Tsjechov staat
boven het leven
SC
We verdrinken zonder dat we het weten
Ivanov in
Middelburg
lie bijlagen: 0113-315680
ikii
aflredactie@pzc.nl
Ls31(4460 AA G°es
i'dè-exploitatie:
>n Midden-Zeeland: 0113-315520;
.^Vlaanderen: 0114-372770;
Saai: 020-4562500.
jensdag 10 november 2004
22 Grpndahl spreekt zoals hij schrijft
23 Zombies binnenkort in Middelburg
23 Relirappers in de kerkbankjes
vanov, het eerste toneel
stuk van Anton Tsjechov
(1860-1904). Hij schreef
het toen hij 27 was. Johan
Doesburg regisseert het bij
Het Nationale Toneel. Dins
dag 16 november is het stuk
in Middelburg te zien.
Een van de eerste kritieken
op het werk van een jonge
Russische schrijver in december
1879 luidde: 'Lang niet slecht.
Uw inzending plaatsen we. Uw
verdere heldendaden hebben on
ze zegen.' Aanleiding was het
verhaal 'Brief aan een geleerde
buurman', de tekst kwam van
de redactie van het Peterburgse
blad 'Libelle' en de jonge held
om wie het ging heette Tsje
chov, Anton Pavlovitsj.
In 1887, acht jaar later, had de
toen 27-jarige Tsjechov zijn eer
ste toneelstuk klaar, Ivanov, dat
nu bij Het Nationale Toneel on
der regie van Johan Doesburg
een nieuwe enscenering krijgt.
Het eerste uit een serie van vijf
wereldberoemde stukken: 'De
meeuw', 'Drie zusters', 'Oom
Wanja' en 'De kersentuin'.
Na zijn dood is in de kluis van
zijn zuster Masja nog een onaf
manuscript gevonden dat hier
bekend werd als 'Platonov' en
natuurlijk waren er de eenak
ters plus, daarvoor, nog allerlei
theatrale vingeroefeningen
waar we alleen via-via iets van
weten.
Zoals een drama met paarden
dieven, schietpartijen en een
vrouw die zich onder de trein
werpt, een stuk dat zijn broer
Michael voor hem in het net
moest schrijven en waarover de
ze later zei dat het hem daarbij
'koud over de rug liep'.
Maar Ivanov wordt Tsjechovs
eerste, grote première. Decem
ber 1887 in het Moskouse Korsj
theater. Er wordt na afloop ge
klapt maar ook gefloten en ge
sist. Er ontstaat beroering en
het verhaal gaat dat de politie
het theater moet ontruimen.
Kan slechter voor een debuut.
En Tsjechov schreef Ivanov nog
wel in veertien dagen: „Ik ging
in bed liggen om te slapen, be
dacht het thema en ben gaan
schrijven. Ik heb er twee weken
aan gewerkt, of eerlijk gezegd,
tien dagen, want in die twee we
ken heb ik een aantal dagen aan
iets anders gewerkt", noteerde
Tsjechov in een brief in 1887.
Ommekeer
Het stuk betekende een omme
keer. Tsjechovs manier van
schrijven, zijn houding ten op
zichte van zijn personages en
vooral die held die eerder een an
tiheld was. Nieuw voor Rus
land, nieuw voor de wereld. De
kranten hadden het moeilijk uit
te leggen wat voor karakter die
Ivanov eigenlijk was. Rusland
zat in een overgangsperiode,
leefde met de herinnering aan
de gouden eeuw van schrijvers
die er niet meer waren, Poesj-
Mark Rietman als Ivanov
ging, niet om het ritme of tempo
te versnellen of zoiets. Puur om
dat we het ergens over gehad
hebben/een moeilijk ding, een
overgang, en dat klopt dan op
eens. Zonder de acteurs te onder
breken wil ik aangeven dat het
klopt. Alleen de acteurs die het
betreft, weten waarom ik tik, de
anderen niet. Het is als een kras
je maken op de cd, mijn klopje
blijft hangen."
Ruimte
Het eerste bedrijf wordt gerepe
teerd. Een scène met de bij de
Ivanovs inwonende graaf en
oom Sjabelski en Ivanovs
vrouw, Anna Petrovna, Stefan
de Walle en Marie Louise
Stheins. Zij verwijt hem zijn
kwaadaardigheid, zegt dat hij
eigenlijk een rotzak, een schoft
is. Eerst gaat het scherp, de
foto Susanne Middelberg
woorden zoals ze er staan.
