De pauwenstaart
van Harry Mulisch
Ook de baas doet mee aan rattengedrag op de werkvloer
Imponeergedrag
25
zaterdag 25 september 2004
Vrouwen kiezen de
mannetjes, dus moe
ten de mannetjes zorgen
dat ze gekozen worden.
Deze natuurwet kan vol
gens prof. Jan van Hooff
tot allerlei opmerkelijke
uitwassen leiden.
Over pauwenstaarten, me
relgezang en het bokken
van gazellebokken. „Het
wijfje denkt: Ik pak de
mooiste."
Oefen maar even: de onder
kaak naar voren, net als de
mondhoeken, en de ellebogen
een beetje opzij. Wie zo maan
dag zijn kantoor binnenkomt,
heeft twee kansen. Wellicht zal
een deel van de collegas in de
lach schieten, maar een ander
deel zal, als u het goed doet na
tuurlijk, voor u vliegen.
Gekscherend, een beetje, maar
volgens prof. Jan van Hooff is
het een aardig voorbeeld van im-
poneergedrag. Hoe dan ook: de
mens geeft misschien altijd voor
geen dier te zijn, maar ondertus
sen zijn alle dierlijke gewoonten
nog lang niet verdwenen.
Trouwens, zelfs supermenselij-
ke eigenschappen als breedspra
kige intelligentie hebben wel
licht een veel dierlijker achter
grond dan we allemaal denken.
Van Hooff, etholoog en primatol-
oog, sprak onlangs in het pro
gramma van Studium Generale
van de Technische Universiteit
Delft. Hij had het over dat wat
wellicht het oudste onderwerp
ter wereld is: seksuele selectie
en evolutie. „Grof gezegd is de
wereld een markt, waar de ene
partij zich aanbiedt aan de ande
re. Het is zaak te zorgen zo aan
trekkelijk mogelijk te zijn voor
de partner. En wat je ziet, is dat
de manier waarop dat gebeurt,
steeds buitenissiger kan wor
den."
De Engelse natuurkundige Char
les Darwin, bedenker van de
evolutieleer, had het al over
twee soorten van selectie in de
natuur. Van Hooff: „Je hebt aan
de ene kant de natuurlijke selec
tie, zeg maar het hebben van be
ter aangepaste eigenschappen
om te overleven. Bijvoorbeeld:
de antilope die eigenschappen
ontwikkelt om gemakkelijker
aan jachtluipaarden te kunnen
ontsnappen, waarop natuurlijk
ook weer het jachtluipaard ei
genschappen ontwikkelt om be
ter achter antilopen aan te kun
nen sjouwen.
Daarnaast is er de seksuele se
lectie. Daar zie je hoe het dier
zich aanpast aan de voorkeur
voor bepaalde partnereigen
schappen. Elke partner immers
wacht het proces van selectie.
Wat hij dan doet, is een vertoon
van de eigen voortreffelijkheid,
vaak op een haast overdreven
manier."
Bij de meeste dieren is het wijfje
de kiezende partij. Zij kijkt wat
er op de paringsmarkt beschik
baar is, en dus is het aan het
mannetje om de eigen voortreffe
lijkheid te tonen. Die arme man
moet niet alleen het wijfje beha
gen, hij moet ook de belagers
van de eigen sekse zien af te
schudden.
„Neem de zang van de merel. De
boodschap die hij daarmee uit
zendt is tweeledig. Een ander
mannetje dat het fraaie zingen
hoort denkt, oei, ik moet oppas
sen, daar zit een mannetje dat
goed fluit en kennelijk erg fit is.
De betekenis van het fluiten
voor een wijfje is: hé, dat is inte
ressant, daar zit een fit manne
tje! Daar wil ik best meer van
weten!" Dat imponeren gaat
vaak gelijk op met het zich aan
trekkelijk maken. „Twee gazelle-
bokken die met de horens vech
ten om een sappig stukje gras
doen dat om elkaar weg te ja
gen, maar ook om de hinde te
krijgen. Die hinde wil natuur
lijk vers gras, geef haar eens on
gelijk. Degene die het het langst
volhoudt wint, en krijgt lekker
eten én het vrouwtje.' Overigens
zie je wel dat het hier gaat om
geritualiseerd dreigvertoon.
