Al mijn boeken gaan
over gewone mensen
Een dame apart, met dijtjes en hoge hakken
Een boek moet een
hoog p p-gehalte
EIGENLIJK kun je er geen voorstelling van
Nieuwe roman
Louis de Bernières
Luisteren
Varkensboek
woensdag 17 november 2004 23
maken. Noch foto of schilderij, noch een gesneden beeld voor ons
aangezicht: luisteren naar muziek kun je niet afbeelden. Desalniet
temin, zou de Zeeuwse Omroep zeggen, bestaan ze, afbeeldingen
van luisteraars.
Louis de Bernières
ien jaar werkte de En
gelsman Louis de Ber
nières aan zijn nieu
we roman Vogels zonder vleu
gels. Het resultaat is een
werk van 565 pagina's over
de confrontatie van gewone
mensen met de verwoestende
gevolgen van oorlog, nationa
lisme en religieus fanatisme.
Een gesprek met deze schrij
ver die door het enorme suc
ces van zijn roman Kapitein
Corelli's mandoline in veel de
len van de wereld een plaats
aan de literaire top wist te
veroveren: „Tussen het Wes
ten en de moslimwereld be
staan veel misverstanden, die
te maken hebben met onwe
tendheid.
Heeft Louis de Bernières
(49) de afgelopen tien jaar
full time aan Vogels zonder vleu
gels gewerkt? „Nee, gelukkig
niet", geeft hij aan. „Ik hoefde
me niet zo druk te maken, om
dat ik door de verkoopcijfers
van Kapitein Corelli's mandoli
ne voor het eerst in mijn leven
geld had. Ik ben verhuisd naar
het platteland en heb een aantal
jaren besteed aan de inrichting
van mijn nieuwe woning."
Voelde hij door het succes van
zijn vorige roman misschien een
grote druk? „Zeker", laat hij we
ten. „Ik had soms het gevoel dat
iedereen over mijn schouders
meekeek."
De verhalen in Vogels zonder
vleugels spelen zich voor het
grootste deel af in een kleine
plaats aan de kust van Anatolië,
in de nadagen van het Otto
maanse rijk. Ze worden naar vo
ren gebracht door een groot aan
tal personages, zowel Turken
als Grieken, Armeniërs, christe
nen en moslims. „Al mijn ro
mans gaan over gewone mensen
die te maken krijgen met de bo
ze buitenwereld. Zonder dat ze
ergens schuld aan hebben", ver
telt De Bernières. „En al mijn
romans zijn geschreven vanuit
verschillende perspectieven. Vo-
foto Roland de Bruin/GPD
gels zonder vleugels heeft geen
centraal verhaal. Het boek be
staat uit verschillende vertellin
gen, waarvan de meeste met el
kaar te maken hebben. Uiteinde
lijk passen ze in elkaar, jilgLeen-
puzzel."
Hij kwam op het idee voor zijn
nieuwe roman toen hij in het zui
den van Turkije op vakantie
was, in een kleine kustplaats.
„Ik ontdekte dat er aan het be
gin van de twintigste eeuw een
grote Griekse gémeenschap had
gewoond. Het was duidelijk dat
die mensen toen een pretttig le
ven hadden. Dat geven de nog
aanwezige resten aan. Huizen
met een goed watersysteem en
met toiletten."
De Grieken hadden de gewoon
te om hun doden na vijf jaar op
te graven en de beenderen ver
volgens te wassen met wijn. „In
dat stadje zijn nog steeds twee
plekken te zien waar dat gebeur
de. De meeste Grieken hebben
de beenderen van hun voorvade
ren meegenomen, toen ze het
land ontvluchtten. Daar wilde
ik meer over weten. En toen is
het plan voor mijn nieuwe ro
man ontstaan."
Kookboeken
Een groot deel van zijn tijd be
steedde hij aan research. „En ik
ben naar Gallipoli gegaan, waar
de beslissende strijd tussen de
Grieken en Turken zich heeft af
gespeeld. Verder heb ik met his
torici gesproken en reisboeken
geraadpleegd. Zelfs kookboeken
heb ik doorgenomen, om de juis
te atmosfeer te kunnen beschrij
ven."
