Us Mem is
te dik
en te klein
Investeringen in jeugdsentiment
ïlvj
Beroemdste koe van Nederland 50 jaar
zaterdag 28 augustus 2004
Vijftig jaar is ze nu: Us Mem, nog steeds het symbool van het
Friese zwartbonte melkvee. Maar ze zou tegenwoordig op
rundveekeuringen geen hoge ogen gooien. Us Mem is te dik en te
klein geworden.
Een halve eeuw geleden stonden
twee koeien, Evertje 45 en Afke
13, model voor Us Mem, het beroemd
ste standbeeld van Friesland. Evertje
en Afke waren makke runderen die ge
willig poseerden voor beeldhouwer
Gerardus Adema.
Us Mem, die haar sokkel in Leeuwar
den kreeg, zou het beroemdste stand
beeld van Friesland worden. De bron
zen weergave - een kwart groter dan
de werkelijkheid - van de ideale Frie
se stamboekkoe werd in september
1954 onthuld. Het was een geschenk
van veefokkers en -handelaren voor
het Friesch Rundvee-Stamboek, dat
75 jaar bestond. Beeldhouwer Gerar
dus Jan Adema (1898 - 1981), die
woonde en werkte in Leeuwarden,
maakte het naar levende modellen.
Fokkers vochten om hun topkoe te la
ten poseren, vertelt Ger Adema (64)
uit Leeuwarden, zoon van de beeld
houwer.
„Ieder vond zijn koe natuurlijk de ide
ale koe. Het gebeurde een keer dat er
uitgerekend op zondagmorgen twéé
koeien werden gebracht. Dat was een
ramp. Vader wist dat er een zou ko
men, maar onaangekondigd kwam er
nog een tweede fokker langs met een
koe. Die beesten waren van slag en
scheten de hele boel eronder, het was
niet te geloven."
De bijzondere opdracht van het meer
dan levensgrote koeienbeeld voor het
jubilerende FRS viel Adema aanvan
kelijk niet zomaar in de schoot. Een
van de commissieleden had een sterke
voorkeur voor een kunstenaar buiten
Friesland. „Mijn vader is enorm tegen
gewerkt", zegt Adema junior. „Hij
was niet academisch gevormd en daar
pakte die ene man mijn vader steeds
op. Die heeft mijn vader enorm geklei
neerd, ook in het bijzijn van anderen.
Terwijl vader een hele bescheiden, ge
voelige man was die altijd correct
bleef. Hij kropte het allemaal op. Mijn
broer en ik hebben wel eens gezegd:
als die etterbak nog een keer bij ons
thuis komt, nemen we een bak met
gips en zetten we hem er met z'n po
ten in."
Een van de voorstanders om Adema te
nemen, was Haije Nicolaij, destijds
voorzitter van de Friese afdeling van
de Bond van Veehandelaren. Nicolaij
en anderen waren onder de indruk
van de geschilderde en gebeeldhouw
de paarden, koeien en honden die Ade
ma eerder had gemaakt.
„Ze wilden eerst een dure kunstenaar
hebben", vertelt Klaas Nicolaij, zoon
van Haije. „Mijn vader heeft er toen
mede voor gezorgd dat het toch Ade
ma werd. Hij was huisschilder, maar
wist gewoon leven in die beesten te
blazen. Er zijn niet veel schilders, die
dat kunnen."
Haije stuurde zijn zoon Klaas een
paar keer met modellen naar Adema.
De ene keer met Evertje 45 de andere
keer met Afke 13. „Adema werkte in
een hok dat hij huurde vlakbij zijn wo
ning. Ik bleef er dan een uurtje of zo."
Met Adema heeft Nicolaij niet veel ge
sproken. Des te meer met nieuwsgieri
ge buurvrouwen, die een kijkje kwa
men nemen en dan de koe hun mandje
met aardappelschillen voorhielden.
Evertje en Afke werden aan een paal
tje vastgezet en gedroegen zich voor
beeldig. „Die kon je wel met een
draadje vastzetten. Tegenwoordig
worden koeien dan wild, ze zijn het
niet meer gewend om vast te zitten."
