Engeltje heeft het zwaar gehad
PZC
Mobieltjes registreren kanongebulder
Afscheid betekent einde tijdperk
Tekst prins wordt
geloofsbelij denis
Prinses Christina
zingt lievelingslied
Uitvaartdienst niet treurig, maar vol respect en dankbaarheid
Grafkelder
raakt vol
Gasten lunchen op paleis
vc-:;
Linksom, rechtsom, blijft moeilijj
Vriendinnen prinsen in families
Willem-Alexander opent exposili
Saluutschoten in Uithuizen
maandag 13 december 2004
„Hij is met een glimlach gestor
ven." De uitvaart van prins
Bernhard was zaterdag daarom
eerder een dank- en herden
kingsdienst dan een rouwdienst.
„Zijn allemaasten zijn niet don
ker gekleed. Want zijn sterfdag
was voor hem een nieuwe ge
boortedag", zei dominee Car el
ter Linden in de Nieuwe Kerk in
Delft.
door Hans Jacobs
DELFT - Een koninklijke uit
vaart vraagt om evenwichts
kunst. Aan de ene kant is het de
begrafenis van een dierbaar fa
milielid, aan de andere kant een
publieke gebeurtenis met uitge
breid militair ceremonieel, hoge
buitenlandse gasten, de aanwe
zigheid van regering en parle
ment, diplomaten en media. Ca-
rel ter Linden wist het even
wicht goed te vinden.
De plechtigheid was dan ook
niet treurig, maar vol respect en
dankbaarheid voor al datgene
dat prins Bernhard voor familie,
vrienden en zijn 'nieuwe' vader
land heeft gedaan. Vol melan
cholie ook, door het Mexicaanse
lied 'La Golondrina' dat werd
gezongen door prinses Chris
tina.
'Haast je niet' had Ter Linden te
horen gekregen toen hij zijn oor
te luisteren legde om een beter
beeld van Bernhard te krijgen.
„Hij overleeft ons allemaal." De
prins had dan ook, zoals zijn
moeder eens zei, een engeltje op
zijn hoofd. „Dat engeltje heeft
zijn werk dan wel heel goed ge
daan", stelde Ter Linden vast.
De liturgie van de rouwdienst
voor prins Bernhard" sloot met
een facsimile van een tekening
van zijn eigen hand. Het gaat
om een schets van een olifant.
DELFT - De kist met het
lichaam van prins Bernhard is
nog niet op zijn plaats gezet in
de koninklijke grafkelder onder
de Nieuwe Kerk in Delft. Zater
dag heeft de familie de kist tot
aan het voorportaal begeleid.
Dver een paar maanden wordt
duidelijk welke plek Bernhard
in de kelder krijgt. Dan past de
Rijksgebouwendienst het over
zichtsbord aan dat in de kerk
aangeeft wie waar ligt. Maar de
prins krijgt in elk geval een
plaats naast zijn overleden echt
genote koningin Juliana.
Op Paleis Noordeinde is al nage
dacht over de toekomst. De graf
kelder is weliswaar nog niet vol,
maar veel plaats is er niet meer.
In het verleden hechtten Oran
je-vorsten eraan al hun familie
leden in Delft een laatste rust
plaats te geven. Zo werden in
1911 en 1958 prinses Paulina en
stadhouder Willem V, die in
1806 in ballingschap in Duits
land overleden, herbegraven in
'de Nieuwe Kerk. Wanneer ko
ningin Beatrix haar familie ook
een plaats gunt in Delft, moet
de schop in de grond.
Een volgende restauratie van de
Nieuwe Kerk kan worden aange
grepen om de nu uit twee delen
bestaande grafkelder uit te brei
den. Prins Bernhard is het 46e
lid van de koninklijke familie
die er zijn laatste rustplaats
heeft gevonden. GPD
Sterker nog, het engeltje heeft
het zwaar gehad.
„Het is met hem mee gevlogen
op talrijke vluchten in de oorlog
en daarna. Het moet naast hem
hebben gezeten in zijn Ford of
Ferrari en af en toe stiekem op
de rem hebben getrapt. Het
heeft hem door talrijke opera
ties heen geholpen en over hem
gewaakt. En nu wacht het in de
nok van deze kerk om hem sa
men met ons vaarwel te zeg
gen."