Hard, verwijtend. Doesburg
komt de scène op, praat, geeft
subteksten aan, wil het warmer.
Even later zitten de twee ac
teurs naast elkaar op de grond
en alles is compleet anders. De
zelfde woorden, nu met een pla
gerigheid, iets van liefdevol be
grip. Het gezelschap is in het sta
dium dat de dingen nog op hun
plaats moet vallen. En de ac
teurs lijken in dat proces heel
veel ruimte te krijgen van regis
seur Doesburg.
„Ogenschijnlijk", spreekt hij na
afloop tegen. „Het uiteindelijke
resultaat ligt bij mij helemaal
vast. Welke kant we uitgaan,
welke kleuren we aan elk tekst
blokje geven. Ik kan dat natuur
lijk allemaal meteen zeggen,
maar ik laat ze zo lang mogelijk
dingen vinden, om er vervolgens
uit te halen wat ik wil."
In de repetitieruimte staat een
vreemde verzameling instrumen
ten. Een oude piano, een celesta,
een harmonium. Maar ook een
speelgoedpianootje en een reeks
fantasie-instrumenten waarvan
een enorm rek met lege wodka-
flessen die door een motor aan
het trillen worden gebracht het
bizarste is. De 'uitvinder' ervan
is musicus Harry de Wit, die eer
der onder meer een compleet
nieuw instrumentarium bedacht
voor het Kurt Schwitters-pro-
gramma van Antoinette Jelgers-
ma.
Doesburg: „Niet alle scènes zijn
ondertiteld met geluid, of ruis,
of gewoon een toon en die vallen
dan extra op omdat ze elders
wél zitten. Er is op een enkel the-
maatje na geen melodie, er zijn
tonen, kerkklokken die me in
Rusland brengen. Niet anekdo
tisch, maar qua sfeer. Soms is
het de melancholie die de her
senpan van Ivanov openduwt.
Ik laat het stuk zelfs beginnen
met de acteurs die op een rij met
z'n allen in een soort orkestbak
je staan. Met instrumenten van
triangel tot trommeltje. Het ziet
er even uit als een schilderijtje.
Een gesloten, hechte, gezellige
gemeenschap. Want er gaat toch
niets boven samen muziek ma
ken?"
Bert Jansma
Het Nationale Toneel met Ivanov
van Anton Tsjechov Regie: Johan
Doesburg. Muziek: Harry de Wit
Met Mark Rietman, Stefan de Walle,
Marie-Louise Stheins. Dinsdag 16 no
vember in de Stadsschouivburg in
Middelburg, aanvang 20.00 uur.
zal niet klinken, Knier zal
met haar pannetje naar Reder
maar tijdens een storm zullen
ae legendarische woorden klinken. In
Hoop van Zegen, de
die Christoph Marthaler regis-
i 'i ZTHollandia, zal de vis nog steeds
BUr betaald zijn.
j^aler heeft de naam een strenge, steile
tser te zijn. Hij zocht in zijn thuisland
l'streekse confrontatie met publiek
verheid toen daar de subsidie voor zijn
I scbap, het Schauspielhaus Zurich, in
5|everrassender is dan ook Marthalers
'l"ln8- Moe, maar innemend, beschei-
®°Phet verlegene af en zich de hele tijd
b abridigend voor zijn onbeholpen En-
1 or3lu'eringen. En vooral: vriendelijk,
as kun je je heel goed voorstellen hoe
en met ZTHollandia-regisseur Jo-
unons achter een cafétafel met uit
ui Pen te filosoferen, en ze sa-
ibedenken dat, als Johan Simons
«itserland
een stuk over de bergen
l' Christoph Marthaler in Nederland
foto Phi Ie Deprez
een stuk over de zee zal doen. Twee kwajon
gens van rond de vijftig, die plannen beden
ken die net zo goed een grap konden zijn,
maar die we in dit geval heel serieus moe
ten nemen.