Aan elke koe zit wel een vlekje. Ook
Afke 13 was wel eens ondeugend, als
ze gemolken werd. De melker moest
altijd een stokje meenemen om haar
een waarschuwend tikje te kunnen ge
ven. „Als ze het stokje zag, wou ze wel
toegeven. Als je die stok niet bij je
had, dan schopte ze steevast de em
mer om."
Op welke koe Us Mem het meest lijkt,
is volgens Nicolaij echt niet te zeggen.
„Evertje had alle punten aan de voor
kant, Afke aan de achterkant. Die
kun je niet zomaar bij elkaar brengen.
Twee helften tegen elkaar aanplak
ken, dat past niet." Daar komt nog bij
dat er meer koeien dan alleen Evertje
en Afke model hebben gestaan. Ade
ma heeft er wel vijf koeien voor bestu
deerd.
Kappersspuit
Elke keer als Adema junior langs Us
Mem rijdt, komen de herinneringen
boven aan de periode'dat zijn vader
aan het beeld werkte 'en wat voor
claim dat legde op ons gezin'. Zijn va
der had geen moderne boetseerklei tot
zijn beschikking. De steenfabriek
Schenkenschans leverde hem tweeën-
eenhalve bakfiets vol mislukte stenen.
Die moest hij zelf tot klei weken.
Samen met een timmerman maakte
Gerardus Adema een raamwerk van
hout en kippengaas. Dat geraamte
werd deels met kranten opgevuld. Dat
is een beoordelingsfout geweest, zegt
zoon Ger achteraf. „Papier neemt
vocht op. Daardoor droogde de koe
snel op."
Het kleimodel werd afgedekt met nat
te doeken en moest regelmatig nat ge
spoten worden met een kappersspuit.
„Dat betekende ook dat ik er soms op
een stretcher bij moest blijven slapen.
Toch gebeurde het wel eens dat er een
heel stuk af viel. Dan donderde er een-
uier of een andere partij onder van
daan. Er is nog een plateautje ge
maakt met een stok onder de kin, zo
dat die bleef zitten."
Het was een hele opluchting, toen ein
delijk gipswerker Bos uit Amsterdam
aan de slag kon om een mal te maken.
„Dat was een belevenis op zich. Het
moest in segmenten gedaan worden.
Die man is een paar weken bij ons in
huis geweest.
Adema's in brons gegoten beeld van
de Friese stamboekkoe werd op 6 sep
tember 1954 op het Zuiderplein in
Leeuwarden onthuld door Jan Wasse
naar, voorzitter van het Friesch Rund
vee-Stamboek. „Het kan niet anders
dat Friesland trots zal zijn op dit mo
nument, dat een symbool en de erken
ning is van het grote belang dat Fries
land heeft bij het rund", tekende de
Leeuwarder Courant op uit zijn
mond.
De krant kwam al snel op de proppen
met de bijnaam, die het beeld in de
volksmond zou krijgen: Us Mem - on
ze moeder. Adema vond het niet zo
gek bedacht.
Hij was erg trots op zijn schepping.
Zag hij dat kwajongens bovenop de
koe klommen, dan trok hij ze persoon
lijk aan hun been naar beneden. Het
beeld werd ook geregeld beklad. „Als
hij dat hoorde, was het niet best. Dat
trok hij zich aan. Het was zijn koe. Op
een zondagochtend stapte hij op de
fiets, met een trap, wasbenzine en ter
pentine, om het beeld zelf schoon te
maken."
Vijftig jaar is Us Mem inmiddels. En
nog steeds is ze het symbool van het
Friese zwartbonte melkvee. Dat wil
zeggen, het melkvee van de jaren vijf
tig. Want de huidige Holstein-Frisian
koeien die nog in de weilanden lopen,
zien er heel anders uit. Us Mem zou
nu op de rundveekeuringen geen hoge
ogen meer gooien.