En heeft hij ook met getuigen ge
sproken? „Ik vond twee mensen
die me nog iets over die tijd kon
den vertellen. Een vrouw liet me
weten dat de katten dagen ach
tereen miauwden, nadat de Grie
ken waren vertrokken. Een der
gelijk detail vind ik altijd bruik
baar. De mensen die ik sprak
hebben goede herinneringen
aan het verleden bewaard. In
het stadje hebben de Grieken en
Turken geen strijd gevoerd. De
'problemen werden veroorzaakt
door de buitenwereld. Nog
steeds verlangt de bevolking te
rug naar de periode van voor de
Eerste Wereldoorlog. Het moet
een mooie tijd zijn geweest."
De slag bij Gallipoli neemt in de
roman een centrale plaats in.
„Het was de eerste keer dat het
Ottomaanse rijk erin slaagde
het Franse en Engelse leger te
verslaan. Die gebeurtenis heeft
de nationale trots van de Tur
ken enorm versterkt. En daarna
werden de Grieken teruggesla-
mijn bedenkingen. Zo kon hij
keihard optreden tegen mensen
die tegen hem rebelleerden.
Maar de mythe rond zijn per
soon berust volgens mij op de
waarheid. Hij heeft de contou
ren geschapen voor een nieuw
land. Atatürk was een auto
craat, maar in sommige opzich
ten liberaler dan de westerse lei
ders die hij probeerde te imite
ren."
Gewelddadig
Vogels zonder vleugels bevat
een flinke hoeveelheid geweld
dadige passages. Was De Berniè
res vooraf van plan om zoveel
bloed te laten vloeien? „Nee",
geeft hij onmiddellijk te ken-
gen. Die overwinning was te
vens het begin van het Turkije
zoals we dat nu kennen. Voor de
Turken verreweg de meest be
langrijke gebeurtenis van de
twintigste eeuw."
Vogels zonder vleugels is ook
het verhaal van het militaire ge
nie Mustafa Kemal, beter be
kend als Atatürk, die de regio
naar eigen inzichten probeerde
te vormen. „De afgelopen jaren
zijn gelukkig twee biografieën
over hem verschenen die de
moeite van het lezen waard zijn.
Ook heb ik allerlei kranten en
documenten uit de tijd van
Atatürk gelezen."
Hoe meer De Bernières zich in
het leven van Atatürk ging ver
diepen, hoe meer hij hem ging
bewonderen. „Al heb ik ook
nen. „En ik heb er nu eigenlijk
ook schoon genoeg van te moe
ten schrijven over al dat geweld.
Maar ja, als je over geschiedenis
schrijft, is er eigenlijk geen ont
komen aan."
Wat wil De Bemieres zijn lezers
vertellen? Dat de mensen tot de
meest afschuwelijke handelin
gen in staat zijn? „Ik wil ze eigen
lijk vooral laten weten dat ze
zélf tot die handelingen in staat
zijn. De personages in mijn ro
mans zijn gewone mensen. Ze
zijn niet goed of slecht. Maar af
hankelijk van de omstandighe
den kunnen ze zich als beesten
gedragen. Er zijn veel psycholo
gische experimenten uitgevoerd
die laten zien dat iedereen tot de
vreselijkste dingen in staat is.
Dat maakt blijkbaar deel uit van
het leven. Om die reden is het be
langrijk dat een samenleving re
gels en wetten heeft."
Holocaust
In Vogels zonder vleugels komt
ook naar voren hoe de Russen
de moslimbevolking afslachtte.
Tevens wordt een vergelijking
gemaakt met de holocaust van
de joodse bevolking tijdens de
Tweede Wereldoorlog. Waarom?
„Omdat de meeste mensen in
het Westen geen weet hebben
van dit stuk geschiedenis. En
verder geloof ik ook dat de jo
den niet het alleenrecht hebben
op een tragedie."
„De moslimbevolking heeft in
het gebied in en rond Armenië
op een verschrikkelijke manier
geleden, vanaf het begin van de
negentiende eeuw tot aan het be
gin van de Eerste Wereldoorlog.
De Russen wilden het hele ge
bied christelijk maken. Met als
resultaat dat honderdduizenden
vluchtelingen de grens van Tur
kije overstaken. Turkije heeft in
de negentiende eeuw een vluch
telingenprobleem gekend van
een grootte waar wij ons nu
niets meer bij voor kunnen stel
len. En het irriteert mij dat men
in het Westen nauwelijks iets
van deze gebeurtenissen weet.
Terwijl ze in de moslimwereld
alom bekend zijn."
