Blonde stoot op tien uur
Met de aap verdwijnt ook een stukje mens
Garry
Winogrand
Winternachten
woensdag 19 januari 2005
L1 T Li1 ATT T TTfwas er na een ^a£ wer^en °P
A-J T VJT -I_J -LN ljld X\.het archief van de Gentse uni
versiteit alleen nog maar energie voor een goed glas. Eindeloos wa
ren papieren opgevraagd. Met hulp van een medewerkster waren na
men ontcijferd. Aantekeningen vulden het ene papier na het ande
re. De dag was lang.
Het archief van de Universiteit van Gent zit in een kelder zoals veel
plaatsen van gewicht. De inrichting is van lang geleden. Zware hou
ten kasten, sobere werktafels, rust en stilte. De enkele personeelsle
den zijn blij met je komst. Het spul lag klaar. Tegen vijven was het
genoeg. Ook voor de hulpvaardigste ter wereld.
We verlieten de kelder en wisselden beleefdheden. De wagen stond
op het verkeerde plein aan het andere eind van de binnenstad. De
archiefmedewerkster zou wat gaan eten en vanavond naar de opera
gaan. Of ze zin had in iets met of zonder ijs, als dank voor de hulp?
'Dat ging nog gaan.'
In het café tegenover de opera was er geen Ierse, maar de Schotse
smaakte ook. Vanavond was er een avond met Jef Geeraerts, daar
aan d'n overkant, in den opera. Kent ge die, Jef Geeraerts? Ik vin
die goe. Het gesprek liep.
Tegen achten staken we over, kochten kaartjes. Alles georganiseerd
door de stichting 'Behoud de begeerte'. Kon slechter. Jef Geeraerts
compleet met muziek. We gingen de trap op en vonden een plaats
achteraf op de bovenste ring. Voor ons zat een jong stel. Kozend.
De zaal was aardig vol. Het gebouw een lofzang op de negentiende
eeuw.
Na een minuut of tien gaat het licht uit. Vanaf het hoge balkon lijkt
Geeraerts nog kleiner dan anders.
Samen met een pianist, Luc de Vos.
Geeraerts gaat zitten en de pianist
begint. Ademloze stilte. Gewijde
sfeer, welwillend publiek,
f Als de muziek stopt, staat hij op,
dw l-LJ loopt voornaam naar een katheder
en in schitterende belichting be
gint hij te lezen. Uit Gangreen I,
Black Venus. Ritmisch het proza,
strelend de woorden op de huid
van de beschreven negerin. Fragment na fragment. Welluidend, met
vaste stem. Een cellist speelt enkele delen uit een suite van Bach.
De muziek is meeslepend. En daarna leest Geeraerts de sleutelscène
uit zijn boek Sinpaku, waarin een cellist op de snijlijnen van een
kerk in opperste toewijding die suite van Bach speelt.
De spanning is voelbaar. Allen in de ban. Van muziek en woord.
Het is een van die zeldzame momenten waarop je even geen buiten
staander bent. Luc de Vos speelt Mozart. De beroemde Fantasie. En
dan leest Geeraerts in gedempt violet licht de laatste brief over le
ven en dood, de brief aan zijn vrouw. Zeer persoonlijk.
De ban wordt gebroken. Zaallichten aan. Applaus. De meester
buigt, de musici danken. Ettelijke keren komen zij terug. Duisternis
in de opera. Het publiek nog nauwelijks bijgekomen van de bijzon
dere avond staat aarzelend op, zoekt hier en daar een jas. Sommi
gen staan reeds. Ook de archiefmedewerkster.
Dan klinkt plotseling donderende popmuziek. Podumlicht aan, hel
licht in de zaal. En dan komt als uit het niets de schrijver weer op
het podium. Dansend op heftige popmuziek. Hij heeft fel gekleurde
schoenen aan en danst, danst en danst. Uit de zaal vraagt hij een
jonge vrouw. Ze is erop gekleed. Samen dansen zij. Minutenlang.
Tot plotseling alles donker is en langzaam de lichten in de zaal op
gaan. Iedereen in verwarring. De archiefmevrouw is verdwenen.
Stil en timide gaat iedereen het gebouw uit.
Boven Gent rijst de maan.
Lo van Driel
vertaald
Marsha Mehran: Café Babyion -
Altijd al olifantenoren willen
eten of chelow of torshi? Als je,
zoals de inwoners van het Ierse
stadje Ballinacroagh, niets an
ders gewend bent dan de dag
schotel in de lokale pub, wil je
wel eens wat anders proberen.