De familie knikte instemmend.
Zó was het leven van hun vader
en grootvader.
Ter Linden prees de verdiensten
van de prins voor Nederland,
zijn inzet in de oorlogsjaren, het
stimuleren van de economie in
de jaren daarna en de strijd
voor natuurbehoud. Maar naast
lof waren er ook kritische no
ten. „Uw vader heeft wijd zijn
vleugels uitgeslagen. Soms te
wijd, wat - dat kan niet anders -
veel moet hebben gevraagd van
zijn naaste omgeving. En van
zijn allernaaste, die tot het
laatst ondanks de schemer van
haar geest van hem is blijven
houden", verwees de dominee
naar de in maart overleden ko
ningin Juliana.
Pater familias
Bernhard heeft van zijn doch
ters meermaals te horen gekre
gen dat hij te weinig aandacht
aan hen besteedde. Maar in zijn
laatste jaren kwam daar veran
dering in. „Hoe ouder hij werd,
hoe meer tijd hij nam voor zijn
kinderen en kleinkinderen."
Het prinselijke zomerverblijf in
Italië werkte daarbij voor de fa
milie als een magneet. „Ik heb
hem daar zien groeien van ie
mand die met zijn kinderen niet
altijd geduld had tot een pater
familias die mij ontroerde", ver
telde een vriend van de prins.
Bernhard besefte dat de tijd die
hem nog restte kostbaar was.
„Ik wil", zei hij eens, „nu elke
dag de moeite waard maken."
De twee grote crises in het leven
van de prins werden omfloerst
beschreven. Ter Linden sprak
over de steun die Bernhard 'in
de moeilijkste jaren van zijn hu
welijk' kreeg van zijn moeder
prinses Armgard. Dat waren de
jaren vijftig, toen er - in Bern-
hards eigen woorden - 'oorlog
was- op Soestdijk'. Door ruzie
over de positie van gebedsgene
zeres Greet Hofmans, aanvanke
lijk door de prins binnenge
haald om te kijken of haar kun
sten prinses Christina konden
helpen met haar oogproblemen,
stond het huwelijk op springen.
Maar koningin en prins bleven
bij elkaar.
„Er was tussen hen beiden een
zielsverbondenheid die mensen
mogelijk niet altijd "hebben ge
zien, maar die er ten diepste
was. Met alle verschillen in hun
karakter en talenten hadden zij
elkaar nodig in hun leven. Op de
juiste momenten hebben zij el
kaar altijd opgevangen en voor
elkaar in ingestaan", aldus de
predikant.
Eén van die momenten was ten
tijde van de Lockheed-affaire in
1976. De prins had smeergeld ge
vraagd van de Amerikaanse
vliegtuigbouwer en moest zijn
meeste functies neerleggen. Ter
Linden stipte het even aan.
„Het ging de prins zeer aan het
hart dat hij, in de nasleep van
de geschiedenis die aan zijn
functie van inspecteur-generaal
een einde maakte, ook als deel
nemer van de Bilderberg-confe-
rentie niet meer aanvaardbaar
werd geacht." En even later:
„Na de schaduwperiode midden
in de jaren zeventig heeft jiij, in
plaats van zich af te sluiten, een
nieuwe invulling gegeven aan
zijn leven."
Met groot elan wierp hij zich op
de natuurbescherming.
„Boeiend om te zien dat hij dat
deed als jager."
Die verbondenheid met de na
tuur werd zaterdag in het litur
gieboekje op symbolische wijze
verbeeld door een door Bern
hard in 1991 gemaakte tekening
van een olifant. 'Ik hoop dat hij
in vrede kan wandelen' schreef
de prins er bij.
Huzaren
De tekening maakte nog eens
duidelijk dat de prins zich tot
het laatst heeft bemoeid met de
details van zijn uitvaart. Zo
werd zijn kist vanuit Den Haag
niet in de paarse pluimenkoets
vervoerd, maar op een affuit, zo
als dat bij militairen hoort. Hu
zaren werden gevraagd om de
kist, met een anjer er bovenop,
de kerk binnen te dragen. De
prins was zijn militaire loop
baan in Nederland immers be
gonnen bij de huzaren.
