Waarom deze gruweldaden?
Iedereen ziet zijn eigen bedrog
PZC
De bom heeft
mij mede gcvorn
Fotograaf
in dienst
van het
Rode Leger
Amerikaans
kroonjuwela
Marieke Heebink
woensdag 23 maart 2005
ode Leger-fotograaf
Jevgeni Chaldej ging
op 2 mei 1945 het
brandende Rijksdaggebouw
binnen en ensceneerde met
drie soldaten het tafereel dat
zich de dag ervoor ook al had
afgespeeld, maar dan zonder
camera. Hoog boven de puin
hopen van Berlijn schoot hij
zesendertig foto's van het hij
sen van de Sovjet-vlag. Het
persbureau TASS publiceer
de meteen een anonieme ver
sie die wereldwijd faam
kreeg en nu in het Joods His
torisch Museum (JHM) is te
Andere foto's van dezelfde
scène tonen dat de soldaat
die de vlaghijser vasthield twee
horloges droeg; Chaldej kreeg
opdracht er één weg te retouche
ren omdat Russen zich uiter
aard nooit aan plundering schul
dig maakten. In Russische
schoolboeken ook talloze malen
anoniem afgedrukt als propa
gandistisch vertoon van de com
munistische oppermacht, ver
wierf Chaldej als maker van de
ze foto pas internationale be
kendheid na het uiteenvallen
van de Sovjet-Unie in 1991. In
het kader van de herdenking
van de bevrijding zestig jaar ge
leden toont het JHM nu zijn in
drukwekkende oorlogsfoto's.
Vlak na de Duitse capitulatie fo
tografeerde Chaldej bovendien
Churchill, Stalin en Truman op
de conferentie van Potsdam,
'vredige' beelden uit juli 1945
die zo 'nabij' als de dag van gis
teren voelen. Chaldej maakte in
1946 ook het proces in Neuren
berg tegen de nazi-top .mee. Van
zijn beroemde Amerikaanse col
lega Robert Capa had hij uit be
wondering voor zijn vakman
schap inmiddels een Speed Gra
phic-camera gekregen, qua tech
niek toen het neusje van de
zalm. Een collega fotografeerde
Chaldej met dit cadeau staande
naast Hermann Göring in de be
klaagdenbank. Deze houdt afwe
rend zijn linkerhand voor zijn
gezicht, voor de fotograaf zicht
baar een moment van grote ge
noegdoening.
Eerherstel
In eigen land kreeg Chaldej
(1917-1997) al in de jaren tach
tig eerherstel met de publicatie
van foto's onder eigen naam en
een aantal tentoonstellingen.
Zijn eerste eenmanstentoonstel-
ling en monografie in het Wes
ten kwamen in 1994 tot stand
dankzij Ernst Volland van het
fotoagentschap Voller Ernst in
Berlijn. Daarna volgden exposi
ties in Rotterdam (1995), New
York en San Francisco (1997) en
Tel Aviv (1999). JHM-conserva-
tor Edward van Voolen heront
dekte Chardej in Berlijn en
zocht contact met Volland om
de foto's naar Amsterdam te ha
len. De inbreng van Volland is
van groot belang: hij heeft Chal
dej nog uitvoerig kunnen inter
viewen en diens levendige com
mentaar in de onderschriften
verwerkt. Volgens Van Voolen
kan de kijker ervan uitgaan dat
de feiten kloppen: Chaldej no
teerde van alle foto's meteen
nauwgezet wanneer hij ze maak
te en wie erop stonden.
Op de expositie komt Chaldej
ook 'in levenden lijve' aan het
woord in een documentaire van
de Belgische cineast Marc-Hen-
ri Wajnberg. Afgewisseld met
shots van de veelal shockerende
foto's en filmbeelden van de gru
welijke strijd, vertelt Chaldej
Het hijsen van de Sovjetvlag op het Rijksdaggebouw, Berlijn, 2 mei 1945.
Het getto van Boedapest, januari 1945.
wonderlijk welgemoed over zijn
bloedstollende belevenissen.
Geen voor de hand liggender
slachtoffer van een oorlogstrau
ma dan hij, maar zijn humor,
zelfspot en wijsheid bleven vol
maakt intact.
