Verliefdheid
is een modegril
Napoleons soldaten zouden de duivel hebben opgegeten
NAPOLEONS
Fatale veldtocht
naar Moskou
zaterdag 26 maart 2005
Is liefde onmisbaar voor een
gelukkig leven? Helemaal
niet, vindt psycholoog Ad Vin-
gerhoets, het is een overschat
gevoel. Een obsessie die zelden
tot iets goeds leidt, schrijft hij
in zijn binnenkort te verschij
nen boek. Is uithuwelijken dan
toch niet zo'n slecht idee?
Het meisje heeft het wel naar haar
zin. Het werk op de boerderij
vindt ze leuk en de boer is een aardige
jongen. Maar ja, ze is niet verliefd.
Dus gaat het feest niet door. „Daar be
grijp ik nou niets van", zegt Ad Vin-
gerhoets. „Die twee zouden waar
schijnlijk een hele goede en lange rela
tie kunnen hebben. Niet verliefd, so
what? Verliefdheid duurt een paar
maanden, hooguit twee jaar en dan is
het over. Het is een overschat gevoel,
waarop mensen hun hele toekomst ba
seren. Al die mensen die na zeventien
jaar elkaar de hersens inslaan zijn
waarschijnlijk ooit verliefd geweest."
Verliefdheid en liefde zijn helemaal
niet nodig om een gelukkig leven te lei
den, vindt de hoogleraar klinische ge-
zondheidspychologie aan de Universi
teit van Tilburg. Samen met Miranda
van Tilburg schreef hij een boek over
het thema. Een prikkelend boek, want
het is volgens hem hoog tijd een aan
tal vastgeroeste ideeën tegen het licht
te houden. Het is geen pleidooi voor
polygamie, benadrukt hij, omdat enke
len dat er in menen te lezen.
Wel vraagt hij zich af waarom we in
het Westen bijvoorbeeld zo neerbui
gend doen over uithuwelijken. „De
huidige generaties hebben verliefd
heid verheven tot een hoger goed. Als
dat er niet is, is een relatie gedoemd te
mislukken. In de culturen waar uithu
welijken gebruik is, zien ze juist ver
liefdheid als een gevaar voor een rela
tie. Hier hebben we de liefde vreselijk
opgehemeld, alsof een leven zonder
niet de moeite waard is. Waarom denk
je dat een vrouw uit een heel zielig
Afrikaans land verliefd wordt op een
dikke, vette westerling? Omdat ze van
'm houdt? Nee hoor, vanwege zijn rijk
dom, met hem is ze zeker van eten."
Ontnuchterend hè, voegt hij er met
een lachje aan toe.
Dat vindt-ie leuk, menselijk gedrag
op een andere manier bekijken dan ge
bruikelijk. „Ik heb ook de wijsheid
niet in pacht, maar ik word er niet
goed van als ik zie wat mensen alle
maal overhoop halen in naam van de
liefde. Van die hals-over-kop-types
die doen alsof ze door de bliksem zijn
getroffen, meteen willen trouwen, een
paar maanden later weer op een ander
verliefd worden en direct weer willen
scheiden. Het geeft een hoop ellende.
Daarom kun je er beter wat nuchter
der tegenaan kijken."
Orpheus
Ach, de liefde. Orpheus had er een
tocht door de onderwereld voor over.
Geen gevaar zo groot of hij overwon
het om met zijn gestorven geliefde Eu-
ridice terug te kunnen keren naar de
wereld der levenden. Aan het eind van
de geschiedenis zijn ze voor eeuwig
verenigd in de liefde en in de opera
naar dit mythologische verhaal zingt
het koor: De liefde overwint! Romans,
gedichten, muziek, schilderijen, films,
televisie, balletten, waar gaat het ei
genlijk niet over ditoerthema? Romeo
en Julia of Boer zoekt Vrouw, La Bo
hème of Memories, Jan Wolkers of Ro
bert ten Brink, vrolijk of treurig, hoop
vol of hopeloos, altijd weer de liefde,
de liefde, de liefde. Zonder liefde lijkt
het leven zinloos.