Nieuwe bijbel
Met Ter Linden sprak hij in de
dagen voor zijn overlijden nog
over de schriftlezingen, waarbij
de predikant die bekend staat
om zijn kritiek op de nieuwe bij
belvertaling, juist die nieuwe bij
bel gebruikte. „Bernhard was
een religieus voelend mens", al
dus de predikant, Ook de mu
ziek was eigen keuze van Bern
hard.
Er ging een siddering door de
kerk toen het signaal 'Taptoe In
fanterie' werd geblazen, de som
bere trompetklanken die ook te
horen.zijn bij de Dodenherden
king op de Dam. Het was het sig
naal voor het definitieve af
scheid. Het prachtige' 'Abide
with me' begeleidde de kist naar
de koninklijke grafkelder. De ve
teranen, die gezien hun hoge
leeftijd, gewend zijn aan begra-
Niet alle belangstellenden trok
ken zaterdag naar de binnen
stad van Delft om een glimp op
te vangen van de rouwstoet van
prins Bernhard. Er was ook pu
bliek bij de saluutbatterijen. An
deren lopen gauw nog even
langs nu de rouwstoet de Reine-
veldbrug is gepasseerd.
van onze redactie binnenland
DELFT - „Oh papa dat wil ik
ook met oud en nieuw", roept
een jongen naar zijn vader. Eén
tel eerder heeft een van de vier
op de Oostsingel geposteerde ka
nonnen een gat in de ijskoude
lucht boven de Schie geblazen.
De vier kanonnen van de Elfde
Afdeling Rijdende Artillerie uit
't Harde staan op enkele honder
den meters afstand van de Reine-
veldbrug. Vanaf het moment dat
het affuit met daarop het stoffe
lijk overschot van prins Bern
hard de brug oversteekt, tot het
moment dat de kist in de konink
lijke grafkelder van de Nieuwe
Kerk wordt gedragen, lossen de
kanonnen beurtelings iedere mi
nuut een schot. De vier stukken
in Rijswijk hebben hun luidruch
tig eerbetoon dan al gestaakt.
Het is de derde keer dat de Elf
de Afdeling Rijdende Artillerie,
bijgenaamd De Gele Rijders, de
schoten voor een lid van het ko
ninklijk huis afvuren. Bij de bij
zettingen van prins Claus en ko
ningin Juliana viel hun die eer
ook al ten deel. Dezelfde afde
ling zet haar kanonnen ook jaar
lijks op het Malieveld voor de
ereschoten op prinsjesdag. Om
zeker te zijn dat er genoeg scho
ten kunnen worden gelost heb
ben de Gele Rijders honderdzes
tig patronen met buskruit gekre
gen. Losse flodders uiteraard.
Druk is het er nog niet om een
uur of elf 's ochtends. Peter No
tenboom uit Pijnacker (fiets aan
de hand en camera met telelens
om de nek) staat al wel vroeg
voor de dranghekken nabij de
kanonnen. „Ik wil dit keer fo
to's maken van de kanonnen.
Die rouwstoet in de binnenstad
heb ik in middels wel gezien. De
vorige keer stond ik op de
Markt", legt hij uit. „En ik wil
ook graag foto's maken van die
F16's en Spitfire. Vanaf hier is
dat vast een prachtig gezicht."
Sabel
De in historisch tenue gestoken
Gele Rijders zitten achter de ka
nonnen in groepjes van vier.
Twee aan weerszijde van de
stukken, een daar achter om de
patroon aan te geven en een die
de drie gadeslaat. Een vijfde Rij
der, die de leiding over de vier
kanonnen heeft, loopt iedere
keer naar het kanon dat het vol
gende schot lost. Vlak voor het
schot heft hij zijn sabel, om hem
te laten zakken als het schot
moet vallen. 'Vuur!' Tegen de
tijd dat de Prins der Nederlan
den de kerk in wordt gedragen
en de drie F16's en Spitfire in
'Missing Man'-formatie over de
Nieuwe Kerk vliegen voor hun
eerbetoon, staan honderden
mensen te kijken naar de knal
lende kanonnen.