„Ik denk dat tussen het Westen
en de moslims veel misverstan
den bestaan, die terug te voeren
zijn op onwetendheid. Wij ken
nen eikaars geschiedenis nauwe
lijks. Volgens mij kan er meer
begrip komen als we ons voor de
geschiedenis van de ander gaan
interesseren. Dat zou denk ik al
een stap in de goede richting
zijn."
Jacob Moerman
Louis de Bernières'Vogels zonder
vleugels'. Uitgeverij De Arbeiders
pers. Amsterdam. Prijs: 29,95 (geb.)
en 25,00.
Lezen is ook geen geschikt onderwerp. Een schilderij met een leze
res zal de uiterste datumgrens niet moeiteloos passeren. Toch zijn
er tijdloze schilderijen gemaakt van iemand die volledig in een
boek opgaat.
In het Parijse Musée d'Orsay hangt er zo een: La Lisieuse van de
schilder Fantin-Latour. Als je binnenkomt op driekwart links in
een nis. De Vlaamse schrijver Eriek Verpale heeft deze in diepe con
centratie verzonken lezeres afgebeeld op het omslag van zijn boek
Alles in het klein, een kroniek van zijn leven in Zelzate.
Lezen kan, maar luisteren?
Van de Haagse schilder Westerik hangt heel soms in Boymans-van
Beuningen het grote doek: Grammofoonspeler uit 1971. Het is een
lap van naar schatting anderhalve meter bij ruim een meter. Brui
nen, oker, omber, lever, koffie, roest. Je kijkt van boven af op een
eenvoudige zeer ouderwetse draaitafel, een pick-up. Staande op
een bijna abstracte tafel. Een man ligt met zijn hoofd achter de spe
ler op zijn arm. Voorover gebogen. Zijn armen omhelzen nagenoeg
het apparaat, waarop een draaiende grammofoonplaat. Geen ogen,
de man kruipt volledig in zijn rechterarm weg. De man is grijs
blauw. De grammofoonplaat is glanzend zwart, het etiket is diep
rood. Als je het schilderij in werkelijkheid goed bekijkt, kun je le
zen dat op het ronde etiket van de plaat staat: Preludium en Fuga.
Bach zo goed als zeker.
Bij Westerik gaat de man op in de mu
ziek. De man is verloren, zijn geest is
vol, vervuld. In opperste overgave heeft
hij zich van de wereld afgewend. Tege
lijkertijd suggereert de houding nog
meer. De man lijdt misschien? Pijn, ver
driet en de muziek verlicht hem? Of
raakt Bachs fuga hem zo dat hij zich
ontredderd voelt. Ontheemd, van deze
wereld weg en tegelijkertijd getroost?
Kan het ook anders?
Op de grote overzichtstentoonstelling van het werk van Fernand
Khnopff (1858-1921) in Brussel begin dit jaar hing een intrigerend
schilderij met hetzelfde onderwerp: Luisterend naar muziek van
Schumann.
Een interieur, bijna in de stijl van een genrestukje. Haard in het
midden op de achtergrond, klok en nog zo het een en ander boven
de schoorsteenmantel voor een spiegel. Een vrouw in een zetel voor
de haard. In het zwart gekleed. Het perspectief is min of meer van
boven af: je kijkt half op de vrouw, zij bijna en profil. Nog een stoel
rechts naast de schoorsteen. Roodbruin is het tapijt, evenals de stoe
len. Het gezicht van de vrouw verbergt de schilder achter haar
hand. Waarop ze steunt. Licht gebogen. Ook van de wereld verlost.
Links op de achtergrond naast de schoorsteen zien we nog net een
halve piano, met de rechterhand van de pianist.
Bij Khnopff is even opvallend als bij Westerik dat de vrouw zich af
sluit, afwendt. Ook zij heeft geen gezicht. Omdat de kijker zich niet
kan richten op iets, maakt de schilder zichtbaar dat ze geen oog
heeft voor onze wereld. Ze is alleen oor, is binnenoor. Merkwaardig
is dat Khnopff maar een klein stukje piano met een losse rechter
hand gebruikt om de vrouw echt te laten luisteren.
Bij Westerik moet je op het etiket van de plaat zoeken naar de mu
ziek. Khnopff geeft in de titel zelfs de componist. Alsof je naar Mo
zart of Brahms anders luistert dan naar Schumann.