Dat kan in Café Babyion, dat
midden op de Main Mall wordt
geopend door de mooie en myste
rieuze Iraanse zussen Marjan,
Bahar en Layla Aminpour. Met
granaatappelsoep en lamsstoof-
schotel met rozenblaadjes bren
gen ze hun eigen magie naar het
land van de eeuwenoude Kelti
sche mythen.
En natuurlijk komt er ook liefde
om de hoek kijken in dit boek
dat in de traditie staat van Cho
colat en Rode rozen en tortilla's.
Achterin worden de recepten
voor de exotische schotels van
Café Babyion gratis bijgeleverd.
Auteur Mehran (1977) ontvlucht
te met haar ouders Iran en ver
huisde recentelijk naar Ierland.
Vertaling Mary Bresser. Uitgeve
rij Sirene, 239 pag. 17,95.
John Haskell: Purgatoria - Jack
heeft zojuist wat reisproviand
ingeslagen in een winkel bij een
tankstation en wandelt terug
naar zijn auto. Maar zijn auto
blijkt verdwenen, evenals zijn
vrouw Anne met wie hij een ge
lukkig huwelijk heeft. Zo begint
Purgatoria, een road novel,
waarin Jack wordt gevolgd op
zijn zoektocht door de Verenig
de Staten, niet alleen naar zijn
vrouw, maar ook naar zichzelf.
De roman voert de lezer van
downtown New York naar de
zandstranden van Californië.
Auteur Haskell publiceerde eer
der de veel bejubelde verhalen
bundel I am not Jackson Pol
lock. Vertaling Manon Smits,
Uitgeverij Mouria, 255 pag.,
18,50.
Marcus Stevens: Een nuttig
meisje - Bij de aanleg van een
snelweg langs een indianenreser
vaat worden de stoffelijke res
ten van een Cheyenne-meisje ge
vonden, dat meer dan honderd
jaar geleden is overleden. Ze is
gewikkeld in een verschoten le-
gerjas en heeft zilveren vinger
hoedjes aan haar rechterhand.
De opzichter gooit het graf zo
snel mogelijk dicht, maar Erin
en wegwerker Charlie White
Bird willen de heilige begraaf
plaats van het meisje bescher
men.
Ze noemen haar Mo'é'ha'e, ofte
wel Ekster, en fantaseren over
haar laatste dagen tijdens de be
ruchte Slag om Little Bighorn.
Vertaling Mary Bresser,
Uitgeverij Sirene, 320 pag.,
17,95 euro.
chrijver/bioloog Tijs Goldschmidt ves-
jtögt tijdens het festival Winternachten
Den Haag de aandacht op 'schaamtever-
pende beelden van onze omgang met
®sapen'. De foto's en filmbeelden die hij
liggen in het verlengde van de exposi-
Wegkijken' die hij samenstelde over
oaamte.
zegt Tijs Goldschmidt, bladerend in
^kijken' totdat hij de foto heeft gevon-
van een grote, gekooide aap. Het dier
ca'recht°p; met zijn ene, gestrekte arm
hij zich vast aan de tak van een
in zijn andere hand, bijna achteloos,
jtöt hij een sigaar zoals een mens dat zou
Het is een immens treurige foto, door
e kale kooi, door de hulpeloze, bijna be-
^fde blik van de mensaap, zijn naakt-
zijn kwetsbaarheid. „Het beeld is zo
I zegt Goldschmidt (51), „omdat
,er bijstaat als een mens. Dat is een van
ln drijfveren, aandacht te vestigen op
_nsapen. Ze worden bijzonder onder-
Met de mensapen hebben we verre
rouders gemeen. Het DNA van een chim-
seekomt voor 98,7 procent overeen met
.vaiieen mens, dat van gorilla's zit bo-
procent."
115 geen deskundige op het gebied van
amte, maar het onderwerp fascineert
heel lang, misschien al sinds hij lang
,eneen uitspraak hoorde van psychia-
°uis Tas over Duitse joden die voor de
°Sln kampen gestopt, kaalgeschoren en
erd werden, en later uitweken naar
aarom fotogra
feert een foto
graaf? Garry
Winogrand had zijn ant
woord paraat: 'Omdat ik wil
weten hoe dingen eruitzien
als ze door mij zijn gefotogra
feerd.' Het fotomuseum
Foam in Amsterdam toont nu
werk van de legendarische
Amerikaanse fotograaf.
Uit 1965 is de foto en de
wouw die we zien, zal er
gens achterin de twintig zijn.
Grote kans dat ze nog leeft dus.
Haar na al die jaren nog opspo
ren is vast niet te doen, maar
wat zou het mooi zijn als die
vrouw met eigen ogen kon aan
schouwen hoe ze erbij hangt in
Amsterdam: 4,85 bij 6,85 meter
groot aan de wand in het trap
penhuis van het Amsterdamse
fotografiemuseum Foam.
