zc
Altijd lag er een Dick Bos onder het bed
De sterkste verhalen sterven niet
29
Opnieuw in
de houdgreep
Broodje aap
zaterdag 29 januari 2005
In een groot aantal Neder
landse filmhuizen draait mo
menteel Dick Bos Is Weer In
Actie. Het is een documentaire
over de legendarische strip van
Alfred Mazure, in Den Haag
vergezeld van een expositie
over diens werk. Dit voorjaar
vërschijnen bij uitgeverij Pan
da de complete avonturen van
de oude jiu jitsu-held opnieuw.
In 1942 staan er twee Duitsers voor
de deur bij de Haagse striptekenaar
Alfred Mazure. In civiel. Ze komen uit
Berlijn, zijn van uitgeverij Ullstein en
ze willen een gesprek over die nieuwe
Nederlandse stripheld die de heer Ma
zure heeft bedacht en die zo razend po
pulair aan het worden is. „We maken
u schatrijk, Herr Mazure", is hun ver
leidelijke binnenkomer.
De held om wie het gaat heet Dick
Bos, een geblokte privé-detective die
scherpzinnig complotten ontrafelt en
zijn tegenstanders via jiu jitsu-grepen
verwoestende buitelingen laat maken.
Een negental van zijn avonturen zijn
dan in boekvorm verschenen.
Nou ja, boekvorm. Het zijn mini-boek
jes van negen bij twaalf centimeter,
met op elke bladzij een plaatje. „Wij
willen uw werk in miljoenenoplaag
gaan verspreiden onder de Duitse sol
daten", zeggen de Duitsers in huize
Mazure, maar dan moet Dick Bos wel
SS-er worden en de strijd aanbinden
met de zwarte handel en meevechten
in de frontlinies tegen de geallieerden.
Mazure mag een blanco contract invul
len.
Nee heren, zegt hij, 'ik geloof niet dat
een SS-uniform mijn held zou staan.'
De heren knikken beleefd, mompelen
nog dat ze begrijpen 'dat je een artiest
niet kan dwingen' en verdwijnen.
Twee maanden later moeten wel alle
Dick Bos-boekjes uit de winkel wor
den gehaald en mag Mazure ze niet
meer tekenen. Dick Bos wordt gezien
als 'verkapte Engelse propaganda.'
Pas na de oorlog zou detective Bos
zijn volgende zaakje opknappen. Dat
zou hij, met onderbrekingen, blijven
doen tot en met 1968.
Stripheld Dick Bos is een fenomeen
dat diverse generaties Nederlanders
in zijn houdgreep heeft gehad. De oer-
boekjes doen antiquarisch al heel lang
stevige bedragen, Hans Matla (uitgeve
rij Panda) komt nog dit voorjaar met
een luxe uitgave van alle Dick
Bos-strips.
Stripverzamelaar en kenner Rich Tho
massen schreef twee jaar geleden zijn
De wereld van Dick, Bos, de stripheld
die jiu-jitsu populair maakte in Neder
land (Uitgeverij Elmar). Nu is er een
documentaire van regisseur Jan Bos-
driesz die in zo'n vijftien filmhuizen
te zien is: Dick Bos Weer In Actie.
De geschiedenis van de held gaat te
rug naar de schoolbanken van het
Haagse Aloysius College. Daar zit Alf
red Mazure, geboren in 1914, een door
een ziekte kaal geworden jongen die
goed kan tekenen en avontuurlijk is.
Braaf is Mazure allerminst, hij wordt
drie maanden voor zijn eindexamen
van school gestuurd (wegens onhan
delbaar), maakt al sinds 1933 illustra
ties voor o.a. het Geïllustreerd Stui
versblad, zal op reis gaan en de teke
ningen van onderweg verkopen Haag-
sche Post).
Slangenbeet
Daarbij komt hij op de Balkan terecht
met een voertuig dat Gipsy heet en in
de Sahara met een luchtgekoelde drie
wieler die in het zand blijft steken.
Zijn Afrikaanse reis eindigt met een
slangenbeet en een verblijf in een
Frans-Afrikaans ziekenhuis. Hij te
kent het allemaal voor o.a. Engelse
bladen en publiceert (1939) in Neder
land een kinderstrip. Buikje Rood
huid.
