het verplichte
priestercelibaat en een moderne
re seksuele moraal. Die hete
hangijzers werden steeds onver
biddelijk door het Vaticaan van
de hand gewezen. GPD
Twijfels rond doodsoorzaak van Johannes Paulus 1 zijn nooit helemaal weggenomen
door Louis Burgers
DEN HAAG - Niet meer dan 33
dagen duurde in 1978 het ponti
ficaat van Johannes Paulus I, de
voorganger van de nu overleden
Poolse paus Johannes Paulus II.
De geheimzinnigheid die het Va
ticaan kenmerkt, zorgde daarna
al snel voor geruchten dat hij
vermoord zou zijn. Maar daar
voor ontbreekt elk bewijs. Wel
verzuchtte Johannes Paulus I
ooit tegen kardinaal Wille-
brands dat de taak hem zwaar
viel. Zwaar genoeg voor een
hartinfarct?
Het onverwachte overlijden van
paus Johannes Paulus I (Albino
Luciano) in september 1978 zou
een moord zijn geweest. Zuster
Vincenza, die hem zijn dagelijk
se kop koffie bracht en geen ge
hoor kreeg op haar herhaalde
kloppen, werd door Radio Vati-
cana verzwegen. De pauselijke
secretaris werd later opgevoerd
als diegene die de dode paus ont
dekte Het Vaticaan moest ken
nelijk wat verzwijgen.
Kortom, een verhaal voor een
goede thriller.
Die is ook geschreven. In deel
III van Francis Ford Coppola's
meesterwerk The Godfather
vormt de moord op Albino Lu
ciano door maffiabaas Al Paci-
no een centraal thema. De glim
lachende paus, die een spiritue
le invulling aan zijn pontificaat
wilde geven, wilde malversaties
in het Vaticaan niet langer toe
dekken. Ook schrijvers als Tho
mas Ross en de Britse onder
zoeksjournalist David Yallop
(in: God's wil of maffia?) gelo
ven liever in samenzweringen
dan in andere verklaringen. Yal
lop maakt het daarbij wel heel
bar door te suggereren dat de
'moord' plaatsvond vanwege Lu
ciano's streven om geboortebe
perking te legaliseren en de fi
nanciën te saneren. Luciani ver
dient beter.
De in 1912 in Canale d'Agordo
(Dolomieten) geboren kardinaal
koos niet voor niets als pauselij
ke wapenspreuk Humilitas (ne
derigheid). Juist vanwege zijn
nederigheid werd hij gekozen
als opvolger van de ietwat pom
peuze Paulus VI. Van hem werd
verwacht dat hij een geestelijke,
spirituele invulling zou geven
aan het hoge ambt. Luciano
werd 1973 kardinaal van Vene
tië om op 28 augustus 1978 tot
paus te worden gekozen.
In zijn eerste boodschap na zijn
selectie bewees de nieuwe paus
zich als spiritueel leider. Hij
richtte zich tot alle mensen: „In
(het) streven gezamenlijk verant
woordelijkheid te nemen voor
en een antwoord te geven op de
huidige schreeuwende proble
men is de kerk geroepen de we
reld die geestelijke dimensie te
geven waarom zo velen vragen."
Toen de 110 overgebleven kardi
nalen begin oktober voor hun
nieuwe conclaaf bijeenkwamen
bleek dat zij hun les hadden ge
leerd. Zij moesten er ook reke
ning mee houden dat een nieu
we paus bekend moest zijn met
de wijze waarop het centrale be
stuursapparaat van de kerk in
de praktijk functioneert. Johan
nes Paulus I stak niet onder stoe-
Johannes Paulus I, voorganger van de nu overleden paus.
len of banken dat hij niet wist
hoe hij met die taak moest begin
nen.
Diagnose
Daarnaast waren er ook toen al
geruchten over een moordaan
slag. De toenmalige woordvoer
der van het Vaticaan, Romeo
Panciroli, gaf toe dat er twijfel
bestond aan de doodsoorzaak.
De eerste diagnose was dat de
paus aan een hartaanval was
overleden. Twee specialisten
van het San Camillo-ziekenhuis
achtten het echter waarschijnlij
ker dat een hersenbloeding de
doodsoorzaak was.