Het geweld van de kanonnen
maakt op velen grote indruk. Zo
zeer zelfs dat tientallen mensen
het idee vatten om anderen elek
tronisch te laten 'meegenieten'
van de harde klappen. 'Moet je
horen wat een enorme klap', zeg
gen ze terwijl ze hun mobieltje
in de lucht houden. Het geeft
een grappig effect, aangezien
door Marloes de Koning
DEN HAAG - Om half negen staan za
terdag drie jonge kroeggangers langs
het Spui in Den Haag. Ze hebben een
weids uitzicht op de route voor de be
grafenisstoet, waar op dat moment nog
vrijwel niemand langs staat. Piet van
Lijn uit Den Haag kijkt verlangend
naar de veteranentribune, die aan de
andere kant van de hekken is opge
bouwd. De stoelen zijn leeg. „Als-ie zo
leeg blijft ga ik er zo zitten." Hij hangt
vermoeid tegen een met zwart plastic
omwikkelde meterkast. Na een nacht
stappen, 'kunnen we net zo goed een
paar uurtjes wachten en de laatste eer
bewijzen', was de gedachte.
Steven Piron uit Leidschendam,
ADO-sjaaltje diep weggestopt in zijn
kraag tegen de kou vindt al het ceremo
nieel 'indrukwekkend'. Bij de uitvaart
van Juliana stond hij met zijn moeder
langs de route. Zijn neef en vriend Jim
Brinkman uit Poeldijk heeft het wach
ten er wel voor over. „Het is een goeie
vent geweest als ik het zo hoor." Even
verderop wachten de mannen van de
luchtmacht voor de mobiele toilethok
jes. Het is de laatste kans op een plas
voor ze uren in touw moeten zijn. Het
wapen gaat mee naar binnen.
In Den Haag blijft het zaterdag 'rustig.
Mensen die van ver moeten komen kie
zen voor een bezoek aan Delft. Den
Haag is voor de Hagenezen. Een enke
ling die toevallig toch in de buurt moet
zijn, leunt belangstellend over de
dranghekken. „We zouden eigenlijk
naar het PvdA-congres in Delft gaan
dit weekeinde", vertelt mevrouw Buur-
meijer uit Hoogeveen. „Dat is uitge
steld, maar we hadden het hotel toch al
geboekt, dus dan kunnen we dit gelijk
meemaken." Een bezemwagen haalt
voor haar neus nog snel de laatste
troepjes van de trambaan. De rij mari
niers wordt er even voor doorbroken.
Fluistertoon
Dichtbij Paleis Noordeinde is het druk
ker. Het publiek praat op fluistertoon.
Binnen de dranghekken staan vetera
nen van het eerste peloton opgesteld.
Jongeren giechelen vertederd om de
oude mannen die niet meer helemaal
strak in het gelid kunnen staan.
Bij het commando om te draaien,
draait een deel van de groep de verkeer
de richting op. Als het peloton weg mar
cheert botsen de achterste mannen te
gen hun voorgangers. „Het is wel echt
het aller-, allereerste peloton", grapt ie
mand.
Voor de familie De Rooy uit Den Haag
is de dood van Bernhard het einde van
een tijdperk. „Niet dat ik zo koningsge
zind ben", zegt mevrouw, „maar Bern
hard en Juliana stonden symbool voor
tijden waarin het gemakkelijker ging
in de samenleving." Ze zoekt even naar
woorden. „Ze horen bij een gevoel van
veiligheid en vertrouwen. Dat is nu de
finitief voorbij."
Klaagzang
Haar man vult haar aan met een klaag
zang over moderne politici die veel be
loven, maar weinig klaarmaken. Dan
DEN HAAG - Na afloop van de uitvaartdienst W
koninklijke familie terug naar Paleis Noordeindei
Haag. Daar gaf de familie een dejeuner voor oj
driehonderd genodigden. Niet alle buitenlandse kon.,
ke gasten waren daar bij. Een aantal vertrok direc
Kleinzonen van Bernhard verplaatsen de kandelaars bij de baar in de Nieuwe Kerk; links vooraan Bernardo Guillermo, vervolgens met de
wijzers van de klok mee: prins Carlos, prins Maurits en prins Willem-Alexander. foto Phil Nijhuis/GPD
fenissen was dit moment - de bij
zetting van de 'baas' - emotio
neel. Ze grepen naar hun zak
doek, maar ook de kleinkinde
ren van de prins pinkten tranen
weg.
