PZC
buitensporig
Onschuldig en toch de gevangenis in
RUDEN RIEMENS
Rechterlijke dwalingen
zaterdag 29 januari 2005 24'
Rechters zijn niet onfeilbaar.
Ook zij kunnen zich vergissen,
dwalen. Daarbij op het verkeerde
been gezet door de politie. De rech
ter neemt het politieonderzoek als
uitgangspunt en verifieert dat. In de
meeste gevallen werkt het goed,
maar soms ook niet.
Onschuldig en toch bekennen. Zeker ge
marteld? Nee, gewoon verhoord in Ne
derland. Volgens de Leidse rechtspsycho-
loog prof. dr. Peter van Koppen bekent on
der druk uiteindelijk iedereen, behalve Ja
mes Bond. Een rechterlijke dwaling ligt dan
al gauw op de loer, maar ook zonder afge
dwongen bekentenis zijn juridische bedrijfs
ongevallen niet uit te sluiten.
De voor de Schiedamse parkmoord tot acht
tien jaar en tbs met dwangverpleging ver
oordeelde en inmiddels weer vrij rondlopen
de Kees Borsboom weet daarover mee te pra
ten. Hoewel onschuldig, bekende hij aanvan
kelijk toch de moord op de 10-jarige Nienke
Kleiss en ook nog eens de zeer ernstige mis
handeling van haar 11-jarige kameraadje.
De Hoge Raad heeft inmiddels ingestemd
met een herzieningsproces. Nu verdenkt het
Openbaar Ministerie een ander van de twee
gruwelijke geweldsdelicten. Die heeft de
misdrijven uit eigener beweging opge
biecht.
Na eindeloze verhoren gingen ook de Twee
van Putten, verdacht van de moord op ste
wardess en plaatsgenote Christel Ambro-
sius, door de knieën. „Dan zullen we het
wel gedaan hebben", prevelden ze uiteinde
lijk tegenover het verhoorteam. Dat kwam
ze op een veroordeling van tien jaar te
staan. In een herzieningsproces werden ze
alsnog vrijgesproken, maar toen hadden ze
hun straf al uitgezeten'. Als pleister op de
wonde kreeg elk een miljoen euro aan scha
devergoeding toegekend, 'maar daarmee
zijn die verloren jaren nooit meer in te ha
len', zeggen Herman du Bois en Wilco Viets.
Verder willen ze weinig kwijt over hoe het
hen nu vergaat.
Ingetrokken
„Wie bekent, ook wanneer die bekentenis
later weer wordt ingetrokken, staat meteen
al met drie-nul achter", zegt rechtspsycho-
loog Van Koppen. „Rechters zien nu een
maal het toegeven van de door de politie
voorgelegde feiten als een belangrijk bewijs
middel."
In Nederland is nooit onderzocht hoeveel
veroordeelden na een valse bekentenis ach
ter de tralies belandden. In IJsland wel.
Daar bleek twaalf procent van de gevange
nen een onterechte bekentenis te hebben af
gelegd, die niet werd doorgeprikt door de
rechter.
Van Koppen, verbonden aan het Neder
lands Studiecentum Criminaliteit en
Rechtshandhaving, is ervan overtuigd dat
je iedereen een misdrijf kunt laten beken
nen. „Zelfs, bij wijze van spreken, de
moord op Bonifatius. Onder psychische
druk is dat hooguit een kwestie van tijd.
Juist omdat rechters bekentenissen meestal
een belangrijk bewijsmiddel vinden, is de
politie al gauw geneigd om het verhoor
door te zetten tot er een 'ik heb het gedaan'
op tafel ligt. Daar komt nog bij dat 88 pro-
cent van alle verdachten inderdaad de da
der is. Als je dat weet, is het moeilijk de mo
gelijkheid open te houden dat de aangehou
dene'het misdrijf misschien toch niet heeft
begaan."
Zo verging het de Twee van Putten ook. Ze
waren emotioneel geradbraakt toen ze tot
hun zogenaamde bekentenis kwamen. „De
politie wilde de waarheid horen. Hun waar
heid, biet de onze. Waren we net na een ver-
hoorsessie op het gemeentehuis van Putten
teruggekeerd in onze cel in het politiebu
reau in Apeldoorn of we werden opnieuw
opgehaald om ondervraagd te worden.
Soms halverwege de avond, net als we - ver
moeid als we waren - in slaap waren geval
len. 'Beken nou maar, dan zijn jullie er van
af. Bovendien, er zit toch niemand meer op
jullie te wachten. Jullie vrouwen hebben al
een ander', werd ons telkens voorgehou
den."
