Onmogelijk
dat iemand de
Muur wenst
Tempels op Malta hebben een volstrekt eigen verhaal
Berlijners
over
hun stad
25
zaterdag 6 november 2004
Het is deze maand vijftien
jaar geleden dat de Berlijn-
se Muur viel. Drie Berlijners, on
der wie oud-minister van buiten
landse zaken Hans-Dietrich Gen-
scher (77) vertellen over de veran
deringen.
YOU ARE LEAVING 0
tVTttw.wife THE AMERICAN SECTOR
USSEE Bbl BblE3WAETE H3
AMEPHKAHCKOfO CEKTOPA
UMIMWI» VOUS SQRTEZ
DU SECTEUR AMERICAIN
j rJ>
Checkpoint Charlie, tijdens het bestaan van de DDR één van de beroemdste grensposten in Berlijn.
Michael Miske (49) Trambestuurder
in Berlijn
Wanneer en waar bent u geboren?
„Op 21 november 1953 in de wijk Tem
pelhof in West-Berlijn."
Waar was u toen in november 1989 de
Muur viel?
„Ik was thuis. Ik had op de ambulan
ce gewerkt en keek tv. Daar zag ik een
film over de Muur en mensen die de
grens tussen Oost-en West-Berlijn
overstaken. Die film werd op elke zen
der vertoond. Ik dacht: wat krijgen we
nou? En ging naar bed. Om half twee
's nachts werd ik door vrienden ge
beld. Die vertelden dat het écht waar
was, dat de Muur was gevallen."
„Ik kon het niet geloven. Het was to
taal onwerkelijk, ik was met dat ding
opgegroeid. De Muur zou er voor al
tijd staan, dacht ik. Ik heb me aange
kleed en ben naar de Brandenburger
Tor gereden. Ongelooflijk, wat zich
daar afspeelde. Nu weer, nu ik erover
praat, krijg ik kippenvel."
Leeft u beter of slechter dan voor de
val van de Muur?
„Beter. Ik ben schuldenvrij, heb een
Oostduitse vrouw die spaarzaam is,
en ik verdien op de tram een goed sala
ris, tweeduizend euro netto. Ik woon
nu als Wessi in Oost-Berlijn en werk
op de tram, die alleen door Oost-Ber
lijn rijdt."
Heeft u een voorkeur voor Oost- of
West-Berlijn?
„Neutraal. Toen de Muur viel, verlo
ren West-Berlijners de 450 mark - of
was het nog meer? - maandelijkse
staatstoelage. Daar zijn sommigen nu
nog boos over. Ik heb meegemaakt
hoe een West-Berlijnse buschauffeur
een Oost-Duitse collega afsnauwde
die van ons toilet gebruik wilde ma
ken. Jij Oostproleet, pis jij maar in
jouw Oosten. Schandelijk, vond ik
dat. Ik heb sommige aspecten van het
DDR-systeem altijd bewonderd: de ge-
zondheidszorg bijvoorbeeld was er
heel goed. In het Westen telt alleen
Deelt u de mening van twintig pro
cent van de Duitsers dat de Muur
moet worden herbouwd? „Nee. Waar
om? We zijn allemaal Duitsers."
Bestaat de Muur nog in de hoofden
van de mensen?
„Bij mij niet, maar bij veel anderen
wel. Ik ben als enige van de West-Ber-
lijnse trambestuurders overgebleven.
De rest is teruggekeerd naar West-Ber
lijn en werkt weer op de bus omdat ze
het hier niet uithielden. Ik woon hier
nu in Lichtenberg, ken alle buren bij
hun voornaam en voel me thuis. Als
jongetje droomde ik ervan om trambe
stuurder te worden. Dankzij de val
van de Muur heb ik die kunnen verwe
zenlijken."
Nada Zaki (32) tv-redactrice in Ber
lijn
Wanneer en waar ben je geboren?
„Op 20 november 1971 in de wijk Wil-
mersdorf in West-Berlijn."
Waar wasje toen in november 1989 de
Muur viel?
„Thuis. Vrienden belden mij en vertel
den wat er gebeurde. Toen ben ik, net
als duizenden anderen, in de metro ge
stapt en gaan kijken. Het was bij de
Muur een chaos en ik was geschokt.
Mijn Berlijn was aan het verdwijnen!
Het was heel dubbel allemaal: in zeke
re zin stortte mijn wereld in."
Leef je beter of slechter dan voor de
val van de Muur?
„Het gaat me nu in alle opzichten be
ter, maar dat heeft niets met de hereni
ging te maken. Ik heb na de val van de
Muur in Frankrijk gewoond. Toen ik
terugkwam, hoorde ik op de universi
teit ineens allerlei grappige oostelijke
accenten en een ander soort humor.