Wat is er dan mis met Us Mem? Voor
zitter Ymte Heeg uit Spannum van de
stichting Us Mem wil eigenlijk geen
kwaad woord horen over zijn stand
beeldkoe. „Het is nog altijd een
prachtkoe. Zo'n perfecte uier, zo'n
vierkante kop, adel straalt ze uit."
Een kampioenkoe zal zij echter nooit
meer worden: te dik, te klein. Dat
scheelt wel zo'n 20 tot 30 centimeter.
De huidige melkkoe heeft al snel een
schofthoogte van 1,50 meter. Us Mem
zit op 1,30 meter.
De kop van een modelkoe is nu veel
spitser. De heupbenen steken meer
uit. De koe mag groter zijn, ze is ook
smaller, bloter, minder vlees op de bot
ten, een echte melkkoe. De dijen ste
ken uit, de poten zijn langer en dun
ner.
Eigenlijk is die moderne melkkoe
kwetsbaarder. Dat blijkt ook wel.
De Holstein-Frisian gaat doorgaans
niet langer mee dan een jaar of vijf.
Niet omdat het dier te weinig melk
geeft, maar omdat de kosten voor de
veearts te hoog worden. De moderne
koe is een melkatleet. Het vlees is ver
vangen door de melkklier.
De atleet geeft gemiddeld 8500 kilo
melk per jaar en de toppers gaan de
12.000 kilo te boven. Us Mem kwam
amper aan de 5000 kilo toe. Zij diende
dan ook een dubbel doel. Ze leverde
melk en na een arbeidzaam leven le
verde ze ook nog eens een smakelijk
stuk vlees.
De Holstein-Frisian brengt weinig
meer op als vleeskoe. Het is een worst
koe, zo spreken de handelaren oneer
biedig. Heeg wil ook gezegd hebben,
dat Us Mem niet bepaald de ideale
koe was uit een ononderbroken fok-
proces. Haar voorgangers waren meer
Holsteiners. Groter dus.
Heeg: „Dat was een fout van de fok
kers. Die meenden zich zo'n koe met
een dubbeldoel te kunnen permitte
ren."
De kleine Us Mem was een kortstondi
ge onderbreking van de almaar grote
re melkkoeien. De nieuwe koe is meer
aangepastaan de moderne ligboxstal.
Aan de veel vrijere loopruimte, aan de
goede ventilatie.
„Als we het nu hebben over dierenwel
zijn. dan zijn die Holsteiners natuur
lijk veel beter af. Bovendien streven
fokkers nu ook veel meer naar een
sterkere koe. Eentje die langer mee
kan, waar je minder kosten aan hebt
bij de veearts."
Toch, als Heeg zich Us Mem voorstelt
in de moderne ligboxstal, dan is ze
daar niet misplaatst. De uier zou er ze
ker niet misstaan. Nee, Us Mem was
niet voor niets het model voor Fries-
lands symbool. Want om heel eerlijk
te zijn, ook in haar tijd was er wel eni
ge kritiek op het exterieur.
Fedde Dijkstra
en Nico Hylkema
In april van dit jaar werd in Utrecht een Beatlesconventie gehouden. Temidden van handge
schilderde portretten van The Beatles, tokkelt een meisje op een Hofner vioolbas uit 1965
die ooit van Paul McCartney is geweest. The Beatles staan bij verzamelaars nog altijd met
stip de eerrste plaats. foto Marcel Antonisse/GPD
In de vitrine van het Londense veilinghuis Christie's: het handgeschreven manuscript van
de Beatles-song Hey Jude. Het zou in april 2002 worden geveild. Verwachte opbrengst:
130.000 euro. Op het laatste moment echter verhinderde Paul McCartney de verkoop, om
dat het manuscipt uit zijn woning zou zijn ontvreemd. foto Odd Andersen/AFP
van Madonna en de Fender Stratocaster
waar Jimi Hendrix op speelde tijdens het
Woodstock-festival (198.000 pond, ruim
drie ton in euro's).