Het meest vernederend vonden Du Bois en
De twee hoofdrolspelers (met echtgenotes) in de geruchtmakende moordzaak in Putten.
Van links naar rechts: Evelien en Wilco Viets en An ja en Herman du Bois.
foto Henk van Holland/GPD
Viets, dat ze voor verhoor onderweg van
Apeldoorn en Putten, soms opzettelijk door
de straat reden, waar ze hadden gewoond.
„'Kijk nog maar eens goed, want hier kom
je voorlopig niet meer terug', kregen we dan
te horen. Of: 'Hier op dit veldje speelt toch
altijd je zoontje. Misschien zie je hem nog.
Dat is dan wel voor het laatst, want hij
wordt door jouw schuld uit huis geplaatst.'
We lagen op het laatst jankend op de bodem
van het politiebusje om vooral maar niet
naar buiten te hoeven kijken."
Uiteindelijk kwamen ze tot een - valse - be
kentenis. „We dachten.: 'Tegenover de rech
ter vertellen we wel de waarheid. Die ge
looft ons wel.' Maar niet dus."
Schoolvoorbeelden van rechter
lijke dwalingen zijn de paska-
mermoord uit 1986 en de Puttense
moordzaak uit 1994.
- In de paskamermoord wordt de
Zaanse fietsenmaker Rob van
Zaane veroordeeld voor de moord
op verkoopster Sandra van Raalte.
Het meisje ligt zwaar toegetakeld
in een paskamer van een boetiek.
In hoger beroep volgt alsnog vrij
spraak. Pas veel later wordt de
werkelijke dader via DNA geïden
tificeerd. Dat blijkt een inmiddels
overleden heroïneverslaafde te
zijn.
- Na uitputtende verhoren beken
nen de Puttense zwagers Wilco
Het is bijna onthutsend hoe gemakkelijk on-
schuldigen na enige dwang een bekentenis
afleggen. Een experiment onder psycholo
giestudenten toonde dat onlangs nog weer
eens aan. Daar werd een aantal óp assertivi
teit geselecteerde studenten gevraagd een
test op de computer af te leggen, waarbij
het hen nadrukkelijk werd verboden de
alt-knop te gebruiken. Anders zou de harde
schijf crashen, zo werd ze voorgehouden.
Natuurlijk was het programma zo ingericht,
dat dit toch gebeurde zonder dat de studen
ten de verboden knop aanraakten. Deson
danks bekende het gros uiteindelijk toch
aan die knop te hebben gezeten. Nadat bij
een tweede groep studenten er een finan
ciële sanctie werd gezet op het gebruik van
de alt-knop, gaf toch nog bijna de helft
schoorvoetend toe de bewuste knop te heb
ben gebruikt; ook al hadden ze dat in werke
lijkheid niet gedaan.
Ook zonder valse bekentenis zitten sommi
ge mensen ten onrechte in de cel. Worden
verdachten veroordeeld voor een misdrijf
dat ze niet hebben gepleegd of voor een mis
drijf dat niet eens heeft plaats gehad.
Hoe vaak er iets misgaat, is volgens Van
Koppen vooral een kwestie van gissen. „Bij
rechterlijke dwalingen heeft men maar één
zekerheid; slechts een deel ervan komt aan
het licht. De enige manier om er enigszins
zeker van te zijn dat er sprake is van een
rechterlijke dwaling, is wanneer formeel
komt vast te staan dat iemand anders het
misdrijf pleegde. Of dat het misdrijf niet is
gebeurd, bijvoorbeeld doordat het dood ge
waande slachtoffer weer in levende lijve ver
schijnt." Om die reden rekent hij de zogehe
ten Puttense moordzaak voorlopig niet tot
de rechterlijke dwalingen. Voor deze en an-
Viets en Herman du Bois de ver
krachting van en de moord op ste
wardess Christel Ambrosius. Tot
in hoger beroep worden ze daar
voor tot tien jaar veroordeeld. Bij
nader inzien, nadat de Hoge Raad
de zaak heeft terugverwezen, blij
ken ze het misdrijf niet te kunnen
hebben gepleegd.
Andere voorbeelden van rechterlij
ke dwalingen:
- In Giessen-Nieuwkerk wordt in
1923 een over weg wachter ver
moord, Twee mannen worden hier
voor veroordeeld, maar later
onder grote maatschappelijke
druk vrijgelaten. Deze zaak vormt
de aanleiding om het begrip her
ziening in het strafrecht op te ne
men.