Die verwondering duurde een jaar of
twee. Nu is de Muur voor mij totaal
irrelevant."
Heb je een voorkeur voor West- of
Oost-Berlijn?
„West. Ik heb een tijdje in Prenzlauer
Berg, in voormalig Oost-Berlijn, ge
woond. Daar werd ik wegens mijn
donkere uiterlijk raar aangekeken. Ik
ben er ook een keer zomaar in elkaar
geslagen. Weliswaar door een of ande
re gek, maar die haat tegen buitenlan
ders is toch heel onaangenaam en was
voor mij mede een reden om terug te
gaan naar West-Berlijn. Ik ga nu ook
nooit naar van die typisch oostelijke
wijken als Lichtenberg of zo. Uit
angst, ja."
Wil je de Muur terug?
„Nu niet meer, in het begin wel. Ik
had helemaal niets met het Oosten. Ik
had me achttien jaar zonder
Oost-Duitsland prima weten te red
den. Ineens werd alles nieuw en
vreemd. West-Berlijn was altijd heel
Oud-minister van buitenlandse zaken
Hans-Dietrich Genscher
spannend, maar werd nu saai en bur
gerlijk. Interessante mensen en clubs
trokken naar het Oosten. Toen hoorde
ik het verhaal van een klasgenoot, die
ooit met haar moeder was gevlucht en
nu na zoveel jaar haar vader terugzag.
Ja, dan besef je natuurlijk dat het nu
beter is."
Jammeren de Ossi's te veel?
„Ik erger mij als Oost-Duitsers bewe
ren dat vroeger alles beter was. Ik be
doel: hoe geborneerd kun je zijn? Al
leen omdat nu van hen wordt ver
wacht dat ze zelfstandig keuzes ma
ken? Ik vind dat mensen in elk geval
moeite moeten doen om zich aan te
passen aan nieuwe omstandigheden."
Is Duitsland het beste land om te le
ven?
„Nee. het is mij hier te kleingeestig en
te weinig vrolijk. Duitsers vinden al
tijd wel een reden om te klagen. De
omgang in zuidelijke landen bevalt
mij meer. Daar wordt niet onmiddel
lijk aan je gevraagd wat je doet en hoe
veel geld je verdient."
Hans-Dietrich Genscher (77) libe
raal politicus (FDP). Van 1974 tot
1992 minister van buitenlandse zaken
van de Bondsrepubliek Duitsland
(BRD).
Wanneer en waar bent u geboren?
„Op 21 maart 1927, in Reideburg bij
Halle in Sachsen-Anhalt, de latere
DDR."
Waar was u toen in november 1989 de
Muur viel?
„Met bondskanselier Helmut Kohl op
een officieel bezoek in Warschau. Dat
de Muur zou verdwijnen was destijds
al te voorzien, maar het tijdstip was
onverwacht. De vraag was: gaan we
terug naar Duitsland? Het antwoord
was natuurlijk onmiddellijk duide
lijk. Ik herinner me een indrukwek
kende ontmoeting op de morgen van
10 november met Lech Walesa en
diens adviseur Bronislaw Geremek.
Die zei: Nu ligt de weg naar de Duitse
eenheid open. Dit is een grote dag
voor Polen. Hij begreep toen al hoe be
langrijk het was dat Polen aan de EU
en aan de Navo zou grenzen. Zijn ana
lyse was geheel juist."
Is Duitsland herenigd of bestaat de
Muur nog altijd in de hoofden van de
Duitsers?
„Vier jaar geleden was ik gasthoogle
raar aan de universiteit van Frankfurt
aan de Oder, in het voormalige
Oost-Duitsland. Een derde van de stu
denten daar komt uit Polen, een derde
uit West-Duitsland en een derde uit
Oost. Behalve aan de verschillende ac
centen, kon ik aan de vraagstelling
niet horen wie uit Warschau, Keulen
of Dresden kwam. De eenheid is nu
een feit en het samengroeien is indruk
wekkend. Jongeren begrijpen veel be
ter dan de oudere generaties dat we
naar de toekomst moeten kijken en
niet naar het verleden."
Beklagen de Oost-Duitsers zich te
veel?
„Als er ineens een zwerm ambtenaren
uit het Westen over je wordt uitge
stort, zoals gebeurde vanwege de nieu
we werkloosheidswet en die je vermo
gen natrekken, dan kan ik mij goed
voorstellen dat mensen in het Oosten
dit als onbeschoft ervaren. Psycholo
gisch zijn er rond de hereniging veel
fouten gemaakt. Bij sommigen in het
westen ontbreekt de noodzakelijke
sensibiliteit. Je kunt niet zeggen dat
er sprake is van onderlinge haat en
nijd. De Duitse regio's zijn altijd zeer
divers geweest. Ik herinner me nog
goed als jongetje wat ze in Pruisen
over Beieren zeiden en omgekeerd.