Eigenlijk zou je graag willen weten naar welk pianostuk van Schu
mann die vrouw luistert. Met zeer hoge tonen, dat is zeker.
Lo van Driel
Ton Spruijt is een taalverza-
melaar. Enkele jaren gele
den stelde hij het boekje Total
Dutch samen, waarin hij meer
dan duizend woorden en uit
drukkingen bijeenbracht met
Dutch erin. Daarna kwam hij
met Johannes, het groot Jannen-
boek, met daarin zo'n twaalfhon
derd taaluitingen die allemaal
verband houden met de naam Jo
hannes of afgeleiden daarvan.
En nu heeft hij het Woorden
boek van de stoelgang samenge
steld, met daarin wederom een
duizelingwekkend aantal woor
den en uitdrukkingen. Een boek
met, zoals Spruijt het zelf uit
drukt, 'een poep- en piesgehalte
van honderd procent'.
Zijn inleiding is nog best leuk.
Hij vertelt onder meer hoe tot
aan het midden van de negen
tiende eeuw heel vrijelijk met
p&p-gerelateerde uitlatingen
werd omgegaan. Het was dan
ook eeuwenlang de gewoonste
zaak om zowel binnenshuis als
buitenshuis te poepen en te pie-
sen waar men maar wilde, zo
laat Spruijt ons weten.
Dichters als Jacob Cats, G. A.
Bredero en Guido Gezelle publi
ceerden veelvuldig 'pennen
vruchten met een bepaald lucht
je'. En Constantijn Huijgens
dichtte: 'Op het secreet Het
gaat wat slordig; maar Al even
wel is 't waar: Als ik hier ben
gezeten Heb ik de schijt van 't
eten.' De ommezwaai naar kuis
ere taal kwam, toen huizen en
gebouwen specifieke toiletruim
tes kregen en ook openbare toi
letten werden geplaatst.
Spruijt verzamelde honderden
en nog eens honderden benamin
gen voor het 'gemak' en alles wat
daar bij hoort, en talloze spreek
woorden, gezegdes, uitdrukkin
gen, stopwoorden en bij- en
scheldnamen rondom de dagelijk
se behoefte. Ze staan allemaal ge
rubriceerd in hoofdstukjes als
'trefplaatsen', 'mikpunten', 'ont
luchtingen', 'vers van de pers' en
'wateroverlast'. Maar na een pa
gina of twintig bekruipt je het ge
voel dat deze overdaad aan p&p
vooral schaadt.
Het is typisch zo'n werkje dat je
in een opwelling in de boekwin
kel koopt in de veronderstelling
dat het een leuk cadeautje voor
deze of gene zou zijn, maar bij
nader inzien is het meer 'een
wind in een doekje'.
Aly Knol
Ton Spruijt - Woordenboek van de
stoelgang Uitgeverij L.J.Veen. 224
pag. 14,95. Vanaf 20 november ver
krijgbaar.
|Jd is het meest ontroerende dier dat er
M-bestaat. De snuit. De oogharen. De
feLchtkokers op een schip. De ze-
P'hoefjes. De altijd vrolijke glimlach. De
Fn van Evelyn Waugh. De buik, bijna te
p flnom over te spreken. Dat geldt trou
pei voor de hele anatomie van het dier.
L %c°ntact tot kurkentrekker. Het lie-
Leve vayken. Rudy Kousbroek kwam
L eze lyrische beschrijving van het var-
L;enkrijgt een terechte plek in Het
^rnoek van Anno Fokkinga.
b °JLer varkens zijn er genoeg, en je
L Ze 'bi3na) allemaal in Het Varkens-
ui Van Anno Fokkinga. Hij heeft er tien-
verzameld van Hugo Claus, W.F. Her-
®ai Lieske, Bertus Aafjes, Mensje
L n' Weemoedt. Te veel om op
H
gotische is wel die van Anton
Ij. I 1) spreekt over de achterham
jju!' e|J ^ame apart, met dijtjes en hoge
de rijmelarij van oud-land-
pSt8r Geml Braks wordt aan§e"
"Eerst was er niets, toen was er Bra-
i °en kwamen de varkens en de rest
De meest erotische beschrijving van het varken
komt van Anton Koolhaas foto GPD
was mest." Volgens oud-president Harry
Truman zou zelfs iemand die niets weet
over varkens nooit president van Amerika
mogen worden.