Jevgeni werd op 10 maart 1917
foto Jevgeni Chaldej/GPD
Jevgeni Chaldej (links) tijdens het proces tegen Herman Göring (met
hand voor het gezicht) in Neurenberg, 1946. foto GPD
geboren in een joodse familie in
de industriestad Joezovka (te
genwoordig Donetsk) in de Oek
raïne. Na de oktoberrevolutie
die dat jaar een eind maakte
aan het bewind van de tsaren,
trachtte de Oekraïne zich tussen
1917 en 1921 vergeefs af te schei
den van de nieuwe communisti
sche Sovjet-Unie. Ruim hon
derdduizend joden werden tij
dens pogroms vermoord, waar
onder in 1918 Chaldejs moeder
en grootvader. Jevgeni groeit op
bij zijn grootmoeder en maakt
als kind van haar dikke bril
foto Jevgeni Chaldej/GPD
lenglazen zijn eerste 'camera'.
Met financiële hulp van zijn
grootmoeder kocht hij in 1934
zijn eerste professionele camera
en zag zijn eerste foto's in de lo
kale kranten geplaatst. Het offi
ciële sovjetpersorgaan TASS
nam hem in 1936 in dienst voor
het gebruikelijke propagandisti
sche werk van heroïsche boeren
en arbeiders aan het werk. Hij
ging in 1937 in dienst en had het
geluk dat hij net int actieve
dienst was toen de Duitse troe
pen op 22 juni 1941 Rusland bin
nen trokken. Chaldej zou als Ro
de Leger-fotograaf wel weer een
uniform aantrekken, maar hoef
de niet daadwerkelijk mee te
doen aan gevechtshandelingen.
Nachtheksen
In 1941 fotografeerde Chaldej in
Moermansk een paar pauzeren
de vrouwelijke piloten en noteer
de onder meer: „Tijdens de oor
log was er een eskader van vrou
wen die 's nachts met lichte
vliegtuigen vlogen. Zij stegen op
wanneer de duisternis inviel. De
Duitse soldaten gaven hun de
bijnaam 'De Nachtheksen', om
dat zij hun motor uitzetten wan
neer zij hun doel naderden en
dan ongemerkt naderbij zweef
den. Veel van deze piloten von
den tijdens de oorlog de dood."
Een moeder en een dochter lig
gen dood op straat, eind 1944 in
het getto van Boedapest tijdens
de terugtocht door de Duitsers
vermoord, een nazi in Wenen
heeft voor zijn zelfmoord op
bankjes in een park eerst
vrouw, zoon en dochter doodge
schoten. Volgens het bijschrift
had het meisje haar vader nog
proberen tegen te houden. Enzo
voort, enzovoort. „Waarom deze
gruweldaden?", noteerde Chal
dej. Deze expositie is er een
voor sterke magen.
Frangoise Ledeboer
De expositie 'Jevgeni Chaldej, foto
graafvan hel Rode Leger 1941-1946'
in het Joods Historisch Museum
(Nieuwe Amstelstraat 1, Amsterdam
duurt tot en met 5 juni. De openings
tijden zijn dagelijks van 11.00 tot
17.00 uur.
Iedereen weet dat ze bestaan,
maar voor veel mensen vor
men atoomwapens niet meer
dan een vage abstractie. Foto
graaf Paul Shambroom zag het
als een uitdaging het enorme nu
cleaire potentieel van de Vere
nigde Staten een gezicht geven.
„We worden door die wapens
omringd, maar we zien ze
nooit."
In de klas dook de kleine Paul
Shambroom (1956) onder zijn ta
feltje als er weer eens werd geoe
fend tegen een dreigende atoom-
aanval van de Russen. Het was
de tijd van de Cubacrisis, toen
de Koude Oorlog haar diepte
punt bereikte en het einde der
tijden nabij leek. Die atoombom
men waren echter zo slecht nog
niet, vertelde Shambroom se
nior. De zware jongens op Hiros
hima en Nagasaki hadden in
1945 volgens hem een bloedig
slagveld voorkomen; een slag
veld waarin de in Azië geleger
de vader van de fotograaf moge
lijk ook het leven zou hebben ge
laten.
Deze achtergronden verklaren
wellicht de fascinatie van foto
graaf Shambroom voor de nucle
aire wereld. Hij windt er geen
doekjes om dat deze 'Ameiikaan-
se kroonjuwelen' wat hem be
treft zo snel mogelijk de wereld
uit mogen. Zijn fotoproject Face
To Face With The Bomb, te zien
in het Nederlands fotomuseum
in Rotterdam, heeft echter aller
minst het karakter van een an
ti-nucleair pamflet.
De tijdens 34 bezoeken aan 25
wapen- en commandocentra ge
maakte foto's stralen een bijna
afstandelijke objectiviteit uit.