Als verliefde mensen een foto van hun
geliefde te zien krijgen, is er in bepaal
de gedeelten van de hersenen activi
teit te zien die bij foto's van anderen
niet optreedt. Vermoedelijk is diezelf
de hersenactiviteit ook te zien als een
fan van, bijvoorbeeld, Feyenoord een
foto van zijn favoriete club ziet. Of als
de huilende man van het beroemd ge
worden tv-fragment een foto ziet van
zijn geliefde auto, de Bugatti. De we
tenschap gaat in eerste instantie uit
van het simpelste, dus liefde is liefde,
stelt Vingerhoets.
„Of het nou voor een vrouw, een hond
of een postzegelverzameling is. Toch
zie je vaak dat dezelfde mensen die
praten over hun grote liefde zeggen
dat het onzin is als iemand God lief
heeft. Terwijl dat voor die persoon net
zo concreet is. Het enige verschil zit
'm in de seks. Of beter: de voortplan
ting. Seks en liefde kun je niet hele
maal los van elkaar zien. Seks is een
vehikel van de natuur om de genen
door te geven, dat is nu eenmaal ons
lot. Om de kans te maximaliseren dat
dit proces plaatsvindt is er de liefde
gekomen, en wij bedenken er nu de ro
mantiek bij, afhankelijk van onze cul
tuur en economische situatie."
Verliefdheid is iets uit een ver verle
den, toen de mens nog in stammen
leefde en het gevaar op inteelt groot
was. Om dat te vermijden moest er ge
paard worden met personen buiten de
eigen stam, mogelijk zelfs vijanden.
Er moest dus "een tegenkracht komen
om die angst voor vreemden te over
winnen: verliefdheid. Bovendien zorg
de de verliefdheid er voor dat de moe
der niet met haar kind alleen kwam te
zitten te zitten. Dat gaf haar en haar
kind een beschermer en medeverzor
ger.
Nu hoeven we geen angst meer te heb
ben voor vreemden en kunnen vrou
wen heel goed in hun eentje een kind
groot brengen, en hebben we die ver
liefdheid dus eigenlijk niet meer no
dig. De westerse cultuur bepaalt an
ders. Een onderzoek in de Verenigde
Staten laat zien dat in de jaren dertig,
ten tijde van de grote crisis, mannen
en vrouwen bij de keuze van hun part
ner betrouwbaarheid, emotionele sta
biliteit en ambitie het allerbelangrijk
ste vonden. Ook karakter en gezond
heid scoorden hoog. Pas sinds 1985
staat de liefde op de eerste plaats, bij
zowel mannen als vrouwen.
Luxe
Verliefdheid als een modegril, als een
luxe die we ons nu kunnen permitte
ren omdat het economisch goed gaat.
Is verliefdheid dan toch geen vrije
keus? Kon Orpheus zich alleen maar
op zijn zware tocht richten omdat hij
geen andere dingen aan zijn hoofd
had? Zeker is dat wat we liefde noe
men in veel gevallen de uitwisseling
van economisch wenselijke zaken is.
We noemen het liefde, maar het gaat
vaak om heel basale, laag bij de grond-
se en praktische dingen. Een soort in
vesteringsmodel: wat stop ik er in en
wat krijg ik er uit? Als men vindt dat
men onbillijk behandeld of bedeeld
wordt, dan is dat een reden voor een
crisis. En de vrouwen dan die op crimi
nelen vallen, op seriemoordenaars, op
de Dutroux's van deze wereld? Is dat
dan misschien de ware, onbaatzuchti
ge liefde? Beslist niet, want dat zijn
zielige figuren, vindt Vingerhoets, die
graag beroemd willen worden, van
spanning houden, maar meestal lijden
aan het redderssyndroom: Ik maak
een goed mens van hem. Van liefde is
volgens de psycholoog geen sprake.
„Dan moet er toch in elk geval weder
zijdse aantrekking zijn."