Dan wordt het tijd voor het plan waar
Mevrouw W. Mazure in de documentaire over het leven van haar man.
foto GPD
heet een eenmansleger, assistente
Sheila die hem later zou gaan verge
zellen 'een welgebouwd vrouwsper
soon met een hart zó ruim dat een tot
de nok gevuld stadion er plaats zou
kunnen vinden en er nog klapstoelen
overblijven voor de laatkomers.'
Monument
Dick Bos is inmiddels zo door-en-
door fatsoenlijk dat uitgever Hans
Matla een compleet monument voor
hem aan het oprichten is. Sinds 1985
heeft hij onderhandeld met de wedu
we van de 1974 gestorven Mazure.
„Ze is uiteindelijk akkoord gegaan en
we hebben de originele tekeningen te
pakken gekregen die op prachtig in
zuurvrij papier bewaard worden bij
de Universiteitsbibliotheek in Amster
dam."
Hij gaat de Complete Dick Bos uitge
ven op kloek formaat, zoals hij eerder
deed met die andere grote Nederland
se strips, Eric de Noorman en Tom
Poes. Ze worden gedistribueerd door
hemzelf op de boekenclub-manier,
met intekenaars voor de serie. Hij
heeft er al enkele honderden.
Matla: „Elke beurs waar ik kom, zijn
er een hoop grijze koppen die me ver
tellen: 'Weet u dat ik ze allemaal ge
had heb?"' Matla verzamelde zelf ook
alle Dick Bosjes en is in het trotse be
zit van het deeltje Knock out waarvan
nog maar drie exemplaren bekend
zijn in Nederland. „De cataloguswaar-
de was 800 gulden, ik heb er tweedui
zend voor moeten neertellen."
Nog zo'n verzamelaar in de houd
greep van Dick Bos is Rich Thomas
sen. Hij is mede-inrichter van de ten
toonstelling die in het Haags Filmhuis
gewijd is aan de stripheld. „Het mate
riaal komt deels uit mijn eigen Dick
Bos-archief, maar voor een evengroot
deel uit dat van Piet van der Ham.
Publicist, filmhistoricus en journalist
Van der Ham, inmiddels de negentig
gepasseerd, deed zijn enorme archief
indertijd over aan het Haags Flmhuis.
Hij zat als jongen enkele klassen lager
dan Mazure op het Aloysius college,
was filmgek en zou meewerken aan
Dick Bos-speelfilms waarin Maurice
van Nieuwenhuizen de hoofdrol speel
de.
De films van Mazure zijn nu vooral cu
rieus en jongensachtig met duidelijk
een Filmliga-inslag in het gebruik van
close ups en montage. Zijn belangstel
ling voor film en het ontwikkelen van
een eigen tekenfilmtechniek (Mazima-
tion) hebben Mazure een hoop geld en
frustraties gekost.
Na de oorlog lukte het hem niet ermee
voet aan de grond te krijgen, een lan
ge speelfilm redde het niet in de bio
scoop. In Engeland waarheen hij na
de oorlog verhuisde ging hij verder
met Bos, schreef romannetjes en bleef
tekenen. Voor bladen van de Conserva
tive Party en voor de socialistische
Daily Herald. Dick Bos in het Engels
sloeg er niet aan, wel strips als Jane
en girlie-strips, want zei hij, 'mensen
willen vlees en dat kan ik leuk teke
nen.' Voor Nederland blijft hij de man
van Dick Bos. Die lege tekeningen van
het begin, de lange slagschaduwen en
altijd die maantjes wanneer hij ze la
ter in meer zwart-wit tinten verder
uitwerkten dan Bos' onvergetelijke
mededelingen aan het geboefte dat hij
bestrijdt. In een tijd van stijvere taal
opmerkelijk los-uit-de-pols, inmid
dels camp geworden. 'Ik zal dien
kwaaien reekei mores leeren!'. Of:
'Wel eens van jiu jitsu gehoord? Nou,
gauw praten anders breekt je been.'
De ultieme jiu-jitsu tekst: 'Zoo, als jij
na dezen nekslag nog wat zegt, ben je
knap.'
Bert Jansma
De documentaire 'Dick Bos weer in
actie' is te zien in een aantal filmhui
zen. In het Haags Filmhuis gekoppeld
aan een expositie over het werk van
tekenaar Alfred Mazure (tot en met 9
februari).
mee Mazure al sinds de schoolbanken
rondloopt: een oer-Hollandse detecti
ve in een serie-strip, kort en krachtig
van naam, Dick Bos. Hij bedenkt voor
zichzelf het pseudoniem Maz, de eer
ste afleveringen verschijnen in het
blad De Prins (1940) en Mazure stapt
naar uitgeverij Ten Hagen om Bos als
boekje uit te geven.