„Ik presenteer informatie. Van
een abstractie heb ik slechts een
niet te ontkennen realiteit wil
len maken", zegt Shambroom.
„Ik laat zien dat kernwapens
echt bestaan. Maar ik wil men
sen geen mening opdringen."
Shambroom begon begin jaren
negentig. „Ik begreep mijn ei
gen motieven nog niet", zegt de
fotograaf. „Maar ik ben er ach
ter gekomen dat de bom diep in
je bewustzijn veel van je emo
ties vergt. Je kunt zeggen dat de
bom mij mede heeft gevormd."
Hij benaderde de schier onneem
bare militaire vesting vanuit
een bijna naïef optimisme.
„Amerika is een vrij land waar
burgers het recht hebben te zien
wat er met hun belastinggeld ge
beurt. Vanuit die gedachte heb
ik nooit opgegeven. De praktijk
is natuurlijk veel weerbarstiger.
Het is mij gelukt omdat ik me
niet gek heb laten maken door
de enorme bureaucratische
rompslomp."
Pottenkijkers
Weinig verrassend maakte de
militaire top Shambroom aan
vankelijk duidelijk allerminst
behoefte te hebben aan potten
kijkers. „Uit veiligheid^
gingen kunnen we nietj
verzoek ingaan", schil
commandant op het eersj
zoek mee te varen metegj
aire duikboot. „Vanwege)
ligheidsniveau aan boei
onderzeeërs is fotograf®
dens reizen verboden.!^
voor uw belangstelling^
ces met uw project." j
Pas na de eerste Gtij
kreeg de fotograaf bij dj
marine een voet tussen®
„De Koude Oorlog was?
de voormalige vijand!
eens geld om de elektricsj
kening te betalen. Deang
spionage was verdwenen)
langrijken de militaireh
ten stonden onder druk.D|
tairen kwamen tot het 3
dat het zinvol kon zijn 0^
te betrachten."
Met de vele foto's van ba
raketinstallaties, wapen!
kruisraketten en commaul
tra geeft Shambroom eenii
je in de, ondanks wapens
ties, nog steeds enorme®
van de nucleaire werkefij
Militaire geheimen verbj
fotograaf echter niet. In dj
mandoruimte onttrekken
deksels het oog aan de snel
meter en de dieptemeter, j
„Vreemde ogen mogen
lijk niet zien hoe hard zo)|
raat vaart", veronderstelt
tograaf. „Wat ik te zienks
natuurlijk al lang en bra
kend bij onze potentiële
den. Afschrikking werkti
vijandige satellieten grol
penarsenalen kunnen rej
ren. Het Pentagon toontzij
pens liever aan de vijanl
aan de eigen bevolking."
'Elf september' maakte®
de aan de voor Shambra
schapen uitzondering opi
gel. „Graag had ik lol
maakt in een opweri
briek voor plutonium. Oi
FEMA, het grootste dik
opslagdepot in Virginia.
ik wist dat ik het na de a
gen op het World Trade tl
kon vergeten. De paranoia
rug. En de noodzaak d
uitgaven te verantwoord
volledig verdwenen."
Carel van der»
Nuclear Realities, Paul S/wsj
Nederlands fotomuseum. M
Withstraat 63, Rotterdam, ttf
8 mei 2005.
Atoombommen, Paul Shambroon fotografeerde ze in het wap»*
van de Barksdale Air Force Base in Londen, foto Paul Shambroo'
De leugen is overal. Dat is wat Bedrog
van Harold Pinter volgens actrice Ma
rieke Heebink laat zien. Zij speelt Emma in
het verhaal over een driehoeksverhouding
die zich in omgekeerde volgorde aan de kij
ker ontrolt. „Het is akelig pijnlijk om te
zien hoe je van elkaar verwijderd kunt ra
ken."
Op de toneelschool deed ze De Minnaar,
maar Marieke Heebink (42) ontdekte de
kracht van Harold Pinter vooral in de film
versie van Bedrog ('Betrayal') die ze ooit
zag. „Zo verschrikkelijk mooi."
Natuurlijk is het toneelstuk van andere or
de, maar de schoonheid van de taal is de
zelfde, vindt ze. „Met zo weinig woorden zo
veel zeggen. De taal is zó het topje van de
ijsberg, van wat mensen denken, voelen,
willen."