- In 1984 wordt de verdachte van
de Rotterdamse carnavalsmoord
tot twaalf jaar veroordeeld. Nadat
de man enkele jaren van zijn straf
heeft uitgezeten, bekent zijn broer
uit gewetenswroeging de moord te
hebben gepleegd.
- Twaalf jaar krijgt de verdachte
van de Leidse balpenmoord in
1991. Hij zou met een kruisboog
een balpen in het oog van zijn moe
der hebben geschoten. Dankzij
aanvullend wetenschappelijk on-
derzoek spreekt het hof hem vrij.
Zijn moeder overleed nadat ze was
gestruikeld met de pen in haar
hand die zich via haar oogkas in
haar hoofd boorde.
- De veroordeling van Ernest Lou-
wes voor de moord in 1999 op de
vermogende weduwe Wittenberg
uit Deventer lijkt op zijn minst op
een rechterlijke dwaling. Fiscaal
adviseur Ernest Louwes wordt na
een aanvankelijke vrijspraak in ho
ger beroep min of meer bij verras
sing veroordeeld tot twaalf jaar.
Later blijkt het mes waarmee de
moord zou zijn gepleegd en waar
aan de geur van Louwes zou zit
ten, niet het moordwapen te zijn.
Na een ingewilligd herzieningsver
zoek wordt Louwes opnieuw tot
twaalf jaar veroordeeld. Ditmaal
omdat er ineens DNA-sporen van
hem zijn aangetroffen op de blou
se van de weduwe.
- De vermeende dader van de
Schiedamse parkmoord krijgt in
2000 achttien jaar opgelegd. Vorig
jaar bekende een voor een ander
delict vastzittende gedetineerde
de moord op het meisje Nienke.
dere zaken waarin hooguit over de schuld
van de veroordeelde verdachten ernstige
twijfels zijn gerezen, reserveert hij de term
dubieuze zaken.
Onder aanvoering van het Openbaar Minis
terie in Zutphen zoekt de politie altijd nog
naar de moordenaar van Christel Ambro
sius. Van meer dan zevenhonderd mensenis
inmiddels DNA afgenomen, maar dat heeft
nog steeds niet tot de aanhouding van een
verdachte geleid.
Van Koppen: „Overigens, politie en justitie
zijn natuurlijk niet gek. Het overgrote deel
van de verdachten dat voor de rechter komt
is absoluut schuldig, maar er kan hoe dan
ook altijd een onschuldige tussen zitten, die
het nadeel van de twijfel heeft. Dat is inhe
rent aan elk rechtssysteem. Elk bewijs, ooi
DNA, heeft een marge van onzekerheid.
Een rechter hoeft bij zijn veroordeling ook
niet zeker te zijn van de schuld van de ver
dachte; hij hoeft er alleen maar van over
tuigd te zijn. Waar die overtuiging vandaal
komt, blijft het goedbewaarde geheim van
de raadkamer."
Risico
Dat betekent volgens Van Koppen dat de
rechter met elke veroordeling een zeker ris
co neemt dat hij iemand ten onrechte verooi
deelt. „Hij mag dan uiteindelijk degene zijl
die zo'n dwaling van het recht voor zijn re
kening neemt, de kiem voor zijn foutieve b
slissing wordt meestal gelegd in het opspo
ringsonderzoek. De verkeerde beslissingen
die de politie neemt, leiden er toe dat de offi
cier van justitie de verkeerde vervolgt end(
rechter de verkeerde veroordeelt. Meestal
omdat de rechter de eerder gemaakte fouis
niet opmerkt en corrigeert."
Een schoolvoorbeeld van een slecht politie
onderzoek noemt Van Koppen de moord op
de vermogende Deventer weduwe Witten
berg. Haar belastingadviseur is na een sle
pende procedure opnieuw tot twaalf jaar
veroordeeld. De Hoge Raad doet in deze
zaak op 22 februari uitspraak in een cassa
tieprocedure. De Leidse rechtspsycholoogi
er niet van overtuigd dat met de belasting*
viseur de werkelijke dader achter slot en
grendel zit. „Het opsporingsteam had een
dader te pakken, deed de oogkleppen op®
zocht daarna uitsluitend nog naar bevesti
gingen van de eigen hypothese", meent hij
„Je ziet het wel vaker als er geen sterke
teamleiding zit dat iedereen zijn werk laat
vallen zodra een verdachte is binnenge
bracht om hem vervolgens door te zagen.
Liefst tot hij heeft bekend."
RobHil*