Dat moet niet worden overtrokken."
Wilt u de Muur terug?
„Ik kan mij niet voorstellen dat er ook
maar één Duitser is die een Muur te
rug wil waar op mensen wordt gescho
ten. Natuurlijk zijn sommigen ontevre
den met de nieuwe situatie, omdat zij
denken dat de eenheid de oorzaak is
van onze huidige economische proble
men. Dat twintig procent van de Duit
sers zich voor herbouw van de Muur
heeft uitgesproken, weiger ik te gelo-
Heeft u er over nagedacht terug te ke
ren naar Halle?
..Ik heb met die gedachte gespeeld, ja.
Tijdens de Koude Oorlog bezochten
wij in het weekeinde voor kerst altijd
mijn enig overgebleven familielid bij
Halle. Het is een mooie en belangrijke
stad, waarvan tijdens de oorlog maar
een klein deel is verwoest. Ik dacht er
over mij kandidaat te stellen voor het
parlement van Sachsen-Anhalt, maar
heb daar toch van afgezien. Mijn ge
zin is na zoveel jaren te zeer gewor
teld in het Rijnland."
Wierd Duk
Toeristen kennen Malta van zon, zee en
strand. Minder bekend is dat er duizen
den jaren geleden een volk woonde dat enor
me tempels bouwde. Deze'beschaving vormt
net onderwerp van een tentoonstelling in
net AUard Pierson Museum.
|eMaltese archipel, bestaande uit Malta,
"pzo.Comino en enkele kleinere eilanden,
'gt op nog geen honderd kilometer van Sici-
Vandaar dat men aanneemt dat de eer-
te bewoners die omstreeks 5200 voor Chris-
fis op Malta neerstreken, afkomstig waren
an het Italiaanse eiland. Hoe ze die over-
teekhebben volbracht, is onduidelijk want
oor zover bekend beschikte de mens toen
'Pg niet over zeewaardige boten,
kernonderzoek 'aat zien dat die eerste be
iers verantwoordelijk moeten zijn ge
lest voor de ontbossing van de eilanden,
ppzij hun behoefte aan hout (als brand
den bouwmateriaal) is Malta sindsdien
0 goed als kaal. Rond 4000 voor Christus
aTen er andere bewoners op de eilanden
•Zij lieten een imposante erfenis achter:
^Pels. opgetrokken uit enorme stenen.
ie-2i]n de oudste vrijstaande stenen monu
menten ter wereld.
ptfopese toeristen die in de zeventiende
L blta bezochten maakten melding
•aeze prehistorische tempels, maar had-
impÜ!fn ^enu'van ouderdom. Men ver-
oedde dat het om Romeinse resten ging.
!g werd naar antiquiteiten gegraven,
^uiteraard niet werden gevonden. De ui-
J^heiden en eenvoudig uitgevoerde
ojesdiemen wel aantrof, werden niet
e!essant bevonden en met het afgegraven
'op m aan 'cant ge§00i^
isa 8 arcbeo'ogen in de jaren zeven
man de vorige eeuw aan opgravingen be
gonnen, vormde dat weggegooide materiaal
een belangrijke bron van artefacten. Deze
zijn nu onder meer te zien tijdens een ten
toonstelling over de Maltese prehistorie in
het Allard Pierson Museum.
Het dorpje Skorba, op het hoofdeiland Mal
ta, moet ten tijde van de eerste bewoners
een belangrijk centrum zijn geweest. Hier is
aardewerk gevonden met afbeeldingen van
mensen en dieren, of met abstracte geometri
sche motieven. Ook zijn er kleine mensfigu
ren aangetroffen. Veel van deze beeldjes
stellen dikke vrouwen voor - archeologen
spreken van fat ladies.
Deze fat ladies worden meestal, net als de
venusbeeldjes die opgedoken zijn in Mid
den- en West-Europa, geïnterpreteerd als
vruchtbaarheidssymbolen. De beeldjes heb
ben geen hoofden; bij sommige zit een gat in
de nek waarin een los hoofd geplaatst zou
kunnen worden. Of dat ook gebeurde, is
niet duidelijk. Er zijn losse hoofden gevon
den maar geen bijpassende lichamen.
Oermoeder
De beeldjes hadden een religieuze functie.
Dat blijkt uit de vondst van een fragment
van een werkelijk imposante fat lady van
bijna drie meter hoogte, die een vrouwelijke
godin voorstelt. De afgelopen decennia is
er, vooral naar aanleiding van de vondst
van de vrouwenbeeldjes, uitgebreid gespecu
leerd over een mogelijke oerreligie waarin
een oermoeder een centrale rol zou hebben
gespeeld (en die later verdreven zou zijn
door de mannelijke goden van Kelten en
Germanen).