Ook als die er wel is, is succes geens
zins verzekerd. Niet zelden slaat de
liefde om in jaloezie, afwijzing, ver
driet, stalken, agressie en zelfs moord.
Het is maar goed dat liefde blind is,
anders zou niemand er aan beginnen.
Bezint eer ge bemint, zeggen de au
teurs van het Liefde-boek, want veel
meer dan een obsessie, een verslaving
is het niet.
„Het is niet: goh, wat geniet ik van dit
biertje, maar meer: als ik niet drink
voel ik me rot. Er zijn relaties waar
niets aan is, maar als ze uit elkaar
gaan, missen ze elkaar wel. Wat niet
wil zeggen dat het tussen twee men
sen alleen maar goed gaat als het blik
semt en dondert, want dan heeft men
zelden oog heeft voor eikaars beper
kingen."
Lijstje
Het blijkt juist heel goed te kunnen
gaan als twee mensen beslissen samen
te gaan leven op basis van een lijstje
waarop ze aanstrepen en afstrepen
wat ze wel en niet van elkaar willen.
Kun jij goed klussen? Kun jij goed ko
ken? Houd jij van soaps? We blijken
vooral een relatie te zoeken die in veel
opzichten op onszelf lijkt, in termen
van afkomst, persoonlijkheid en derge
lijke.
Die kans is bij liefde op het eerste ge
zicht aanzienlijk kleiner dan bij een
zakelijke vergelijking. Vingerhoets
komt van het platteland en daar was
het ook gebruik dat mensen uit bepaal
de kringen wel of juist niet met elkaar
trouwden, omdat dat de kans op een
blijvende relatie verkleinde of ver
grootte. Nog steeds, vertelt hij, is het
in sommige families verboden om met
die en die een relatie aan te gaan, bij
voorbeeld omdat een bepaalde jongen
geen boer is.
„Over het geheel genomen speelt dat
tegenwoordig aanzienlijk minder en
daardoor is de huwelijksmarkt een an-
Prof. Ad Vingerhoets, hoog
leraar klinische gezond
heidspsychologie aan de
Universiteit van Tilburg
„...een hoop ellende.."
foto Roland de Bruin/GPD
dere geworden, men vindt afkomst en
status minder belangrijk. Dat kan zo
weer veranderen. Pas las ik over een
astronoom die beweerde dat er ooit
mensen zullen bestaan die net zoveel
van ons verschillen als wij nu van een
amoebe. Nou, dan zou ik er maar niet
op rekenen dat verliefdheid en liefde
bij die wezens net zo'n belangrijke rol
zullen spelen als nu. De lust zal altijd
blijven bestaan, maar de liefde en ver
liefdheid, ik zou er niet op durven
wedden."
Oftewel, we idealiseren het concept
van de liefde. Het moet Orpheus en
Euridice zijn. Lukt dat, dan is de lief
de een zegen, want die partners zijn
gezonder, zitten veel beter in hun vel
en zijn aangenaam in de omgang met
anderen. Doch, Orpheus is een mythe,
en zoals de meeste mythes hooguit een
klein deel van de werkelijkheid. Vin
gerhoets: „Het leven is al moeilijk en
zwaar genoeg, dus maken we maar al
te graag een uitstapje naar het para
dijs waar alles beter is. Illusies bepa
len ons levensgeluk. Wat is er heerlij
ker dan wegdromen. Het verstand kan
nog zo vaak aan de deur kloppen, de
liefde doet niet open."
Dick Hofland
Ad Vingerhoets en Miranda van Til
burg, De ondraaglijke lichtheid van
de liefde. Uitgeverij: Ad Donker, Rot
terdam.
Zeg 1812 en de meesten zullen zich nog
wel de Slag bij Borodino en de over
steek van de Berezina herinneren. Maar er
ging ontzettend veel verschrikkelijks vooraf
aan Borodino en er volgde nog veel meer af
schuwelijks na de Berezina. De Amerikaan-
se historicus Adam Zamoyski heeft er, met
behulp van recentelijk opgedoken Russisch
archiefmateriaal, een indrukwekkend
nieuw boek over geschreven. „Met ons vij
ven verorberden we drie voortreffelijke kat
ten."