Die heeft er wel oren naar, dat kleine
formaat wordt bedacht (gemakkelijk
te verbergen onder de schoolbank), en
er komen drie boekjes uit. „Misère, ze
liepen niet", herinnert zich Ten Ha-
gen-medewerker Gordijn in de docu
mentaire van Bosdriesz. Dan worden
er duizend Dick Bos-boekjes gratis
verspreid bij de uitgangen van scho
len. De oplage stijgt onmiddellijk.
Vijftig-, zeventig-, honderdduizend.
Dick Bos is definitief een held. Kei
hard, maar een gentleman. Geen seks
en een killer is-ie ook al niet. Want hij
gebruikt zijn revolver hoogstens om
een boef diens schietijzer welgemikt
uit de hand te knallen. Het wapen dat
onverbrekelijk met Dick Bos verbon
den blijft is de oosterse vechtsport
jiu-jitsu.
Mazure is er door geboeid vanaf het
moment dat hij lesneemt op de Haag
se sportschool in de Alexanderstraat
van vechtsportleraar en pionier Mauri
ce van Nieuwenhuizen. Zijn Dick
Bos-figuur krijgt al gauw de trekken
van die Van Nieuwenhuizen. Die zal
hem de worpen demonstreren, Mazure
zal tekeningen maken voor instructie
boekjes over zijn sport.
Filmregisseur Paul Verhoeven, die
aan de Bos-documentaire meewerkte,
vertelt daarin dat hij verslaafd was
aan Dick Bos. „Tussen m'n elfde en
m'n vijftiende lag er altijd een Dick
Bos-boekje onder m'n bed. Ik las ze
voor het slapen gaan en bij het wak
ker worden." Bovendien redde Bos
hem toen hij als jongetje belaagd
werd door een stel grotere jongens op
straat. De boodschappentas van moe
der vloog over de grond, aardappelen
en peentjes, maar zijn tegenstander
ook. Jiu-jitsu.
Dick Bos had méér invloed op Verhoe
ven. In de documentaire vergelijkt hij
een serie plaatjes van Mazure met een
serie scènes uit zijn speelfilm Basic In
stinct. Achtervolging, shot op auto, to
taalshot van auto die helling afvliegt,
Dick Bos bij auto. Exact eenzelfde scè
ne speelt zich in Basic Instinct af met
Michael Douglas.
uit Jiu Jitsu
Verhoeven: „Zonder er een seconde be
wust aan gedacht te hebben, heb ik
die plaatjes uit m'n jeugd precies ge
volgd."
Werd Dick Bos tijdens de Tweede We
reldoorlog door de Duitsers verboden,
zijn bestaan na de oorlog werd be
dreigd door Nederlandse moraalrid
ders. Het beeldverhaal was een vloek
voor lezend Nederland, een jeugdbe
derver bij uitstek. De minister van on
derwijs, kunsten en wetenschappen,
Rutten, liet een waarschuwend
schrijven uitgaan, auteur W.G. van
der Hulst noemde het een langzaam,
maar zeker werkend vergif en op scho
len werden de Dick Bos-strips verbo
den.
Componist Louis Andriessen, die Ma
zure in 1971 in Londen interviewde
voor het blad Stripschrift: „Ik schaam
me om het te zeggen, maar ik heb toen
mijn boekjes in de brandende haard
gegooid. Terwijl ik toch helemaal niet
zo'n braaf knulletje was."
Veel later werd Dick Bos zelfs voor
keurige reclame-doeleinden ingezet.
Zoals het boekje Glashard (1969)
waarin Bos het opneemt tegen een bui
tenaards vezel. Het ging om glasvezel
gordijnen van J. van Geuns Co, on
derdeel van A.K.U., maar dat las je
pas op de laatste pagina.
Vijfduizend detaillisten kregen het
verhaal dat een introductie kreeg vol
typische Mazure-humor. Dick Bos
Zoo. als jij na dezen neksbg nog wat zegt ben je knap.