Voor 'minder kapitaalkrachtigen' bleef er
de kitsch: behangpapier, gordijnen, parfum
doosjes, schoolschriften en zo ongeveer al
les wat bedrukt kon worden met de namen
en hoofden van de idolen. Een jurk bijvoor
beeld met de beeltenis van The Beatles
kocht je in 1964 voor tien gulden, maar is
nu honderden euro's waard.
De rock- en popveilingen groeiden al snel
uit tot een groot commercieel succes. Dat
zette allerlei mensen weer aan toch eens
hun zolder op te ruimen, in de hoop daar
iets van waarde op te duikelen. Zo groeide
niet alleen het aanbod, maar stegen ook de
prijzen. Betaalde je tien jaar geleden nog
duizend- tot tweeduizend euro voor een set
Beatles-handtekeningen, inmiddels is dat
ruim verviervoudigd. En de door John Len-
non handgeschreven songtekst van A Day
In The Life werd eind jaren tachtig nog ver
kocht voor 46.0000 pond (60.000 euro), een
'schijntje' vergeleken met de eerder genoem
de opbrengst van Nowehere Man. Een pri
ma belegging dus.
Eerste plaats
De Engelsman Paul Wane 'leeft' van
pop-memorabilia. Zijn firma Tracks koopt
en verkoopt handtekeningen, zeldzame pla
ten en concertkaartjes. Vooral van The
Beatles, maar ook van andere grote namen
als de Rolling Stones, Elvis Presley, Led
Zeppelin, Jimi Hendrix en The Who. Daar
mee specialiseert Wane, die zijn firma ooit
zelf als fan begon, zich naar eigen zeggen in
de 'top vijf van meest verzamelde arties
ten'.
De vier ragebollen uit Liverpool, van wie er
inmiddels twee zijn overleden, staan met
stip op de eerste plaats. Een heel eind daar
achter komen, nogmaals louter gerang
schikt naar waarde van verkochte memora
bilia en niet naar muziek, de Stones. Ter il
lustratie: een set Stones-handtekeningen
brengt zelden meer op dan duizend of twee
duizend euro. Wane verklaart dat grote ver
schil met het gegeven dat 'The Beatles al
tijd al een veel breder publiek hebben aan
gesproken, en nog'. „Fans van de Stones lij
ken ook minder warm te lopen voor deze
spullen en wat Hendrix of Janis Joplin be
treft zijn er te weinig verzamelaars om de
prijs echt op te drijven", aldus de Brit.
„Steeds nadrukkelijker draait het ook om
hoge kwaliteit, mensen betalen alleen nog
voor het beste."
Sotheby's is inmiddels gestopt met pop-vei
lingen. Internet heeft het grootste deel van
de handel overgenomen. Om een idee te krij
gen van de waarde van wat u nog thuis
heeft staan, klik op www.ebay.com. Daar
opent zich een verzamelaarsmarkt van let-'
terlijk wereldformaat. Met een muisklik éni
een gevulde portemonnee bied je hier heel
eenvoudig op de grootste én kleinste ranteij
ten. Pas wel op voor namaak, want niet ie- j
dereen is even eerlijk als het gaat om gesig-j
neerde stukken van beroemdheden. Op
ebay zijn minstens evenveel echte als ver-
valste handtekeningen te koop. Ook op die
rommelmarkt in Australië, waar een in juli
gevonden 'schat' van foto's en verzegelde
tapes al snel waardeloos, want allemaal ge
kopieerd, bleek.
Internet moge dan traditionelere veilingen I
minder lucratief hebben gemaakt, ze zijn»
nog wel. Bijeenkomsten waar nagelbijtende
fans op de achterkant van een catalogus uit
rekenen hoeveel ze nog kunnen besteden
aan die ene zeldzame elpee of die vergeelde
krant.