„Ik ben niet van zins oorlog te voeren tegen
Rusland", zei Napoleon nog in 1811 tegen
een Russische prins. „Dat zou een misdaad
van me zijn, want dan zou ik een oorlog be
ginnen zonder zin en godzijdank heb ik
mijn verstand nog niet verloren, ik ben niet
gek." En tsaar Alexander I waarschuwde in
datzelfde jaar de Franse gezant in St. Peters
burg: „De Fransman is dapper, maar langdu
rige ontberingen en een slecht klimaat put
ten hem uit en ontmoedigen hem. Ons kli
maat, onze winter zal voor ons vechten."
Een jaar later waren beiden verwikkeld in
de grootste oorlog die Europa tot dan toe
had gekend. Een oorlog die de politieke on
dergang van Napoleon zou inluiden, die uit
eindelijk in 1815 bij Waterloo werd beklon
ken. Maar vooral een oorlog die ontberingen
kende die de menselijke schaal verre zouden
overstijgen en zelfs tot kannibalisme zou
den leiden.
De Grande Armée, waarmee Napoleon in
1812 naar Moskou optrok, telde talloze na
tionaliteiten, Spaanse, Italiaanse, Poolse,
FATALE VELDTOCHT NAAR MOSKOU
Omslagillustratie van Zamoyski's boek
Duitse, Kroatische, Belgische én Nederland
se. Toen dit legerkorps het welvarende wes
ten van Europa eenmaal had verlaten, voor
voelde menigeen al de ellende die op hen
zou afkomen. Zoals de Rotterdammer Henri
Pierre Everts, die bij het zien van zijn eerste
Poolse dorp opmerkte: „Ik hield verbijsterd
stil en bleef een tijdje roerloos op mijn
paard zitten kijken naar die armoedige hut
jes van een soort dat ik nooit eerder had ge
zien, naar het kleine houten kerkje, ook op
getrokken uit planken en naar het smerige
voorkomen, de vieze baarden en haren van
de inwoners. Dit alles wekte bittere ge
dachten over de oorlog die we in zo'n land
gingen voeren."
Het is de grootste verdienste van de Ameri
kaanse historicus Adam Zamoyski dat hij in
zijn boek 1812, Napoleons fatale veldtocht
naar Moskou vooral talloze ooggetuigen van
hoog tot laag via hun brieven, dagboeknoti
ties, verslagen of memoires aan het woord
laat. Daarmee wordt de lezer vanaf het aller
eerste begin diep meegezogen in dit uitzon
derlijke verhaal van overmoed, hemelse
wraak, triomf, rampspoed, roem, misère,
vreugde en lijden.
Foerage
Het drong al heel snel tot iedereen door dat
de foerage van het Grote Leger van rond de
half miljoen man in Oost-Europa met zijn
slechte wegen, enorme afstanden en ver van
elkaar liggende steden heel anders zou zijn
dan ze gewend waren. Foerageren ontaard
de al gauw in regelrecht plunderen en dat
zou de hele veldtocht zo blijven.
Een andere Nederlandse getuige, Jan Ab-
beel, over de behandeling van de Pruisen:
„We dwongen hen al het vee te slachten dat
we nodig vonden voor ons levensonderhoud.
Koeien, schapen, ganzen, kippen, alles! We
eisten alcohol, bier, likeuren. We werden in
gekwartierd in dorpen en omdat er alleen in
de steden winkels waren, stuurden we de
plaatselijke bevolking eropuit, soms vijf
tien, twintig kilometer, om boodschappen
voor ons te doen. En als ze bij terugkeer niet
alles bij zich hadden wat we hadden be
steld, kregen ze slaag als dank. Ze moesten
dansen als we zongen, anders werden ze af
geranseld!"
