,zc
Het orgel klinkt weer mooi vol en rond
Patti Smith, een randfiguur in eigen land
23 Het hasjdoosje van John Lennon
2 7 Orkest 18e Eeuw speelt Haydn
ft
idactie bijlagen: 0113-315680
wv.pzc.nl
mail:redactie@ pzc.nl
ostbus 31,4460 AA Goes
ivertentie-exploitatie:
0rd-en Midden-Zeeland: 0113-315520;
Puws-Vlaanderen: 0114-372770;
tonaal: 020-4562500.
dinsdag 25 augustus 2004
22 Maarten't Hart hupser en snaakser
Nadat enkele jaren ge
leden de orgelkas en
de luiken werden opge
knapt, is nu ook het bin
nenwerk van het orgel van
de Nieuwe Kerk in Middel
burg gerestaureerd. Zater
dag neemt de Middelburg
se organiste Margreeth de
Jong het instrument op
nieuw in gebruik. Wat
haar echtgenoot Albert
Clement - muziekweten
schapper en orgelkenner -
betreft rest nu nog één
klus: een reconstructie
van het mechanisme om
de luiken te openen en te
sluiten.
De tonnen kostende restaura
tie heeft wat voeten in aar
de gehad. Het bestuur van de
Nieuwe Kerk besloot vijf jaar
geleden al dat het orgel ingrij
pend moest worden gereviseerd.
Na vijfenveertig jaar begon het
behoorlijk wat gebreken te ver
tonen.
In 1954 werd het orgel gebouwd
door Willem van Leeuwen uit
Leiderdorp ter vervanging van
het instrument dat in 1861 de
plek van het oorspronkelijke,
vroeg-zeventiende-eeuwse orgel
van de Nieuwe Kerk had ingeno
men. Dat was verloren gegaan
tijdens het bombardement van
Middelburg op 17 mei 1940. De
Hervormde Gemeente in Middel
burg kreeg van de Evange-
lisch-Lutherse Gemeente in Am
sterdam de kas aangeboden van
het orgel dat tot 1884 de Oude
Lutherse Kerk aan het Spui had
gesierd. Het door timmerman
Jan Albertszn Schut gemaakte
orgelfront en de luiken waren in
bruikleen bij het Rijksmuseum;
de juiste plek voor de indruk
wekkende schilderijen die Phi
lip Tideman maakte in 1693, het
jaar waarin het oorspronkelijke
orgel werd gebouwd door Johan
nes Duyschot.
Van Leeuwen had de taak een
nieuw orgel te bouwen in een be
staande kas. Een ingewikkelde
klus, omdat het nieuwe orgel
groter was dan het oorspronke
lijke binnenwerk van de kas.
„Het is natuurlijk de omgekeer
de volgorde", legt Clement uit.
„Gewoonlijk wordt de kas om
het orgel heen gebouwd, nu
moest het orgel in een bestaan
de kas komen."
Van Leeuwen besloot het hele
pedaalwerk buiten de kas, in
een nis rechts naast het orgel,
onder te brengen. Dat verklaart
het raster dat zich daar in de
muur van de Nieuwe Kerk be
vindt.
Volgens de experts van Flentrop
Het benedenluik gesloten, zoals het publiek het nooit ziet. Engeltjes met symbolen van het geloof, geschilderd
door Philip Tideman.
Orgelbouw uit Zaandam, het be
drijf dat de restauratie heeft uit
gevoerd, heeft Van Leeuwen
'ontzettend knap werk' gele
verd. Clement: „Van Leeuwen
heeft een tijdlang niet zo'n goe
de naam gehad in de orgelwe
reld. Het instrument in de Nieu
we Kerk is zijn grootste orgel.
Er zijn mensen die beweren dat
het niet klinkt, terwijl ze nog
nooit zijn komen luisteren. Puur
vooroordeel en napraterij. Dat
komt omdat hij er geen neo-ba-
rokorgel van heeft gemaakt, wat
in de jaren vijftig erg gebruike
lijk was. Ook de technici van
Flentrop gingen met een kriti
sche blik aan het werk. Ze wis
ten niet precies wat ze in het or
gel zouden aantreffen, voor wel
ke onorthodoxe oplossingen
Van Leeuwen wellicht had geko
zen. Maar ze zijn vol lof over
wat hij voor elkaar heeft gekre
gen. Wie nu nog twijfelt aan de
verdienste van Van Leeuwen,
moet zeker eens naar het geres
taureerde orgel komen luiste
ren."