En zo geschiedde het, dat in alle seizoens
brochures te lezen valt dat Marthaler een ei
genzinnige regie zal doen van Nederlands
bekendste toneelstuk Op Hoop van Zegen,
dat in 1905 geschreven werd door de socia
list Hei-man Heijermans. Maar dan kennen
we Marthaler niet. Marthaler heeft nog
nooit een toneelstuk van voor naar achter
geregisseerd.
„Ik kende het stuk niet", verklaart hij nu.
„Ik had wel een samenvatting gelezen en
vond dat er wel matenaal in zat, maar toen
ik het helemaal gelezen had werd mij duide
lijk dat het toch een beetje verouderd is. In
deze tijd kun je niet veel meer met dikke si-
garenrokende kapitalisten en onderdrukt
proletariaat." De man die in 1993 al opzien
baarde in de net 'bevrijde' Berlijnse Volks-
bühne am Rosa Luxemburgplatz, met het
stuk 'Murx den Europaer! Murx ihn! Murx
Ihn! Murx ihn ab!verpakt zijn visie op de
wereld in een heel ander soort theater. In
dat stuk zagen we een café waarin mensen
eenzaam achter tafeltjes zaten, en nooit bij
elkaar kwamen. Slechts in hun liederen
kwamen ze samen, en dat waren liederen
waarin de eenzame Duitsers een verloren
strijd vochten tegen de vooruitgang. Zijn
huidige regie van Seemannslieder/Op Hoop
van Zegen is sterk verwant aan dat stuk.
„Die eenzame cafétafeltjes, met die eenza
me mensen daarachter, zulke cafés beston
den in Oost Duitsland en Zwitserland. Een
absurd beeld, dat nu ook verdwenen is. Net
als het zingen van liederen. Voor mijn stuk
over de zee put ik uit mijn bewondering
voor havensteden en vooral havencafés.
Dat zijn ook ruimtes vol eenzaamheid en
verlangen. En ook de echte havencafés zo
als ik die van vroeger herinner, zijn verdwe
nen. Ik wil met de zeemansliederen die wee
moed terughalen."
En zo begonnen de acteurs van ZTHollan-
dia, mensen als Bert Luppes, Frieda Pit-
toors en Chris Nietveld, de eerste repetitie
dus niet met tekstlezingen, maar met zin
gen. Een methode die Marthaler altijd toe
past: „Mijn hele werk is erop gericht om ac
teurs uit hun vaste systeem te halen. Ik wil
de pure persoonlijkheid van de acteur op to
neel zien, en niet de vaardige soloartiest die
ik al zo vaak zie. Samen zingen blijkt een
hele goede methode om mensen uit hun vas
te patronen te halen en een groep te smeden
uit individuen." Net als het samen zingen,
waarmee elk repetitieproces van Marthaler
begint, neemt de regisseur ook elementen
uit eerdere voorstellingen mee in zijn latere
werk. Zo zien we in Seemannslieder/Op
Hoop van Zegen beelden terug uit 'Murx
den Europaer!' en is een groot gedeelte van
het decor voor deze voorstelling eerder ge
bruikt in een regie van 'Kasimir en Karoli-
ne'. „Je kunt dat zuinigheid noemen, en dat
klopt ook wel want niet elk theater kan zich
zomaar een heel nieuw oorspronkelijk decor
permitteren." Maar het heeft ook een inhou
delijke reden. „Ik neem altijd elementen
mee uit vorige voorstellingen. Meestal gaat
het in drieën, zo maak ik eigenlijk steeds
kleine trilogietjes van mijn werk. Ik vind
het belangrijk om continuïteit te scheppen.
Het is ook onmogelijk, althans voor mij, om
elke keer opnieuw een totaal uniek en nooit
vertoond theaterstuk op te voeren."
De Zwitser die naar eigen zeggen meer ver
wantschap voelt met het mystieke symbolis
me van auteurs als Maeterlinck dan met
diens tijdgenoot Heijermans, kreeg zijn be
langrijkste inzicht in Gent: „Wanneer je in
deze stad langs het water loopt zie je meer
van de huizen weerspiegeld in het water
dan wat je boven water ziet. Zo kwam ik op
het beeld van een stad die eigenlijk onder
water leeft, waarin mensen wonen die niet
weten dat ze verdrinken."