Zij heeft het op die zomerse dag
bijna veertig jaar geleden waar
schijnlijk niet eens doorgehad
dat ze werd gefotografeerd door
Garry Winogrand. Met twee tas-
sen, één om haar schouder, de
andere in de hand, stapte ze
druk-druk-druk over het trot
toir van een New Yorkse ave
nue. Maar die twee mannen
schuin achter haar hadden pre
cies door wat de fotograaf met
zijn kleinbeeld-Leica met groot
hoeklens aan het doen was.
Op die enorme vergroting in het
Foam valt nog eens extra op hoe
samenzweerderig de grijns is
die ze Winogrand toewierpen.
Kerels onder elkaar. Vlak voor
dat de fotograaf toesloeg, zou
den die twee heel goed iets te
gen elkaar kunnen hebben ge
zegd als: „Blonde stoot op tien
overuur."
Jawel, dit is fotografie uit een
tijd dat de term politiek correct
nog moest worden uitgevonden.
Zelfs feminisme was nog geen
gangbaar begrip. Vrouwen ko
men veel voor op de tentoonstel
ling Garry Winogrand and the
American Street Photograp
hers. En wat Winogrand (1928-
1984) in het bijzonder interes
sant vond aan het vrouwen
lichaam is duidelijk. Mammo-
centrisch wordt zijn blik in def
tige kunsthistorische beschou
wingen wel genoemd. In goed
Nederlands: hij was een tieten
man. In de jaren zestig fotogra-
feerde hij ontelbaar veel vrou
wen met van die punt-bh's, die
er bijna uitzien als steekwa
pens. Toen de zeden wat losser
werden en veel vrouwen het
knellende textiel afwierpen, ont
ging hem als fotograaf geen har
de tepel in een T-shirt.
Winogrands veronderstelling
dat een boek met al die foto's
van vrouwen in de straten van
vooral New York een geheid kas
succes zou zijn, was niet juist.
Zijn in 1975 gepubliceerde Wo
men are beautiful was een enor
me flop. Tegenwoordig is het
boek goud waard. Garry Wino
grand geldt als één van de grote
vernieuwers van de naoorlogse
Amerikaanse fotografie. Hij
wordt in één adem genoemd met
Diane Arbus en Lee Friedlan-
der, maar brak nog radicaler
dan zij met de tot dan toe gel
dende esthetische regels. Hij
was de man van het snapshot;
aan weloverwogen composities
had hij een broertje dood.
De horizon staat bij Winogrand
vaker scheef dan recht in beeld.
Figuren worden vaak keihard
afgesneden (de bovengenoemde
blondine moet het op Wino
grands foto doen zonder linker
voet). En van een eenheid van
handeling is meestal ook geen
sprake: er gebeurt niet één ding,
er gebeuren een heleboel dingen
tegelijk. Techniek interesseerde
Winogrand nauwelijks. Teke
nend genoeg liet hij het afdruk
ken van zijn werk zonder proble
men over aan anderen (na zijn
dood liet hij zelfs letterlijk dui
zenden onontwikkelde films ach
ter).
De quality-be-damned school
noemden tegenstanders spot
tend de manier van fotograferen
die Winogrand propageerde,
daarbij geheel voorbijgaand aan
de ongelooflijke dynamiek van
zijn werk. Het is de dynamiek
van de grote stad, Winogrands
werk-, nee jachtterein bij uit
stek. Dagen en nachten zwierf
hij over straat, de camera altijd
in de aanslag. Streetwise was
Winogrand, die opgroeide in een
arm joods sloebersmilieu in de
Bronx, van huis uit. De botte
macho had ook een andere kant;
uit sommige van zijn foto's
spreekt een sterk sociaal engage
ment.
Peter van Brummelen
Expositie: Garry Winogrand and the
American Street Photographers (met
ook werk van Mitch Epstein, Lee
Friedlander, Joel Meyerowitz en Hen
ry Wessel) - t/m 30 maart in Foam,
Keizersgracht 609, Amsterdam.
De wereldtentoonstelling in 1964, New York
Los Angeles, 1969
aantal foto's uit 'Wegkijken' zien, maar het
zwaartepunt ligt ergens anders. Hij wil
'schaamteverwekkende beelden tonen van
onze omgang met mensapen'. Omdat hem
dat interesseert als (evolutie)bioloog die lan
ge tijd in Afrika verbleef - hij publiceerde
in 1994 het internationaal geprezen boek
'Darwins Hofvijver' over de ecologische ver
anderingen in het Victoriameer door het uit
zetten van de nijlbaars - en het hem zeer
aan het hart gaat dat de mensaap, die biolo
gisch zo dicht bij de mens staat, me.t uitroei
ing wordt bedreigd. „We kijken liever weg
van wat er met die apen wordt gedaan",
zegt hij. „We willen het liever niet weten."