Intrigerend zijn de beeldjes van slapende,
dikke vrouwen. Deze suggereren dat zwan
gere vrouwen tussen de graven van de do
den de nacht doorbrachten. Volgens sommi
Megalithische tempel in Mnajdra.
gen duidt dit op een geloof in reïncarnatie:
de zielen van de gestorvenen kregen zo de
gelegenheid in een ander lichaam te gaan
wonen.
De vrouwenbeeldjes hebben niets te maken
met de immense tempels die de nieuwe be
woners, die omstreeks 4000 voor Christus
op de eilanden aankwamen, hebben ge
bouwd. Deze tempelperiode bereikte rond
foto Daniel Cilia/GPD
3000 voor Christus een hoogtepunt. In to
taal zijn er op Malta en Gozo 23 tempels be
waard gebleven. De grootste is de zuidelijke
tempel van Ggantija, die 26 bij 24 meter
groot is.
Bij de bouw werden stenen gebruikt van 8
meter hoog, met een gewicht van 20 ton.
Het transport van deze stenen was geen ge
ringe prestatie. Ongetwijfeld rolde men de
blokken op houten rollers of een soort ste
nen kogels van de groeve naar de bouw
plaats.
Omdat Malta eigenlijk één grote steengroe
ve is, ging het niet om heel grote afstanden.
Het grondplan van de Maltese tempels
wijkt af van alle andere architectuur uit de
prehistorie. De tempels zijn halfrond en had
den de ingang aan de rechte zijde. Daarvoor
lag een plein, wellicht bestemd voor bijeen
komsten van gelovigen. De ingang bestaat
uit drie stenen: twee op hun kant gezette
blokken dienen als deurstijlen en bovenop
ligt een grote deksteen. Binnen bevonden
zich halfronde vertrekken aan weerszijden
van een centrale gang.
Men zou vernachten dat de Maltese bescha
ving hoog ontwikkeld was, met een sterk
centraal gezag dat de benodigde arbeids
krachten kon mobiliseren. Aanwijzingen
voor dat centrale gezag zijn echter nooit ge
vonden: er zijn geen steden opgegraven,
slechts schamele hutten. Er zijn ook geen
aanwijzingen voor contact met andere be
schavingen in en om de Middellandse Zee.
Piramiden
De tempels van Malta zijn duizend jaar
ouder dan de piramiden van Gizeh en vijf
tienhonderd jaar ouder dan Stonehenge. Ze
doen in de verte denken aan de stenen monu
menten die verspreid over Noordwest-Euro
pa te vinden zijn, zoals Camac in Bretagne
en onze hunebedden - die overigens niet al
leen in Nederland te vinden zijn maar in de
hele Europese kustregio, van Portugal tot in
Denemarken.
Die monumenten duiden weliswaar op het
bestaan van een Europese megalietencul-
tuur en wekken de indruk dat er intensieve
contacten hebben bestaan tussen deze stre
ken, vér voor het ontstaan van de klassieke
beschavingen. De monumenten op Malta
worden door de deskundigen beschouwd als
een geval apart. Het is nauwelijks voorstel
baar dat de megalietencultuur, die toch
vooral in Noordwest-Europa haar sporen
heeft nagelaten, zich uitstrekte tot aan Mal
ta.
Geregeld duiken er in de populair-weten
schappelijke pers speculaties op over een
Europese oerbeschaving die gedomineerd
zou zijn door vrouwen en die aan de basis
zou hebben gestaan van alle andere cultu
ren. Maltese archeologen moeten niets heb
ben van dergelijke theorieën. Voor hen zijn
de indrukwekkende resten vooral een reden
tot nationale trots. Ze hebben dan ook alle
maal enthousiast meegewerkt aan de organi
satie van deze eerste grote tentoonstelling
van Maltese archeologische vondsten.
Rond 2500 voor Christus ging de bescha
ving van de tempelbouwers ten onder. De
monumenten werden verwoest. Door wie en
waarom is onbekend. Hongersnood? Een epi
demie? Interne twisten? Een invasie? Hoe
het ook zij, Malta was daarna een aantal
eeuwen niet of nauwelijks bewoond.
Daarna arriveerden weer andere bewoners
die de tempels als woningen gebruikten.
Nog eens duizend jaar later, omstreeks 1000
voor Christus arriveerden Fenicische en
Griekse handelaren op de eilanden. De im
mense ruïnes waren toen nog goed zicht
baar, maar de herinnering aan de makers
was volkomen verdwenen.
Marcel Hulspas
De tentoonstelling Malta: Tempels en tom
bes is tot 27 februari te zien in het Allard
Pierson Museum, Oude Turfmarkt 127, Am
sterdam (maandag gesloten).