In bijna vierhonderd pagina's krijgt de le
zer alles voorgeschoteld over wat er over
het varken te weten valt. Van de opbouw
van de krulstaart tot aan de manier waarop
vetgemeste varkens worden geofferd in Tai
wan. Van de voeding (Russische varkens
vinden maden gekweekt op varkensmest in
hun trog) tot recepten (gebakken varkens
testikels en gegrilde baarmoeder), en van
de voortplanting tot de inzet van de wroe
ter bij natuurbeheer.
De leesbaarheid wordt bevorderd doordat
op elke pagina een afgesloten onderwerp
wordt behandeld door de bioloog, in het da
gelijks leven docent aan het Agrarisch Op-
leidings Centrum Friesland. Schilderes
Marleen Felius heeft speciaal voor het boek
bijna 200 aquarellen gemaakt van verschil
lende varkensrassen.
Verder zijn er talloze illustraties van kun
stenaars opgenomen die geïnspireerd zijn
door knor. Schilderijen, tekeningen, beel
den en etsen van onder meer Picasso, Jan
Steen, Rembrandt en Jeff Koons. De min
der bekende Belgische kunstenaar Wim Del-
voye maakt met tatoeages het varken tot
een levend kunstwerk.
Het meest complete varkensboek is een ge
not om te lezen en het won terecht de Eure
ka prijs voor beste populair wetenschappe
lijk boek. De jury oordeelde dat elke blad
zijde een feest is. Je blijft passages aanha
len en citeren. Het barst van de leuke we
tenswaardigheden.
Een willekeurige greep. Uitgelegd wordt
waar het spaarvarken vandaan komt. De ar
men betaalden vroeger de dokter en de be
lasting met hammen en worst van het zwijn
dat in de winter werd geslacht. Wat over
bleef was voor hen zelf. Die spaarpotfunc
tie geldt nog steeds voor de varkenshouder.
Die wil zoveel mogelijk verdienen aan zijn
knorrepot via vlees en biggen. Omgerekend
geeft een varken trouwens meer melk dan
een koe.
Het vruchtbaarste varken komt uit China.
In de jaren tachtig schonk het dier van boer
Tao Yiaoqui in zestien worpen het leven
aan liefst 372 biggen. Het zwaarste varken
kwam lange tijd uit Tennessse en woog
1157 kilo. Op weg naar de wereldtentoon
stelling in Chicago (1933) brak het zijn poot
en werd daarna opgezet.
Nieuwe recordhouder is een varken dat in
1991 in Thailand in de tempel werd geof
ferd met een respectabel gewicht van 1499
kilo. Wist u trouwens dat het resultaat van
het offerdier gunstiger uitpakt wanneer de
staart rechtsdraaiend is? Het varken wordt
niet alleen wereldwijd - meer dan 300 ras
sen - gefokt voor consumptie. Het heeft ook
een sociale betekenis. Er worden menselij
ke trekjes aan toegedicht.
Tot in de late Middeleeuwen werd het dier
voor de rechter gesleept. Meestal stond het
varken terecht voor verminking of opeten
van baby's. Het schuldige varken werd op
gehangen aan de galg of met een zwaard te
rechtgesteld.
In de religie sneelt. hpt. varkpn ppn hplancrrii-
ke rol. „Een schone vrouw zonder verstand
is als een gouden ring in een varkenssnuit,
zo lezen we in de bijbel. De christenen heb
ben weinig waardering voor het varken. De
joden en islamieten haten zelfs deze onrei
ne afvalbak die alles opvreet wat voor zijn
neus komt.
Zendelingen hadden onverwachte proble
men met zieltjes winnen in een land als
Nieuw-Guinea, omdat de Papoea's geen
schapen kennen. Het varken daarentegen
staat bij hen hoog in het vaandel. Daarom
zingen nu nog steeds bekeerde Papoeakinde
ren: „Wij zijn de varkentjes van de Heer."
Het respect voor het varken gaat erg ver. De
eerstgeborene bij sommige Papoeastammen
wordt gedood en gevoerd aan drachtige zeu
gen. Van de zeug die het eerst bij het kind is
wordt een big weggehaald die door de
vrouw wordt gezoogd. Dit biggetje krijgt
hoog aanzien in het dorp en mag later niet
worden opgegeten.
Peter de Jaeger
Anno Fokkinga, Het Varkensboek. Uitg. Thoth.
384 pagina's en 350 kleurenillustraties. Prijs