Hoewel de bokken elkaar zelfs
dodelijk zouden kunnen verwon
den, zie je dat geen van de twee
echt door durft te stoten. Veel
conflicten in het dierenrijk wor
den op deze manier opgelost."
Volgens Van Hooff brengt seksu
ele selectie rare dingen voort,
met als bekendste voorbeeld na
tuurlijk de pauwhaan en zijn
haast onmetelijke verenpracht.
„De hen selecteert steeds mooie
re hanen, de pracht van de
staart moet steeds groter wor
den. De haan heeft dus geen keu
ze. Hij moet zo mooi mogelijk
zijn, met zoveel mogelijk pau
wenogen in die enorme staart.
Anders wordt hij niet gekozen.
Het opvallende is, dat je ziet dat
het steeds buintenissiger wordt.
Zodra het mannetje weet dat
hennen daar voor kiezen, krijg
je dat de mannetjes steeds meer
pauwenogen in hun staart heb
ben. Waarschijnlijk denken de
hennen zoiets als: Pak degene
die het mooist is. Het is geen ga
rantie, maar wel de beste kans."
Niets dierlijks is de mens
vreemd, want ook de mens heeft
zo zijn pauwenstaart. Qua ont
wikkeling is het volgens Van
Hooff bijvoorbeeld een dwaas
heid dat 'een nog niet zogende
vrouw al ontwikkelde borsten
heeft'. Dan is er dat hottentot-
tenvolk uit Namibië met een on
uitspreekbare naam, waar de
vrouwen ontzettende achterwer
ken hadden. De hottentotten-
mannen vonden dat kennelijk
een prettig gezicht, en dus wer
den de derrières almaar omvang
rijker, tot het achterste was uit
gegroeid tot een soort groot for
maat bijzettafel.
Goedmoedige sul
Daarmee is nog niet de vraag be
antwoord waarom het wijfje op
de imponerende man valt, of
waarom ze soms toch ook voor
de goedmoedige sul kiest. Vol
gens Van Hooff investeren wijf
jes in ofwel de hoeveelheid nako
melingen, of in de kwaliteit. In
het eerste geval wordt gekozen
voor verschillende partners, in
het tweede geval voor één.
„Hoe moeizamer het voor de
diersoort is om de jongen zelf
standig te laten opgroeien, hoe
vaker er sprake is van één part
ner. Als de kinderen kwetsbaar
zijn, blijft het mannetje er lan
ger bij en selecteert het vrouw
tje ook op zorgzame eigenschap
pen. Als er geen vader nodig is
voor de opvoeding, kiest het
wijfje simpelweg voor goede ge
nen. Dan kan het mannetje bij
wijze van spreken meteen weer
weggestuurd worden, maar dan
De Pauwen' van Anton Pieck; ....het wijfje denkt: ik pak de mooiste...
nieuw worden vastgesteld. Dit gebeurt vrijwel altijd
zonder bloedvergieten. De cavia's lopen dan langzaam
heen en weer of om elkaar heen op hoge poten. De ha
ren op hun rug en nek staan recht overeind en ze klap
pertanden. Er kunnen soms een paar beten volgen,
maar die zijn meestal in de vacht, niet in het vlees.
Het gevecht eindigt als de ene cavia erkent de verlie
zer te zijn.
De dolfijn. Zo lieflijk als dit zwemmende zoogdier
•mag ogen, ook de dolfijn bezondigt zich aan het impo
neren van de tegenstander, met de meest vreemde be
wegingen. Voorbeelden hiervan zijn al die leuke din
gen, die ook in de betere dolfijnenshow voorkomen:
grommende geluiden, versterkt met een opgeheven
voorvin die een krabbende beweging in de lucht
maakt, het klappen met de achtervinnen tegen elkaar
boven het wateroppervlak en het slaan op het water.