Ook werd al geschreven (zoals
door dagblad Corrièra della Se-
foto ANP
ra) dat er geen ernstige reden
was te twijfelen aan een natuur
lijke doodsoorzaak. Juist daar
om werd het achterwege blijven
van een lijkschouwing onbegrij
pelijk geacht. Het dagblad La
Stampa commentarieerde dat
het niet vreemd was als iemand
'door zijn reusachtige taak over
weldigd' wordt, 'maar het feit
Van een onzer verslaggevers
DEN HAAG - De Pool Karei Woytila was in 1978 de eerst
niet-Italiaan in 455 jaar die tot paus werd gekozen. Sin4
1522 was dat niet meer gebeurd. Toen werd Adriaan Floris
zoon uit Utrecht tot zijn eigen verrassing paus.
Adriaan werd op 2 maart 1459 geboren als zoon van eg
scheepstimmerman. Hij kreeg zijn opleiding bij de Broedss
was professor in Leuven en werd in 1507 benoemd tot hui sot
derwijzer van de latere keizer Karei V. Op die manier kwas
Adriaan in het centrum van de macht Hij maakte snel promt'
tie, werd in 1515 bisschop en twee jaar later kardinaal.
Hij was in Catalonië toen hij na de dood van Leo X op 9 jani&
ri 1522 als compromiskandidaat plotseling tot paus werdgti
kozen. De Romeinen begroetten de benoeming van de 'ba:
baar' met gehuil, gefluit en een stenenregen. Het duurde over-'
gens nog tot eind augustus eer Adrianus VI (of Hadrianush
de door pest getroffen stad aankwam.
Er was geen tijd te verliezen om de kerk ingrijpend te hervor
men, zo vond hij Niet op de manier van Martin Luther oven-
gens, die hij met kracht bestreed, zonder veel succes oven-!
gens. Adrianus keerde zich tegen het luxe leventje van de pre
laten en probeerde corruptie en misstanden aan te pakker
Ook dat viel niet goed.
Veel tijd had hij niet want de 'strenge man' Adrianus stierf®
op 14 september 1523. Hij werd bijgezet in een monumental
praalgraf in Santa Maria dell'Anima, tegenwoordig de Duife
kerk in Rome. De kardinalen besloten nooit meer een buite&j
lander tot paus te kiezen. Tot 1978.
GPD
Titus Brandsrria werd in 1985 heilig verklaard.
foto ANP
door onze verslaggever
RIJSWIJK - De kerkvisie van een paus blijkt niet alleen uil
zijn encyclieken en benoemingen. Ook door de mannen cd
vrouwen die hij tot de eer der altaren verheft, kan hij laten
zien, wat voor hem een model van een echte rooms-katholiek
dat een lijkschouwing achterwe
ge blijft, lijkt wél verdacht.'
Die verdenking heeft Johannes
Paulus II uiteindelijk willen
wegnemen. In 1989 gaf hij de
Britse journalist John Comwell
toestemming met iedereen te
praten die bij het pontificaat
van Johannes Paulus I betrok
ken was. Cornwell stelde als be
langrijkste conclusie vast dat de
dood van de pontifex helemaal
niet als een verrassing kwam, ze
ker niet voor ingewijden.
In zijn A thief in the night
maakt hij melding van sterk op
gezwollen benen en voeten, zo
danig dat de paus geen schoe
nen meer kon dragen. In het ver
leden had hij een embolie gehad
en daags voor zijn dood klaagde
hij andermaal over ondraaglijke
pijn in zijn borst. Maar medi
sche verzorging kwam er in die
33 dagen niet. De arts die de
overlijdensakte tekende, wist
niets van zijn fysieke staat.
Daarmee was het gerucht over
moord voldoende ontzenuwd.