Maar zelfs deze draconische maatregelen
konden niet voorkomen dat de honger nog
voor Russische bodem was bereikt genade
loos ging toeslaan. Omdat er voor de paar
den alleen onrijpe gerst en haver was, kre
gen deze last van kolieken, zwollen op en
stieiwen bij duizenden. Vooral jonge rekru
ten waren niet gehard genoeg om het met de
karige rantsoenen, waarin veelal brood,
vlees en groenten ontbraken, vol te houden:
'Ze kwamen in alarmerende aantallen om.'
Anderen zetten de loop van hun musket te
gen hun hoofd en schoten. Vanuit Minsk
schreef majoor Everts dat zijn manschap
pen de laatste dertig dagen geen korst
brood meer hadden gezien. Ook dorst eiste
zijn tol: meer dan eens dronken soldaten uit
vertwijfeling paardenurine uit de sporen in
de weg.
Zamoyski: „Ook oude ijzervreters bedach
ten naderhand dat de opmars in Rusland in
sommige opzichten erger was geweest dan
de befaamde terugtocht." Later tijdens de
veldtocht zou een Franse officier in een
brief aan zijn moeder, die haar nooit bereik
te, schrijven: „Met ons vijven verorberden
we drie voortreffelijke katten." Alle sleutel
begrippen van de veldtocht van 1812 komen
aan bod in dit uitstekend vertelde verhaal:
de inname van Smolensk, de Slag bij Borodi
no ('de grootste slachting in de geschiede
nis, pas in 1916 overtroffen, op de eerste
dag van de slag aan de Somme'), Moskou
dat door de Russen in brand werd gestoken
voor ze de stad aan de Fransen overgaven
en de loodzware terugtocht. Maar het zijn
telkens opnieuw de (on)menselijke details
die de meeste indruk maken.
Feitelijk was de oversteek van de Berezina,
waar Hollandse 'pontonniers' twee bruggen
sloegen waarover 55.000 man, het laatste
restant van de Grande Armée, de overkant
wisten te halen, 'naar elke maatstaf een
schitterend wapenfeit', toont Zamoyski met
goede argumenten aan. En de manschappen
hadden het gevoel dat ze eindelijk gered wa
ren, maar in werkelijkheid 'moest het ergste
nog komen'. Volgens sommigen, aldus Za
moyski, waren de dagen die volgden op de
oversteek 'de meest barre van de hele terug
tocht'.
Temperaturen tot min dertig, een ijzige
wind en het achterlaten van grote voorn
den en voertuigen op de andere oever val
Berezina maakten de strijd om te overlev
nog wreder. Mensen begonnen elkaar om
een bontjas te vermoorden, er haddendw
lijke gevechten plaats om het karkas van
een paard en tenslotte begonnen zichgev
len van kannibalisme voor te doen, aan»
wel Russische als Franse kant. „Jemoetó
razende honger hebben gevoeld om oi
stand te kunnen begrijpen", schreef een
Franse sergeant. „En als er geen mensen
vlees was geweest, zouden we de duivel»
hebben opgegeten als iemand die voor on
had klaargemaakt."
Zamoyski zegt bescheiden in zijn voor
woord dat om een onderwerp als 1812 ree
te doen er een boek zou moeten worden g
schreven dat twee keer zo dik is als het»
ne, dat toch ook al - zonder de voetnoten
483 pagina's beslaat. En hij zegt niet tep
tenderen dat hij het laatste woord heeftj
sproken. Als lezer kun je je na afloop al*
maar aansluiten bij die andere grote hi^
cus, John Lukacs, die op de achterflap
wordt geciteerd, en Zamoyski's boek als
'waarschijnlijk het beste' over die ramp!
ge gebeurtenissen van bijna twee eeuwen
leden bestempelt: „Vanwege draagwijs
het erudiete karakter ei-van, en vanwege
zijn uitmuntende stijl." Waarvan akte.
AlyB
Adam Zamoyski: 1812, Napoleons fatale
veldtocht naar Moskou - Vertaling Han
Meyer. Uitgeverij Balans, 561 pag., 27,3