Enthousiast
Organiste Margreeth de Jong,
de vaste bespeelster van het or
gel in de Nieuwe Kerk, is ook en
thousiast. „Een leek kan horen
dat de klank verbeterd is. De
trompet in het hoofdwerk bij
voorbeeld, die vond ik nooit zo
mooi klinken. Vandeweek heb
ik op het orgel gespeeld en de
klank is nu mooi vol en rond, de
trompet is uitstekend geschikt
om ook solo te gebruiken."
Verbloemen
De Jong hoeft niet langer kunst
grepen uit te halen om het orgel
bespeelbaar te maken. Uit een
groot aantal pijpen kwam geen
lucht meer, toetsen bleven han
gen en de zwaarte van het bespe
len bezorgde haar blessures. Cle
ment heeft herhaaldelijk de
preektijd in kerkdiensten benut
om in allerijl, nadat zijn vrouw
hem mobiel had gebeld, wat aan
het orgel te sleutelen. „Als orga
nist kun je een aantal gebreken
van een orgel verbloemen", ver
telt De Jong. „Maar vooral in de
wintermaanden, als het gevro
ren had, kon iedereen in de kerk
horen dat er dingen mis waren.
Ik herinner me een kerstnacht
dienst waarbij ik een aantal re
gisters had opengetrokken,
maar geen toets aanraakte.
Toch kwam er duidelijk geluid
uit de orgelpijpen. Dat kan na
tuurlijk niet."
Twee jaar geleden benaderde
het kerkbestuur Clement met de
vraag of hij de voorgenomen res
tauratie aan het rollen zou kun
nen krijgen. Besloten werd de
klus te laten uitvoeren door het
internationaal gerenommeerde
bedrijf Flentrop Orgelbouw.
Dat toonde zich uiterst flexibel
in aanpassingen op de offerte.
Want het grote probleem van
een orgelrestauratie is dat pas
duidelijk wordt wat er mis is als
het hele instrument uit elkaar is
gehaald. Daarmee werd in ja
nuari van dit jaar begonnen.
„We kwamen voor wat onaange
name verrassingen te staan", al
dus Clement. Orgelpijpen en
conducten (verbindingsstukken)
bleken lek, het metaal was in
een aantal gevallen versuikerd.
Dat betekende dat de klus duur
der werd en langer ging duren.
Flentrop ging akkoord met de
inzet van vrijwilligers. „Het be
drijf kreeg daadwerkelijk
twaalf discipelen toegewezen",
zegt Clement. „En daar was
geen Judas bij." Het betrof zo
wel kerkleden als orgelliefheb
bers.
De restauratie had 1 augustus
klaar moeten zijn, maar door de
onvoorziene werkzaamheden is
zelfs zaterdag - als het orgel op
nieuw in gebruik wordt geno
men - nog niet alles klaar. Van
vijf van de veertig registers
moet de afstemming worden af
gerond. Dat is geen probleem
voor het openingsconcert, bena
drukt De Jong. „Ik heb aangege
ven wat ik nodig heb. Ik kan
zonder probleem de verschillen
de klankkleuren van het orgel
laten horen."
Daarvoor heeft De Jong een pro
gramma samengesteld dat be
gint met enkele psalmbewerkin
gen van haar hand. Voor de aan
vang van het concert, neemt ge
deputeerde G. van Heukelom de
nieuwe bundel in ontvangst
waar deze instaan. Vervolgens
speelt De Jong Romantisch re
pertoire van César Franck, Zol-
tan Kodaly en Marco Enrico
Bossi en laat-Romantisch werk
van Marcel Dupré en zichzelf.
Als het aan Clement ligt, krijgt
de restauratie van het orgel nog
een vervolg. Hij zou graag zien
dat de enkele jaren geleden ge
restaureerde luiken weer open
en dicht kunnen zonder dat
daarvoor een steiger in de kerk
moet worden opgesteld. „Toen
de kas nog in Amsterdam hing,
zat er een mechanisme in waar
door het orgel met touwen kon
worden gesloten. Toen het in
strument dit jaar uit elkaar
werd gehaald, hebben we geke
ken of dat gereconstrueerd kan
worden. Dat kan."
En het moet ook, vindt Clement.
„De functie van de luiken is
meervoudig. Allereerst bescher
men ze het orgel tegen stof, licht
en andere invloeden van buiten.
Als de luiken dicht kunnen, zal
een volgende restauratie minder
snel nodig zijn. Daarbij komt
dat je met de stand van de lui
ken de klank kunt richten. En
wat niemand weet, is dat orgel
luiken in de zeventiende eeuw
een liturgische functie hadden.