Onderkant
Blijft de vraag of investeren in pop-memo
rabilia ook in de verdere toekomst een goe
de belegging zal blijken, zeker nu het in
sommige gevallen om bedragen gaat waar
voor je ook een mooie zeefdruk van Andy
Warhol of schilderij van Keith Haring
koopt. „Voor wat betreft de écht unieke
items, handgeschreven songteksten of de gi
taren waarop muzikanten hebben gespeeldj
daar zie ik de prijzen nog verder stijgen
voorspelt Wane. „Ook handtekeningen blij
ven in trek, omdat voor veel fans een gesig
neerde foto staat voor iets écht persoonlijk
van hun favoriete artiest. Hij of zij heeft j
dat stuk papier minstens aangeraakt." j
Somberder is de Britse memorabilia-ken-
ner over wat hij de 'onderkant' van de
markt noemt. „Er zal straks een moment kö
men waarop de verzamelende veertigers j
van nu met pensioen gaan en waarschijn
lijk in enige getale afstand doen van hun
collectie. Dat zal, bijvoorbeeld wat betreft
zeldzame elpees, een ongewoon groot aan
bod op de verzamelaarsmarkt geven en duSj
lagere prijzen."
Wie die 'terugval' voor wil zijn, beginton i
alvast met het verzamelen van pop-memo
rabilia uit de jaren zeventig en tachtig,
want met het opschuiven der generaties,
zou dat wel eens de nieuwe trend kunnen i
worden, verwacht Wane.
Serge Sekhuis
Mannen van middelbare leeftijd die
zonder blikken of blozen duizend eu
ro betalen voor een zeldzame elpee, meerde
re maandsalarissen voor de tr-ui die hun
idool ooit droeg of een klein fortuin voor
een foto met handtekeningen. Pop-memora-
bilia heet het. En het blijkt een steeds bete
re belegging. De prijzen stijgen al jaren,
met dode artiesten bovenaan de 'hitlijst'.
Vierhonderdvijfenvijftigduizend dollar,
ruim vier ton in euro's. Je koopt er een aar
dig huis voor in een betere wijk. Of je
schaft er de handgeschreven songtekst voor
aan van het Beatlesnummer Nowhere Man
zoals bijna veertig jaar geleden door John
Lennon op een kladje gekrabbeld. De op
brengst, eind vorig jaar, was vier keer ho
ger dan waarop het New Yorkse veilinghuis
Christie's gehoopt had. Bij dezelfde gelegen
heid trouwens hamerde de veilingmeester
een gitaar van die andere ex-Beatle, Ge
orge Harrison, af voor 434.750 dollar en
een door alle vier de Beatles gesigneerd
exemplaar van de elpee Revolver op ruim
36.000 euro.
Er bestaat een mooi woord voor: memorabi
lia. Tastbare herinneringen aan die mooie
tijd van toen. Bijvoorbeeld aan de muziek
waarmee je opgroeide. De tiener die toen al
zijn spaargeld bij elkaar moest leggen voor
de nieuwe plaat van zijn idool, is intussen
een maatschappelijk geslaagde veertiger.
Met heimwee naar allerlei spullen die toen
buiten financieel bereik lagen en een spaar
potje om te investeren in wat jeugdsenti
ment.
Het gerenommeerde veilinghuis Sotheby's
had dat als eerste in de gaten. In 1981 al or
ganiseerden zij de eerste veiling van rock
en pop memorabilia. In de tot dan toe door
serieuze kunstkenners gedomineerde vei
lingzalen verkeerden nu sjofeler uitziende
kopers. Gretig, doch met gepast respect
gaat de koopwaar van hand tot hand. Van
vergeelde programma's voor memorabele
concerten en oude posters tot bi*ieven en
gouden elpees.
Echt unieke stukken ook zoals de mondhar
monica van Bob Dylan, de door de leden
van The Who persoonlijk kapotgeslagen gi
taren, de psychedelisch beschilderde Rolls
Royce van John Lennon (opbrengst 2,3 mil
joen dollar), brillen van Elton John, dans
schoenen van Michael Jackson, het topje
Onthulling van Us Mem op het Zuiderplein te Leeuwarden, augustus 1954