Sarcastisch wijst hij op een recente campag
ne van een landelijk ochtendblad die er na
de tsunamiramp in Azië luidkeels gewag
van maakt 'dat er ook Nederlandse slachtof
fers te betreuren waren'. „Dat is dan kenne
lijk het belangrijkste", zegt hij smalend.
„Dan kijken we wel, vanwege de Nederlan
ders. Maar de gorilla komt hier niet voor,
dus daar hoeven we ons dan niet om te be
kommeren. Maar volgens mij hebben we
veel meer behoefte aan een partij Leefbaar
Gorilla dan aan Leefbaar Nederland."
De genocide die plaats heeft op de mensaap
noemt hij 'een wetenschappelijke ramp'.
„De mensapen bieden prachtig vergelij
kingsmateriaal. Wat is er, ergens in de tijd,
gebeurd dat wij geen knollen meer zoeken
op de savanne? Dat interesseert mij zeer.
Neem de taal; er is veel onderzoek naar ge
daan om te zien of mensapen in staat zijn
een taal te leren. Met hun symbooltaal ko
men ze een heel eind, maar het is niet zo dat
ze, zoals de mens, spelen met taal. Eigenlijk
is het taalgevoel van apen teleurstellend ge
bleken. Dat roept de vraag op: hoe slim
moet je zijn om op het niveau van de mens
te komen? Door mensen met apen te vergelij
ken kun je dus iets over de mens te weten ko
men. Hoe doe je dat als er geen apen meer
zijn?"
Voor Winternachten verzamelde Gold
schmidt een aantal foto's en filmbeelden
over mensapen. Ze hebben niet allemaal be
trekking op (plaatsvervangende) schaamte.
In een van de filmfragmenten wordt een ui
termate slimme bonobo, een kleine chimpan
see, getoond in een onderzoekscentrum.
Voor het eerst wordt hij geconfronteerd met
een telefoon. Aanvankelijk weet hij niet wat
hij daarmee moet, maar zijn trainer gebaart
hem te luisteren naar de stem aan de andere
kant; die praat tegen hem en belooft hem
voor de volgende dag drie cadeautjes. Een
dag later geeft de trainer hem er twee -
maar de aap laat zich niet afschepen en eist
ook de derde op. Daarnaast zijn er beelden
van de moord door stropers op de lievelings
gorilla van de beroemde Diana Fossey, die
in Afrika onderzoek deed naar mensapen
voordat ze zelf werd vermoord. Er is een
stukje uit een BBC-film, 'Eating Apes', een
gorilla die via de televisie haar partnerkeu
ze bepaalt en een fragment uit 'The White
Diamond', een documentaire van Werner
Herzog.
Willem Hoogendoorn
In den beginne was het beeld... is het thema van de tiende editie van het internationale lite
ratuurfestival Winternachten dat van 20 t/m 23 januari plaats heeft in Den Haag. Tiental
len schrijvers, dichters en muzikanten treden op. Zo vertolken Menno Wigman, Onrio Kos
ters en Albertina Soepboer hun beeldgedichten, legt Willem Jan Otten een statement af
over onze beeldcultuur en maakte een aantal schrijvers gedichten bij krantenfoto's.
Schrijver Frank Westerman vertelt over zijn speurtocht naar El Negro, een opgezette mens;
bioloog Tijs Goldschmidt spreekt over beschamende foto's van mensapen en de Antilliaan
se muzikant Pierre Lauffer over de poëzie van zijn vader en de ontdekking van zijn roots.
Daarnaast is er speciale aandacht voor Turkije, aan de hand van een interview met de Ame
rikaans-Turkse Elif Shafak en treedt het topensemble Tahir Aydogdu op. Winternachten
heeft plaats in het Theater aan het Spui en het daaraan grenzende Filmhuis Den Haag.
New York, 1965
New York in de jaren zestig
Tijs Goldschmidt
Nederland. Ze schamen zich voor wat hen is
aangedaan, zei Tas. „Die uitspraak heeft me
nooit meer losgelaten. Later werd ik eens
uitgenodigd voor een soort schaamtegenoot-
schap met het verzoek er vanuit biologisch
perspectief over te spreken. Maar weten
schappelijk onderzoek heb ik er niet naar ge-
foto GPD
daan. Voor 'Wegkijken' heb ik intuïtief fo
to's gekozen die beschamend zijn of bij mij
plaatsvervangende schaamte opwekken. En
ik heb er een essay over schaamte bij ge
schreven omdat het, voor zover ik weet, nog
niet bestond."
Op Winternachten laat Goldschmidt een