Zoals molens in de rouwstand
kunnen worden gezet, zo kun
nen bijvoorbeeld in de Goede
Week de luiken van het orgel
dicht blijven om een tijd van in
keer te symboliseren. Natuur
lijk zijn het ook kunstwerken.
Bij de grootste zeventien-
de-eeuwse schilderijen in Neder
land denken mensen meteen aan
werken als de Nachtwacht,
maar de grootste schilderijen
die we hebben zijn orgelluiken.
Ze zijn aan twee kanten beschil
derd, maar bezoekers van de
Nieuwe Kerk kunnen nu alleen
de binnenkant van de luiken be
kijken. Pas als de luiken weer
gesloten en geopend kunnen
worden, is de restauratie voor
honderd procent klaar. Maar
dat zal nog een duur grapje wor
den."
Ernst Jan Rozendaal
Zaterdag 28 augustus neemt organis
te Margreeth de Jong het orgel van
de Nieuwe Kerk opnieuiv in gebruik.
De aanvang van het concert 20.00
uur.
Het orgel in de Nieuwe Kerk, met de schildering van Philip Tideman op
de luiken. Linksboven: Jefta en zijn dochter, rechtsboven: David speelt
harp voor koning Saul. Linksonder engeltjes met wetstafelen en een alle
gorische vrouw, rechts: engeltjes met palmtakken rond het lam en het
kruis. foto's Lex de Meester
s. r
- y
zelfportret 1969
Patti Smith heeft het weer op haar heu
pen. Nadat de 'hogepriesteres van de
punkrock' dit voorjaar de radiostilte nogal
heftig had verbroken met haar negende stu
dio-album Trampin' is ze als een jonge
hond gaan toeren. Tegelijkertijd manifes
teert ze zich opnieuw als beeldend kunste
nares met de overzichtstentoonstelling
Strange Messenger, die in Museum Boij-
mans Van Beuningen in Rotterdam is te
zien. Hoop op een betere wereld is onver
minderd haar brandstof. „Ik heb nog steeds
dezelfde energie en strijdlust als toen ik zes
tien was", aldus de stem van 'alternatief
Amerika'.
Of ze nou zingt of tekent, Patti Smith (Chi
cago, 1946) probeert wel op eigen wijze de
actualiteit te vangen. Vandaar in Boijmans
tussen de ruim zestig werkstukken bijvoor
beeld een fascinerende zeefdruk gewijd aan
Ground Zero in New York. En volgens het
zelfde beginsel op haar album Trampin' on
der meer het aangrijpende 'Radio Bagdad',
waarin ze vanuit het perspectief van een
Iraakse moeder de doffe ellende in de 'wieg
van de beschaving' beschrijft.
Dergelijke boodschappen geven vooral aan
dat de huidige Patti Smith nog geen spat
verschilt van de jeugdige hemelbestormster
die zich eind jaren zestig ook al zo graag in
meerdere disciplines wenste te uiten. „Al-
bert Schweitzer, de Dalai Lama, andere spi
rituele leiders, vanaf mijn jongste jaren ben
ik al aangetrokken door mensen die een gro
te positieve invloed op andere mensen heb
ben. Altijd heb ik voor mijzelf ook zo'n rol
gewild", aldus het idealistische multi-ta-
lent.
Schilderen en tekenen heeft ze altijd het
liefst gedaan ('Vanwege de fysieke handelin
gen'), maar als dichteres kwam ze na haar
vestiging in New York al snel makkelijker
aan haar dagelijks brood. Waarna de
rock-'n-roll zich min of meer als vanzelf
aandiende: ze vond het voordragen van
haar poëzie maar een dooie boel, dus nodig
de ze een gitarist (Lenny Kaye, nog altijd
haar begeleider) uit ter verlevendiging. Die
stap leidde in 1972 tot de vorming van The
Patti Smith Group, die drie jaar later op de
plaat baanbrekend zou debuteren met het
album Horses.
Glamour
De frontvrouw werd prompt een popheldin
en bijna tot haar eigen verbazing gekroond
tot aanvoerster van de opkomende punkbe
weging. „Met mijn dichtwerk wilde ik het
niveau van de rock-'n-roll opkrikken," her
innert Smith zich. „Daarnaast wilden we
de glamour ervan af halen. De muziek uit
de handen rukken van de grote maatschap
pijen en de daaraan verbonden megaster
ren met hun geldverslindende levensstijlen.
Die weg terug naar de puurheid viel toeval
lig nagenoeg samen met de doorbraak van
de punk in Engeland, waar ik verder wei
nig mee had omdat die veel negatievere uit
gangspunten had."