Blijft over de vraag hoe het kon
dat de geestelijken in het Vati
caan de arme Luciano zo aan
zijn eigen lot hebben overgela
ten. Bijna dagelijks sprak hij
over zijn naderende dood. Mis
schien was hij wel te aardig, te
weinig ervaren in het leven in
een gemeenschap waar de strijd
om de macht, wantrouwen en ve
nijn hoogtij vieren. Niemand be
schermde hem. Het gekonkel
deed hem de das om. Een naïeve
dorpspastoor zit niet lekker op
de stoel van de plaatsvervanger
van Christus. GPD
Paus Johannes Paulus II had bij zijn keuze van zaligen en hi
ligen een voorkeur voor martelaren voor het geloof, of zij nii
door rechts of links om het leven waren gebracht. Tot de uit
verkorenen behoorden de uit het jodendom katholiek gewoa
den Edith Stein en de Poolse priester Maximilaan Kolbe, die
in het concentratiekamp Auschwitz naar voren stapte toen
een gehuwde man ter dood zou worden gebracht. Maar h|
heeft ook 240 religieuzen en andere rooms-katholieken die re
publikeinen tijdens de Spaanse Burgeroorlog om het leven
brachten, zalig verklaard.
Maar ook anderen kwamen in aanmerking. De paus vertaaldt
zijn diepe bewondering voor Moeder Teresa bijvoorbeeld in;
een zeer snelle zaligverklaring van de non die onder de armen
van Calcutta werkte.
De eerste Poolse paus in de kerkgeschiedenis heeft een recoil
daantal mensen tot de eer der altaren verheven. Het waren
meer dan onder het bestuur van alle andere ruim 250 pausen
samen. Heilig werden tijdens zijn pontificaat bijna vijfhon
derd mensen, van wie meer dan vierhonderd martelaren. Hei
aantal zaligen bedraagt ruim 1300, onder wie meer dan dui
zend martelaren.
Omstreden
De meest omstreden besluiten van de paus waren de zaligvefi
klaringen van de oprichter van de uiterst conservatieve bewe
ging Opus Dei, Josemaria Escriva de Balaguer, en van de ne-
gentiende-eeuwse paus Pius IX. De paus had enkele jaren na
zijn aantreden zijn waardering voor Opus Dei laten blijken
door de beweging tot persoonlijke prelatuur te verheffen
Hierdoor viel de beweging rechtstreeks onder zijn gezag ei
niet meer onder dat van de plaatselijke bisschop. In 1992. ze
ventien jaar na zijn overlijden, werd Escriva de Balaguer za
lig verklaard. Al in 2002 volgde na een van de kortste procedu
res in de kerkgeschiedenis zijn heiligverklaring.
Pius IX, de conservatieve paus die zich tot het uiterste verzet-!
te tegen de Italiaanse eenwording en het liberalisme, kreeg?
september 2000 deze eer. samen met Johannes X5Ö1I
(1958-1963), de paus van het Tweede Vaticaans Concilie
Daarmee werd kennelijk geprobeerd zowel conservatieve a|j
progressieve katholieken tevreden te stellen.
Kaatje Dierkx
Ook Nederland had zijn aandeel in de zalig- en heiligverfaffl
ringen. Met Kaatje Dierkx uit Ossendrecht, die in 1946 zalig
was verklaard, kreeg Nederland in 2000 voor het eerst sinds'
1925 (Petrus Canisius) weer een heilige. De uit Tilburg afkom
stige Peerke Donders (1982), Titus Brandsma (1985), ook een
slachtoffer van de nazi's, en de Limburger Karei Houbeo
(1988) werden zaligverklaard. Opvallend is dat drie van hen
in het buitenland werkzaam waren: Dierkx in China, waar zij
slachtoffer werd van de Bokseropstand, Donders in Suriname;
en Houben in Ierland.
Edith Stein was weliswaar een Duitse, maar werd uit het kar-
melitessenklooster in het Limburgse Echt naar Auschwitz gfc|
deporteerd. Daardoor zien velen haar als een 'halve Neder-j
landse'. Stein werd in 1987 zalig en elf jaar later heilig ver-:
klaard. Tegen haar verheffing tot de eer der altaren bestond!
in joodse kring verzet omdat de nazi's haar niet om haari
rooms-katholieke geloof maar om haar joodse afkomst had
den vermoord.
In oktober 2003 verklaarde de paus de Duitser Arnold Jans
sen heilig. Hij was voor de antireligieuze Kulturkampf in[
Duitsland naar Nederland gevlucht, waar hij in Steyl bij Tege-
len drie religieuze congregaties stichtte. ANP