De dinosaurus. Dit dier is tegenwoordig nog maar las
tig te observeren, dus hier doet de wetenschap het met
veronderstellingen. Zo wordt gedacht dat het vliegen
van dinosauriërs is ontstaan uit imponeergedrag. Het
vliegen zou zijn begonnen door rennende dieren die
met hun met veren bedekte armen begonnen te flap
pen om sneller te kunnen rennen, of wellicht omdat in
sectenetende dieren met behulp van protovleugels pro
beerden hoger te springen om beter bij de insecten te
kunnen komen. De sprongen werden steeds hoger
door flappende bewegingen te maken en gingen deel
uit maken van het imponeergedrag.
De langoer, Mannelijke exemplaren van deze apen
soort, zo blijkt uit onderzoek van de Utrechtse biologe
Romy Steenbeek, vallen jonge soortgenoten aan en do
den ze soms zelfs, om de vrouwtjes te laten zien dat zij
de ideale partner zijn om hun kinderen te beschermen
tegen het geweld van andere mannetjes. In de natuur
is dit uitzonderlijk. Steenbeek stelde dit vast na bestu
dering van deze apensoort die uitsluitend voorkomt in
en rond het nationale park Gunung Leuser op Suma
tra. Door vrouwen en kinderen aan te vallen, laten de
mannetjes zien wat ze in hun mars hebben. Dit heeft
vooral effect op vrouwtjes waarvan de man op dat mo
ment tekenen van zwakte begint te vertonen.
wordt het natuurlijk de mooi
ste."
Dat leidt meteen tot de vraag
waaróp de mens kiest. Vuistre
gel: „Lees er de contactadverten
ties op na." Dat kan dus van al
les zijn, maar enkele vaste lij
nen zijn er wel in te ontdekken.
Zo is wetenschappelijk onder
zoek gedaan naar wat mannen
en vrouwen belangrijk in elkaar
vinden. Beide seksen vinden aan
trekkelijkheid belangrijk, maar
vrouwen hechten daar minder
aan dan mannen. Trouw vinden
mannen en vrouwen ongeveer
even belangrijk. Het grote ver
schil tussen de beide seksen zit
hem in de waarde die wordt toe
gekend aan de resources, zeg
maar de mogelijkheden, en de
sociale vaardigheden van de an
der. Vrouwen vinden mogelijk
heden - van carrièrekansen tot,
jaja, geld - en sociale vaardighe
den aanmerkelijk belangrijker
dan mannen bij hun partnerkeu
ze. Van Hooff wil daar best een
eigen theorie aan vastknopen,
geïllustreerd met een foto van
niemand minder dan Harry Mu
lisch. Op het eerste oog is de
schrijver misschien niet het pro
totype van de vrouwenverslin-
dende adonis. Mis.
„Je zou kunnen zeggen dat de
soms overdreven intelligentie de
pauwenstaart van de mens is.
Hij probeert te imponeren door
welsprekendheid, het laten zien
van hoe slim hij is, welke intel
lectuele capaciteiten hij heeft,
hoe grappig hij met woorden
kan zijn. Op die manier kan het
ook. En natuurlijk kan ook dat
met de jaren een steeds extrava-
gantere vorm aannemen."
Zelfs Darwin had een bloedhe
kel aan de pauw, een dier dat
'hem misselijk maakte', wellicht
omdat hij het als een doorge
schoten uitwas van de evolutie
beschouwde. De immense staart
immers belemmert het dier de
vleugels uit te slaan en weg te
vliegen als pakweg een tijger
om een hapje verlegen zit.
Van Hooff: „Kort gezegd: hoe
mooier de pauw is, hoe slechter
zijn overlevingskansen zijn. Dat
is dus een moeilijke keuze: of
mooi zijn en veel vrouwtjes, of
minder mooi en langer leven.
Luuk Kortekaas
Imponeergedrag is er in alle soorten en maten, van
de pauwenstaart tot het eindeloos geflierefluit op
de ontluikende takken van de lentebossen. Een paar
voorbeelden van dieren en hun imponeergedrag, met.