En op die manier valt een enkel zeemans
lied, het libretto van Wagners opera De Vlie
gende Hollander en Heijermans duur betaal
de vis mooi samen in iets waarmee Martha
ler zijn eerste kennismaking met het Neder
landse theater luister hoopt bij te zetten.
„En die titel van Heijermans' toneelstuk al
leen is al genoeg reden om de schrijver te
eren: een mooiere samenvatting van het le
ven is niet te geven. Alles wat we doen is uit
eindelijk toch 'op hoop van zegen'?"
Wijbrand Schaap
Seemannslieder/Op hoop van Zegen door ZTHol-
landia. Regie Christoph Marthaler.
Publiekstheater Gent: vandaag ivo 10), vr 12 en
za 13 nov.; Schouwburg Rotterdam: wo 17 (Ned
première) do 18, vr 19 en za 20 nov.; Stadsschouw
burg Groningen: do 23 en vr 24 december; Stads
schouwburg Eindhoven: do 2, vr 3 en za 4 dec.; de
Singel Antwerpen: di 7, wo 8 dec.; Stadsschouw
burg Amsterdam: ivo 15, do 16, vr 17, za 18 dec.;
Stadsschouwburg Utrecht: za 8, zo 9, ma 10 jan.
dÉi
Regisseur Johan Doesburg ~-—
foto Evert-Jan Daniels
kin, Gogolj, Dostojevski, Toer-
genjev... Mannen met een we
reldbeschouwing. En die had
Tsjechov volgens zijn criticas
ters niet.
'Onder Tsjechovs handen stierf
alles', schreef de filosoof Sjes-
tov. Onze Karei van het Reve zei
het anders, paradoxaler en ge
nuanceerder: 'Niemand is zo aar
dig voor zijn helden als Tsje
chov. Niemand ontneemt ze zo
meedogenloos alle mogelijkhe
den tot geluk.' En tijdens zijn le
ven moest collega Maxim Gorki
Tsjechov zelfs te hulp snellen
met een artikel over zijn werk:
'Tsjechov heeft iets wat meer is
dan een wereldbeschouwing -
hij beheerst zijn opvatting over
het leven en staat er daarom ook
boven. Hij licht de verveling
toe, z'n absurditeit, de goede be
doelingen, al z'n chaos van uit
een hoger gezichtspunt.'
En Tsjechov, de arts en schrij
ver, stelde het zelf zo: 'Ik ben
bang voor mensen die tussen de
regels een tendens zoeken en die
mij met alle geweld als een con
servatief of een liberaal willen
zien.' En: 'Firma en etiket houd
ik voor een vooroordeel. Mijn
heiligdom is het menselijk
lichaam, gezondheid, verstand,
inspiratie, liefde, en de meest ab
solute vrijheid, vrijheid van ge
weld en leugen in welke vorm
dan ook.' „Dat personage van
Ivanov fascineert me", stelt Jo
han Doesburg nu bij zijn aller
eerste Tsjechov regie. „Dit stuk
was Tsjechovs eersteling, niet
z'n meest afgeronde, ingeklon
ken stuk. De depressieve, nihilis
tische kant van Ivanov boeide
me. Mijn opvatting is dat hij ge
mangeld wordt door zijn omge
ving, die kleine, geïsoleerde sa
menleving. Hij maakt fouten,
dat zegt-ie zelf ook, maar hij
heeft nog nooit gelogen. Hij was
een idealist, heeft gestudeerd in
Moskou, is daarna naar de pol
der gezonden om die idealen te
realiseren en vervolgens worden
die vermorzeld in het huise-
lijk-maatschappelijk geweld ter
wijl ook de liefde afneemt. Hij is
iemand die op z'n twintigste
wist hoe de boel in elkaar stak,
maar dan is hij bijna veertig en
hij zegt: Ik heb geen idee waar
ik de energie vandaan moet ha
len om te leven... Tsjechov legt
dat niet helemaal uit, laat ons
gissen. Maar dat thema en de
ruwheid van het stuk maken het
fascinerend om vorm te geven."
In de repetitieruimte van Het
Nationale Toneel zit Johan Does
burg achter de regietafel en tikt
met een pen op het tafelblad ter
wijl de acteurs repeteren. „In
stemming", legt hij uit, „bevesti-
foto Pan Sok
Marie-Louise Stheins en Mark Rietman