Very British, dat is Bedrog ook, stelde ze
destijds al vast. Maar kijk, schijn bedriegt
ook hier. „Je denkt dat het heel artificieel
is. Maar er blijkt onder die keurigheid zo'n
enorme emotionele lading te zitten. Het he
le spectrum aan menselijke gevoelens en te-
Marieke Heebink
kortkomingen." Bedrog is het verhaal van
een driehoeksrelatie waarin twee mannen
en een vrouw bedriegen en worden bedro
gen. Emma heeft een verhouding met Jerry,
de beste vriend van haar man Robert. Pin
ter vertelt die geschiedenis in a-chronologi-
sche volgorde: in de eerste van negen scènes
ontmoeten Emma en Jerry elkaar twee jaar
nadat hun affaire eindigde, en aan het slot
zie je hoe het allemaal begon.
Die omkering zorgt er volgens Heebink ook
voor dat Bedrog thrillerachtige trekjes
krijgt. „Je gaat terug in de tijd, heen en dan
weerom, waardoor het ook een soort van
whodunit wordt. Het publiek weet meer
dan de personages. Of juist niet, en moet
dan weer gissen."
Het stuk gaat over veel meer dan overspel.
De personages hebben een intense band, als
minnaars, huwelijkspartners en vrienden.
„Het fenomeen bedrog zit zó overal in. Er
wordt bedrog in bedrog gepleegd, doordat
de personages kiezen of ze iets wel of niet
willen zeggen. Ze weten het eigenlijk wel
van elkaar, en laten het toch bestaan. Dus
ze bedriegen het bedrog ook nog." De her
kenning is hier geen onverdeeld genoegen.
„Je ziet dat ze van elkaar houden, maar el
kaar daarin ook nog weer zo kunnen kwet
sen. Het is akelig pijnlijk om te zien hoe je
van elkaar verwijderd kunt raken."
Juist omdat er zoveel niet wordt gezegd,
luistert hetgeen er wel wordt uitgesproken
heel erg nauw, vertelt Heebink. „Je moet
heel precies zijn. De zinnen zijn zo uitge
beend, dat je je ook exact aan de tekst moet
houden. De taal wordt bij Pinter als het wa-
re muziek. Het is bijna een partituur van
woorden. In de zinsopbouw, m de klank,
waar je ook echt op kunt reageren. Juist om
dat er zo weinig woorden zijn kun je er
zelfs geen snuifje of draadje aan toevoe
gen."
Met Bedrog laat Marieke Heebink een cri
sis in haar eigen leven verder achter zich.
Ze was, zoals ze het zelf omschrijft, ge
crasht en kon een half jaar niet werken. Eer
der dit seizoen speelde ze in Keetje Heil
bron, de sprookjesachtige komedie van Von
Kleist. Een bescheiden rol, 'om er weer in
te komen.' De kleinschaligheid en intimi
teit van Bedrog beschouwt ze op dit mo
ment als een cadeau, maar ze kan zich ook
alweer verheugen op A Perfect Wedding
van Charles Mee, waarmee regisseur Ivo
van Hove zijn reeks bij Toneelgroep Amster
dam over het huwelijk vervolgt. „Leuk, met
het hele gezelschap, al die nieuwe mensen
erbij." Sinds de crash laat ze het allemaal
meer op zich afkomen, vertelt ze. Dus of er
bijvoorbeeld nog weer grotere filmrollen
voorbij gaan komen....ze ziet het wel.
Leeftijd
Het is moeilijk om het toneelwerk met iets
anders te combineren, zeker ook omdat ze
twee jonge kinderen heeft. Ze lacht. „Ach,
en met al die Costa's en Snow Fevers maak
ik ook niet veel kans. Ik weet eigenlijk niet
of dat alleen een kwestie van leeftijd is, ik
heb toch een specifiek uiterlijk. Ben$
reet de girl next door."
In de televisieserie Mevrouw De Mi*
een drama dat was gebaseerd op intn|
politiek Den Haag en waarin Heebd
hoofdrol speelde, kwam dat juist gok
pas. Er zou met alle actuele ontwikkel!
een mooi vervolg te maken zijn. ■fi
daad, ja, gooi er eens een balletje ov£
reageert ze een tikje schamper. Het'3
fantastische serie, vindt Heebink.
ker door de ongewone vorm was W
tijd ook een beetje vooruit, ben ik b£
het buitenland was de lof groot. Ma£
denken de kijkers al snel: wat wil ja
snap het niet."
Bij het stuk van Pinter is het ook de*ï
wat de toeschouwer er zélf van maali
dereen ziet z'n eigen Bedrog, 1
bink. „Het is, zoals regisseur Pa,tr,
Kraaij dat noemt, niet aangespeeld.^5
er met je eigen hart bij."
Vanavond in Theater De Mythe Goes, 20.^'