Voor koningin Beatrix was het
ongetwijfeld, meer nog dan voor
haar zussen, het moeilijkste mo
ment van de dag. Voor de derde
keer in twee jaar moest zij de
trappen naar de grafruimte af.
Eerst voor haar man, toen voor
haar moeder en nu voor haar
vader. Op haar gezicht was het
verdriet af te lezen. Zij moet al
leen verder, zonder haar belang
rijkste voorbeelden en raadge
vers. Maar met de steun van
haar kinderen en verdere fami
lie die juist door Bernhard in
zijn laatste levensjaar weer sa
men is gebracht. En zij kan
troost putten uit de woorden
van de prins, die na het lezen
van Psalm 139 - in de nieuwe
vertaling - zei „Mooi, dat zinne
tje, dat in God geen duisternis
is. Daarom zie ik ook niet tegen
de dood op." GPD
huis.
Ook in het Prinsenhof in Delft was er een lunch
digden, voornamelijk vrienden en bekenden vaa-
Bernhard. Onder hen ook (oud-)bemanningsle<ja
zijn jacht Jumbo VI en het regeringsvliegtuig PBX
DELFT - Een geoefend militair mag er g
mee hebben: linksomkeert of rechtsomkeert is g,
koek. Maar in de praktijk bleek het zaterdag in
de uitvaart van prins Bernhard toch moeilijker
dacht.
De neuzen van de mariniers langs de Oude Delftp
na het commando 'linksomkeert' dezelfde kante
maar bij hun collega's van, zo te zien, de marine, cj
verwarring en keken manschappen elkaar opeensii
de ogen. Links is voor sommigen toch rechts. GPD
DELFT - De vriendinnen van de prinsen Pieter-0-
aan en Floris, respectievelijk Anita van Éijkeni
Söhngen, kregen zaterdag in de Nieuwe Kerk eenj
bij de koninklijke familie. Maar omdat hun relatie
niet zijn uitgemond in een verloving, mochten zentj
naast hun geliefden zitten. Ze zaten er daarom dimi
ter.
Anita en Aimée waren de laatste jaren regelmatig it
op Bernhards vakantieboot Jumbo VI. Bij de do»
Amalia deze zomer zaten ze ook bij de familie. GPD
AMSTERDAM - Prins Willem-Alexander opent fe
dag toch de tentoonstelling 'Nederland-Marokko'i
Nieuwe Kerk in Amsterdam. Hij doet dat samen ï-
Marokkaanse 'kroonprins' Moulay Rachid, een p
broer van koning Mohammed VI.
De koninklijke familie maakt vanwege het bijzonde
rakter van de expositie, die in het teken staat vu
400-jarig bestaan van de betrekkingen met Marofe
uitzondering op de familierouw. Die houdt in dat deft
jes tot kerst geen publieke optredens hebben. GPD
UITHUIZEN - In het Groningse Uithuizen is prinsü
hard zaterdag met 101 saluutschoten geëerd. Vaai'
vertrek van de rouwstoet bij Paleis Noordeindei:
Haag tot aan de aankomst bij de Nieuwe Kerk int
was iedere minuut een schot te horen. Dat heeft vw
ter A. Nijholt van de organiserende stichting gezegd
De saluutschoten werden met vier antieke kanonnn
vuurd bij de Menkemaborg in het dorp. Voor zoe
kend is Uithuizen, naast Delft, de enige plek in X
land waar dit is gebeurd. De saluutschoten zijn een
tief van de Stichting Historie der Koninklijke Nede
se Verldartillerie 1812-1912 uit Usquert. ANP
macht om mensen tot.
brengen en bij elkaar te k
Een eenzaam mens is een:
lukkig mens en hetzelfde
voor een vijandig mens. ft
reld zal alleen toekomst ft
wanneer de mensen zichii
broederschap vinden. Wijl
sen doen helaas zo dikwijl
alles om van elkaar te ven
den en elkaar te verliezend
lijkt het er op, alsof wij ga
legenheid voorbij latenga
die scheidende en spil
macht te laten gelden,
waar het Kerstkind aas
wordt, daar vinden wij
om elkaar te naderen,
om tot elkaar te komen i
liefde om bij elkaar tet:
De geest en de liefde®
kind wekken ons op en'
het ons gemakkelijker om
voegen naar het grote J
dat ons in de bijbel zové
len wordt voorgehouden
uw naaste lief, als uzelf.'
van onze redactie binnenland
DELFT - Op de plaats van de ge
loofsbelijdenis in de uitvaart
dienst las dominee Carel ter Lin
den zaterdag een tekst van prins
Bernhard. Het was een deel van
een toespraak bij de kerstvie
ring op Soestdijk in 1953.