)ankbare moslimterrorist waarschuwt
voor aanslag op kerstmarkt, en andere
todjes aap over de bebaarde boemannen
ide 21ste eeuw. Geholpen door de media
ïflde geruchten de wereld rond.
bekentenis dat je wetenschappelijk on-
zoek doet, is op verjaardagsfeestjes een
killer van de eerste orde. Ten-
als je onderzoek doet naar ionen-
in celmembranen of naar de date-
li van fossiele muizenkiesjes.
Mtel graag wat ik doe, want ik doe on-
izoek naar broodje-aapverhalen, bijvoor-
dd op verjaardagsfeestjes. „Een vriend
imijn neef, die is niet goed geworden na
van een broodje shoarma met knof-
Want weet je wat er in die saus
acteer onwetendheid. „Sperma van
verschillende mannen! Die hadden in
keuken van die shoarmazaak..." Zo'n
ïaardagsfeestje, dat is gewoon veldwerk
irmij.
todjes aap gaan vaak over mensen die
wantrouwen of voor wie we ronduit
sgzijn. Allochtone horecaondernemers,
Verkrachters. Orgaan-
ters. Marokkaanse jeugdbendes, en de
drie jaar: moslimterroristen,
boort die verhalen niet alleen op verjaar-
je vindt ze in je mailbox als
pngmailtjes ('DIT IS GEEN GRAP!
jte deze waarschuwing door aan al je
onden!ze komen op televisie en ze
to in de krant. Natuurlijk nemen jouma-
todie verhalen niet klakkeloos voor
feaan, maar toch slaagt ook de kwali-
er vaak niet in ze afdoende te ont-
Op 27 april ging de telefoon. Een verslagge
ver. Of ik commentaar wilde geven op het
gerucht dat moslimextremisten over drie
dagen een aanslag zouden plegen op de Ko
ninginnedagmenigte in Amsterdam. Vol
gens een mailtje dat al meer dan een week
paniek zaaide, waren alle moslims in Neder
land al in de moskee gewaarschuwd om die
dag niet naar Amsterdam te gaan.
Ik legde uit dat dit verhaal de zoveelste afle
vering was van een serie broodjes aap over
terrorisme. „Dus het is echt niet waar?"
drong de verslaggever aan. Tja, zei ik, „ik
ben niet van de AIVD en ik heb ook geen
vrienden onder extremistische moslims,
dus ik kan niet zeggen dat er geen aanslag
komt op Koninginnedag." Toen ik de vol
gende dag Het Parool opensloeg, las ik als
eerste zin: 'Ook universitair docent journa
listiek Peter Burger, kenner van het betere
broodje-aapverhaal, sluit de mogelijkheid
van een aanslag door moslimextremisten
op Koninginnedag niet uit.' Nog veel bon
ter maakte De Telegraaf het, die het ge
rucht meldde onder de kop: Moslims mij
den hoofdstad op Koninginnedag. We had
den het over de kwaliteitsmedia. Zoals No
va, waarin defensiespecialist Rob de Wijk
twee dagen voor het uur U het verhaal een
duwtje in de i~ug gaf: Zo'n gerucht moet je
serieus nemen. Heus? Het verhaal dat terro
risten hun plannen verklappen aan een klei
ne één miljoen geloofsgenoten? Een eviden
te 30-aprilgrap? Ook de politie was in ver
warring. Er waren geen concrete aanwijzin
gen voor een aanslag, liet een woordvoer
der van het Amsterdamse korps op 28 april
weten aan het ANP, maar er zouden wel
vierhonderd extra agenten op straat lopen.
Voor de zekerheid, vanwege dat gerucht.
Bij geruchten en broodje-aapverhalen over
dreigend onheil lijken ook autoriteiten en
nieuwsmedia ervan uit te gaan dat er geen
rook is zonder vuur en dat het beter is het
zekere voor het onzekere te nemen. Een
koel hoofd en een goed geheugen zouden
veel paniek kunnen voorkomen. Want de
waarschuwing voor de Koninginnedagbom
was een variant op recente broodjes aap
over terrorisme.
De gewaarschuwde moslims figureren ook
in geruchten uit de VS: over Arabische
werknemers in het World Trade Center die
massaal een vrije dag hadden opgenomen
op 11/9, over Arabische buren die op 10 sep
tember luidruchtig gefeest hadden en een
dag later spoorloos bleken, over Ara
bisch-Amerikaanse scholieren die op 11 sep
tember met een camera naar school kwa
men om foto's te maken van de aanval.