één overeenkomst: het ziet er allemaal heel dreigend
uit, maar daadwerkelijk verwonden en doden komt
vrijwel niet voor.
De adder. Deze slangensoort uit zijn imponeren vaak
in een 'rivaliteitsdans'. Terwijl de adders hun achterli
chamen om elkaar heen strengelen, proberen ze met
opgericht bovenlichaam elkaar naar de grond te du
wen. Hierbij wordt de tegenstander noch gebeten
noch op andere wijze verwond. De verliezer zoekt ten
slotte het hazenpad en de overwinnaar mag met het
vrouwtje copuleren. De paring kan enkele uren duren,
maar wordt, net als de rivaliteitsdans, zelden in de na
tuur waargenomen.
De cavia. Een zeugje van deze bekende huisvriend
kan alleen in een groep worden opgenomen als de
ouderen dat goed vinden. De rangorde moet dan op-
Rattengedrag komt het meest voor bij ban-
A verzekeraars, in de transportwereld en
11 de bouw. foto Moniek Wegdam/GPD
Roddelen, liegen, collega's tegen elkaar
uitspelen, kongsi's smeden. Het ge
beurt in bijna elk bedrijf. Het geeft verdriet
en pijn, en kost veel geld en productiviteit.
Een onderzoek van de universiteit Rotter
dam wijst een van de hoofdschuldigen aan:
de baas.
Nederlanders zijn een stiekem volkje. In ie
der geval op de werkvloer. We roddelen
over collega's, we liegen en lobbyen in het
voordeel van onze eigen positie en we sme
den kongsi's. Dat doen we zoveel mogelijk
in het geniep. Want een collega publieke
lijk vernederen of kwetsen vinden we uit
den boze. Dat gaat blijkbaar net te ver.
„Dat laatste klinkt misschien hypocriet",
zegt prof. Muel Kaptein van de Erasmus
Universiteit Rotterdam, 'maar je kunt het
ook van de positieve kant bekijken.' „Blijk
baar maken we ons allemaal schuldig aan
rattengedrag, maar als puntje bij paaltje
komt keuren we het wel af. Natuurlijk be
staat er zoiets als een ratrace (strijd om de
macht), maar het heeft toch nog allemaal
een iets socialer gezicht dan in Amerika of
Groot-Brittannië. Daar geloven ze dat con
currentie en wedijver juist 'goede ratten' op
leveren."
De Rotterdam School of Management van
prof. Kaptein onderzocht de mate van rat
tengedrag op de Nederlandse werkvloeren,
zowel in de profit- als de non-profitsector.
Van de 750 ondervraagden gaf 86 procent
aan dat binnen hun afdeling wordt gerod
deld. Liegen komt volgens 80 procent voor
en strategisch partij kiezen bij conflicten
bij 70 procent.
Dit niet-collegiaal gedrag zie je het meest
bij banken, verzekeraars, in de transportwe
reld en de bouw. Over het algemeen lijden
vrouwen meer onder rattengedrag dan man
nen. Die zullen eerder proberen het te ver
gelden. Zaken die rattengedrag in de hand
werken zijn hoge werkdruk (53), concurren
tiedruk (66), verschil in beloning (66) en in
behandeling (78). De belangrijkste oorzaak,
met 84 procent, is verkeerd voorbeeldge
drag van de leidinggevende.
Kaptein: „Bazen stellen de norm. Als zij
zelf roddelen, meedoen met achterklap, als
ze mensen tegen elkaar uitspelen, onduide
lijke criteria hanteren bij promoties en aan
vriendjespolitiek doen, dan bepaalt dat in
hoge mate de sfeer en het werkklimaat. Ie
der mens heeft wel iets van rattengedrag in
zich, en op werkplekken waar achterklap
de norm is, worden mensen verleidt er aan
mee te doen. Iedereen doet het toch, luidt
dan het alibi."
Kaptein signaleert dat Nederlandse werkne
mers steeds vaker Amerikaanse trekjes krij
gen. Het klimaat op de werkvloer verhardt.