„Ons wordt in het kerstfeest een
brug tot God gegeven. Wij men
sen hebben veelal de even hard
nekkige als noodlottige neiging
om in allerlei drukke bezighe
den op de een of andere wijze
God te ontvluchten en eigenlijk
te vergeten. Met Kerstmis wordt
deze sleur doorbroken. Hij komt
tot óns, die altijd weer onwillig,
te trots, of te bang zijn om tot
Hém te komen. Het kind van
Bethlehem weet onze onwil te
elimineren, onze trots te breken,
onze angst weg te nemen, en het
leidt ons tot de Vader. Dit
kind heeft de wonderlijke
Een batterij van De Gele Rijders vuurt in Delft elke minuut een schot af tot het tijdstip dat de prins is
bijgezet. foto Jeroen Jumelet/GPD
soms zomaar tien mobieltjes te
gelijk boven het hoofd worden
gehouden.
Peter Notenboom staat er ook
bij. Hij kijkt enigszins beteu
terd.
„Ik heb geen foto gemaakt van
de vliegtuigen. Compleet verge
ten." GPD
zijn ze stil. „Ik hoor de paarden al trap
pelen", fluistert ze.
De rouwstoet verlaat om tien over half
tien de poorten van paleis Noordeinde.
Als de kist met rood-wit-blauwe vlag
nog maar een meter van haar verwij
dert is slaat een oudere vrouw vooraan
bij het hek een snel kruisje. De klokken
luiden, een kindje wijst en de paarden
schudden ongedurig met hun manen.
Een enkeling zucht teleurgesteld om
een mislukt fotomoment.
Geroezemoes
Dan is het snel voorbij. Als na de bloem
stukken ook de laatste politie te paard
is gepasseerd, dan mogen de mannen
op de plaats rust. Het geroezemoes
zwelt weer aan. De veteranen gaan
naar de bussen. De dranghekken mo
gen weer weg en de touwen worden uit
de tramrails gehaald. Een zaterdag als
alle andere komt op gang. GPD
door Hans Jacobs
DELFT - Er was moed voor no
dig. En een vaste stem. Om zo
maar uit de hobbelende koets te
stappen en vrijwel meteen in de
koele, langgerekte en akoestisch
moeilijke Nieuwe Kerk in het
Spaans een lied te zingen. Prin
ses Christina (57) durfde het za
terdagmiddag aan.
Voor haar moeder Juliana had
zij in maart al gezongen en nu
had ook Bernhard, van wie zij
tegenwoordig de achternaam
Van Lippe-Biesterfeld gebruikt,
haar gevraagd te zingen. Zijn lie
velingslied nog wel, over een
zwaluw die misschien wel de
weg kwijt raakt.
Het lied 'La Golondrina' is van
de Mexicaanse musicus Narciso
Serradel Sevilla (1843-1910).
Ook Nana Mouskouri heeft het
op haar repertoire staan.
In het begin klonk Christina on
zeker. Haar stem was ondanks
de geluidsversterking amper te
horen. Maar in het tweede cou
plet was de in New York onder
andere als zangpedagoge werk
zame prinses haar aarzeling
kwijt.
De vertaling van de tefe
het lied luidt:
Waar zou zij heengaan;
vermoeid, de zwaluw A<
vertrekt? O, als zij in
zou verdwalen op zoek M
schutting, zij zal haar n*
den.
Naast mijn bed zal ik hS
klaarzetten.
Waar zij het seizoen zoui
doorbrengen. J
Ook ik ben verdwaald iff!
bied Oh, goeie hemel, k
niet kan vliegen, f
Prinses Christina zW®
Nieuwe Kerk La Goloiidr®