Ook het gegeven van de aangekondigde aan
slag op een volksfeest was niet nieuw. Eind
2002 ging in ons land al het verhaal dat een
vrouw in Maastricht een uitpuilende porte
monnee vol euro's had gevonden op straat.
Ze loopt vervolgens de eigenaar tegen het
lijf: een gejaagd rondkijkende Arabier met
een baard en een djellaba. Omdat de vind
ster geen geld of juwelen wil aannemen, be
dankt hij haar („omdat u zo'n goed mens
bent") met een waarschuwing: „Blijf dit
jaar alstublieft weg van de kerstmarkt op
het Vrijthof."
I
Metro
De plot is zelfs veel ouder: al in de Eerste
Wereldoorlog ging het gerucht dat een ge
vangengenomen Duitse officier uit dank
zijn Engelse verpleegster had gewaar
schuwd voor een aanslag op de Londense
metro.
De dreigende aanslag op een kerstmarkt is
een krachtig symbool, merkte Theo Meder,
mijn collega-verhalenonderzoeker van het
Amsterdamse Meertens Instituut, al eens
op: het verhaal laat zien dat moslimterroris
ten het hebben voorzien op onze westerse
welvaart en onze christelijke wortels.
Dezelfde boodschap schuilt in het broodje
aap over Koninginnedag, een dag waarop
Amsterdammers en andere Nederlanders
drinkend, snackend en hossend hun oranje
identiteit vieren. Moslimterroristen komen
dat feest verstoren en wat erger is: moslims
weten daarvan, maar houden die voorken
nis voor zichzelf. De moraal, in de woorden
van Meder: „Ze zijn onder ons en ze zijn te
gen ons." Die angst voor een vijfde colonne
zindert eveneens in het gerucht dat de laat
ste jaren de grootste onrust heeft veroor
zaakt. In het najaar van 2003 raakten in
grote delen van Nederland scholieren en
studenten in paniek door het gruwelver
haal over de Smileybende. Een groep Ma
rokkanen liet meisjes kiezen tussen een
groepsverkrachting en een smiley. Kozen ze
voor het laatste, dan werden hun mondhoe
ken ingekerfd met een mes. De rest van hun
leven hadden ze zo een horror-smile.
Ook dit verhaal kreeg een kontje van de au
toriteiten en nieuwsmedia. Zo was er een
ambtenaar van Buitenlandse Zaken, afde
ling immigratie, die een waarschuwend
mailtje doorstuurde met haar naam en
werkadres eronder. Het Brabants Dagblad
meldde op gezag van de politie in Zaltbom-
mel dat de bende slachtoffers had gemaakt
in Roosendaal.
Dat was niet het geval. Wel zochten twee
Roosendaalse rechercheurs nog naar bewij
zen weken nadat het verhaal door andere
politiekorpsen was ontmaskerd als een
broodje aap.
Weliswaar schilderden de meeste kranten
het verhaal af als een verzinsel, maar deze
ontkenningen hadden nauwelijks effect op
de geloofwaardigheid, zo blijkt uit een en
quête van het maandblad Quest onder dui
zend Nederlanders. Vorig jaar juli achtte
meer dan een op de vijf 18- tot 34-jarigen
het nog steeds zeker of waarschijnlijk dat
de Smileybende bestond.
Van degenen die het niet geloofden, noem
de een miniem percentage ontkenningen in
de media als reden voor hun scepsis. Van de
gelovigen zei ongeveer een derde zich op de
media te baseren. Het verhaal was sterker
dan de ontkenningen.
Voordat het Smiley-verhaal in Nederland
opdook, spookte het rond in Vlaanderen.
Het verdween daar in april 2003 - om bin
nen een jaar weer terug te keren. Het ge
rucht over de Limburgse kerstmarkt ver
scheen in Nederland in 2002, maakte een
comeback eind 2003 en kreeg in november
vorig jaar nogmaals een nieuw leven, toen
onbekenden dreigden met een aanslag op
de kerstmarkt in de grotten van Valken
burg.
De sterkste verhalen sterven niet. Gevoed
door vooroordelen over buitenlanders en
door de angst voor terrorisme blijven ze te
rugkomen. Ze zijn even voorspelbaar en
volkseigen als Kerstmis en Koninginnedag.
Peter Burger
Peter Burger doceert journalistiek aan Uni
versiteit Leiden en doet onderzoek naar
broodje-aapverhalen in de media.