Het is allemaal een stuk minder persoon
lijk. De nadruk ligt meer op prestaties. Dat
gebeurt onder invloed van fusies, de concur
rentie en reorganisaties. Veel rattengedrag
heeft dan ook eerder met overleven te ma
ken dan met het doelgericht willen kwetsen
van collega's.
Promotie
„Mensen wier baan op het spel staat of die
na een promotie een verdubbeling van het
salaris moeten waarmaken, worden er door
gaans niet menslievender op."
Op werkvloeren waar rattengedrag de toon
zet, bestaat in 89 procent van de gevallen
veel onderling wantrouwen, een minder goe
de werksfeer (88), zijn de prestaties minder
(78) en zijn er meer ziekmeldingen (77).
Behalve de pijn en het verdriet bij de be
trokken, kost rattengedrag dus direct geld
en productiviteit. „Hoeveel valt moeilijk te
zeggen", aldus Kaptein, „maar van seksu
ele intimidatie is ooit becijferd dat het per
geval zeker 25.000 euro kost, aan teruglo
pende prestaties, ziekteverzuim en juridi
sche procedures."
Vandaar dat een aantal grote bedrijven, zo
als KPN en ING en fietsfabriek Giant, ma
nagers in dienst hebben die beleid ontwik
kelen dat ongewenst gedrag moet tegen
gaan. Deze vertrouwenspersonen moeten
roddelen, het achterhouden van informatie,
kongsi's en seksuele en lichamelijke intimi
datie voorkomen. Daarbij is open en eerlijk
leiderschap een belangrijk uitgangspunt.
Professor Kaptein werkt zelf in twee totaal
verschillende bedrijfstakken: enerzijds als
hoogleraar bij de universiteit Rotterdam,
anderzijds als adviseur Integriteit Ethiek
bij het accountantsbureau KPMG. „Plet
zijn twee totaal verschillende werelden. Bij
de universiteit bestaat meer bureaucratie,
is alles meer in regeltjes vervat. Dan weet
je als werknemer goed waar je aan toe bent
en wat er van je wordt verlangd. Ander
zijds is wetenschappelijk werk moeilijk te
meten. Belonen en het toekennen van onder
zoeksbudgetten gebeurt dus nogal subjec
tief. Bij KPMG is het werk weliswaar beter
meetbaar en zijn de belonings- en salaris
systemen duidelijker. Daar zijn echter de
concurrentie- en de prestatiedruk veel ho
ger en moeten mensen meer scoren."
Uiteindelijk heeft elke vorm van rattenge
drag met macht te maken. Wie is de baas,
wie krijgt de hoogste beloning, wie de mees
te privileges, wie de gewenste promotie of
wie overleeft de volgende ontslagronde? In
middels zijn er workshops en cursussen
met titels als De sluwe manager en Kantoor-
guerilla waar mensen leren hoe ze de situa
tie op hun werkvloer naar hun hand kun
nen zetten.
Twee jaar geleden baarde Joep Schrijvers
in managementkringen opzien met z'n boek
Hoe word ik een rati De kunst van het kron
kelen en samenzweren. Er gingen in Neder
land 90.000 exemplaren van over de toon
bank en het werd nadien in acht landen ver
taald.
Bij bedrijven die dit soort managers zoeken
of kweken, zullen de waarden- en fatsoen
snormen gaandeweg vervagen.
Dan worden rattenstreken als informatie
doorspelen, roddelen, ondermijnen van ge
zag en liegen langzaam geaccepteerd. Zoals
nu al bij gemiddeld 45 procent van de 750
ondervraagden uit het onderzoek van prof.
Kaptein het geval is. Wat echter niet geac
cepteerd wordt in Nederland is het spelen
van politieke spelletjes. Je moet hier niet
collega's publiekelijk kwetsen of verlinken.
Kaptein: „Net als in de echte politiek moet
je op de Nederlandse werkvloer de dialoog
en consensus zien te vinden. Je mag de mis
standen benoemen, je mag informatie ano
niem doorspelen, maar je mag niet op de
persoon spelen. Roddelen gaat nog, maar
geen matennaaien."
Ron Buitenhuis