De angst om ingekapseld te worden in com
binatie met de drang naar een normaal ge
zinsleven (aan de zijde van MC 5-gitarist
Fred 'Sonic' Smith) deden haar in 1979 be
sluiten te stoppen als muzikante. Pas acht
jaar later krijgt de wereld weer iets nieuws
van haar te horen in de vorm van de teleur
stellende langspeler Dream Of Life.
Haar echte comeback aan het popfront
vindt plaats in 1996 met het album Gone
Again, op een moment dat menigeen haar
al voorgoed heeft afgeschreven, zeker ook
vanwege het verlies van zowel haar man als
haar broer Todd. Als ze, aangemoedigd
door onder anderen Bob Dylan, Bruce
Springsteen en Michael Stipe, eenmaal de
drempel van de buitendeur heeft genomen
trekt Patti Smith weer als vanouds van
leer. Ten tijde van haar album Gung Ho
(2000) komt ze geregeld op haar felst terug
op de historische misstap van Amerika ge
naamd Vietnam.
Ze zet zich in de strijd om een nieuwe presi
dent ook in voor de 'derde partij' ofwel
Ralph Nader, voor haar de man die als geen
ander zich uit de naad werkt voor een recht
vaardiger maatschappij.
Inmiddels vier jaar verder ziet ze nog
steeds geen betere kandidaat, bekende ze
eind maart tijdens een persbijeenkomst in
Brussel, waar ze onderdeel is van een uit
voerige herdenking van Arthur Rimbaud,
sinds jaar en dag haar favoriete dichter.
„Maar verder dring ik mijn mening niet
meer op. Ik zal nog wel alles doen om ieder
een ertoe te bewegen zich te laten registre
ren en te gaan stemmen. Opdat we zuiver
der verkiezingen krijgen dan in 2000, toen
zo'n honderd miljoen Amerikanen het erbij
hebben laten zitten en er een winnaar uit
de bus rolde waar eigenlijk niemand echt
warm of koud van werd."
Beperkt
Haar invloed, weet Smith, is beperkt. „In ei
gen land ben ik niet meer dan een randfi
guur met voornamelijk afwijkende menin
gen. Ik mag dan ook blij zijn dat er elders,
zoals in Europa, veel beter naar mijn bood
schappen wordt geluisterd." Ofschoon ze
zich wil blijven vernieuwen beseft ze maar
al te goed dat ze in dat opzicht allang niet
meer voorop loopt. „Met een heleboel ont
wikkelingen heb ik ook helemaal niks",
roept ze desgevraagd. „Rap bijvoorbeeld,
ik kan er maar zelden iets mee, omdat het
allang niet meer gaat om kritische commen
taren op wat er in de maatschappij gebeurt,
maar om stompzinnige macho-teksten. Wie
wordt er nou wijzer van agressief gebrul als
'I'm gonna fuck you, sister?' Ik ben niet
voor censuur, maar ik vind wel dat arties
ten een verantwoordelijkheid hebben. Hip
hop komt vrijwel uitsluitend aan bij jonge
lui, je kunt je afvragen of die wel zo gebaat
zijn met al die vuilspuiterij."
Avontuurlijker
Patti Smith de rockdichteres en Patti
Smith de beeldend kunstenares zijn natuur
lijk een en dezelfde. Zij het dat de
schilderes/tekenares in haar avontuurlijker
is dan de muzikante, wat deels te maken
zal hebben met het gevoel van afhankelijk
heid dat bij haar achter de microfoon nogal
eens opspeelt. „Zoals ze zich in haar mu
ziek heel soepeitjes door allerlei genres
kronkelt, zo beweegt ze zich ook in haar vi
suele kunst. Het is daarom moeilijk om
haar werk te categoriseren", zegt curator
John Smith, die eind 2002 namens het An
dy Warhol Museum in Pittsburgh aan de ba
sis stond van het retrospectief Strange
Messenger dat vervolgens ook Philadelp
hia, München en Ferrara heeft aangedaan.
Kenmerkend voor de creaties van Patti
Smith zijn al geruime tijd, naast de dunne
krachtige lijnen en het zachte kleurge
bruik, de integrale opname van tekstfrag
menten. Met name haar jongste werk, inge
geven door de veranderingen in de wereld
na '11 september', blijkt voer voor eindelo
ze discussies. Patti Smith zelf neemt daar
echter liever niet aan deel.
Louis Du Moulin
'Strange Messenger. The Work of Patti Smith' in
Museum Boijmans Van Beuningen t/m 21 novem
ber 2004.
