Ze hebben alleen elkaar om
het gevecht aan te gaan
i*ZU
Mamet zoekt
verbinding
Sweetheart
come
Zflf 2004
Everything
is politics
BRUINISSE
David Mamet is in de eer
ste plaats toneelschrij
ver. In Europa dankt hij zijn
bekendheid echter vooral aan
zijn filmscenario's: 'The Post
man Always Rings Twice'
(1981, met Jack Nicholson en
Jessica Lange), 'The Verdict'
(1982, met Paul Newman) en
'The Untouchables' (1985).
Mamets oeuvre bestaat naast
filmscenario's uit tientallen
toneelstukken, een hoorspel,
een aflevering van Hill Street
Blues, een bundel essays, een
bundel korte stukken en mo
nologen en enkele bewerkin
gen van bestaande toneelstuk
ken.
Het duurde geruime tijd voor
hij zijn weg als schrijver had
gevonden. Hij had allerlei
baantjes: snackbarhulp, le
raar, taxichauffeur, redac
teur bij een sexblad, danser
bij Maurice Chevalier, telefo
nisch tapijtverkoper en hulp
kelner. Zijn baantjes op een
koopvaardijschip en bij een
onroerendgoedbedrijf lever
den hem de inspiratie voor
zijn stukken 'Lakeboat' en
'Glengarry Glen Ross'.
Ingewijden vergelijken Ma
mets werk vaak met dat van
Harold Pinter. De overeen
komsten liggen vooral op het
gebied van taalgebruik: veel
pauzes, een duidelijke rit
miek, het gebruik van clichés
en een nauwgezette frasering.
Het spanningsveld tussen wat
de personages in hun stukken
zeggen en dat wat ze doen of
bedoelen levert zowel bij Ma
met als bij Pinter een sub
tekst op die nadrukkelijk voel
baar onder de oppervlakte
aanwezig is.
Mamet laat door middel van
zijn personages en hun taalge
bruik zien dat communicatie
tussen mensen moeilijk en
soms zelfs onmogelijk is. De
vervreemding is groot en som
mige personages kunnen hun
eenzaamheid niet doorbre
ken. Zelf heeft Mamet daar
ooit over gezegd: „Mijn toneel
stukken gaan over mensen
die proberen met elkaar in
verbinding te komen. Mensen
die in de war zijn, goed willen
doen. Maar niemand weet
hoe. Uiteindelijk slaagt nie
mand er volledig in."
Mamet biedt met de gelaagd
heid in zijn tekst regisseur en
spelers de ruimte de dubbele
bodem in zijn werk gestalte te
geven. Daarmee wordt voor
de toeschouwer de mogelijk
heid gecreëerd op afstand te
lachen om de dramatische iro
nie van de personages.
Ali Pankow
egisseren begint voor Han Kerckhoffs (51) bij
gevoel. Tekst is voor hem evenzeer van belang,
maar emotie is de eerste impuls om theater te
maken. „Als die tekst geen theatraliteit bezit, hoe nobel
de bedoelingen ook mogen zijn, wordt het niks. Gevoel
is voor mij de scheidsrechter die 'ja' of 'nee' tegen een
productie zegt."
ARNEMUIDEN
31 augustus t/m 4 september
6 t/m 11 september
Han Kerckhoffs heeft 'ja' ge
zegd tegen De Eend Varia
ties, een toneelstuk van de Ameri
kaanse auteur David Mamet. In
het Zeeland Nazomer Festival
wordt het gespeeld bij de praat
huisjes van Arnemuiden, Bruinisse
en Paal. Het stuk wordt aangeduid
als 'theaterduet'. Twee mannen,
Emile en George, zitten op een
bankje bij het water. Eenden vlie
gen over en inspireren hen tot filo
sofische beschouwingen over de
zin van het bestaan. De rollen wor
den vertolkt door Bram Kwekke-
boom (Emile) en Bert André
(George).
Kerckhoffs regisseert. Hij is acteur
van oorsprong en begon circa ze
ven jaar geleden met lesgeven.
„Dat heeft me een nieuwe impuls
gegeven. Na twintig jaar spelen
was het ineens helemaal op. Het
contact met die gretige jongeren,
al dat enthousiasme, heeft het ple
zier in mijn vak weer doen ople
ven. Dat ik ook ben gaan regisse
ren is een logisch gevolg van dat
lesgeven. Aan het Herman Teir-
linck Instituut in Antwerpen geef
ik tweemaal per jaar een voorstel
ling met leerlingen. Inmiddels heb
ik ook in het professionele circuit
enkele regies gedaan. Maar ik wil
het zeker blijven afwisselen met
spelen."
De regisseurs met wie Kerckhoffs
als acteur het prettigst werkt, gel
den voor hem als lichtende voor
beelden. Lange tijd was hij betrok
ken bij het gezelschap Art Pro.
Hij groeide als het ware op onder
de bezielende leiding van Frans
Strijards. Een regisseur die nooit
verder dan zeven stappen van de
speelvloer verwijderd wil zijn om
er letterlijk tussenin te kunnen
springen. Een tegenovergesteld
voorbeeld moet Gerardjan Rijn-
ders hem geboden hebben in de
producties bij Toneelgroep Amster
dam (TGA). Van Rijnders bestaat
het beeld van een man ergens ver
in de donkere zaal die vrijwel niks
zegt. Wat voor soort regisseur is
Kerckhoffs zelf?
„Ho, even wachten. Die omschrij
ving van Gerardjan Rijnders klopt
niet. Daar doe je hem geen recht
mee. Rijnders is wel degelijk aan
wezig als regisseur, maar heel sub
tiel. Hij weet acteurs op knappe
wijze het idee te geven dat ze het
allemaal zelf bedenken. Bij de re
gie van De Eend Variaties zit ik
vooral op zijn lijn. Het stuk ont
staat vanuit de eigen verantwoor
delijkheid van de acteurs. Ik wil
als regisseur vooral een coach zijn
die zijn spelers stimuleert en alle
vertrouwen geeft. Dat ervaar ik
zelf als speler ook altijd met veel
plezier. Dus niet dat werk van 'ga
daar staan, draai een halve slag en
til je arm op'."
Op het moment van dit gesprek is
het repetitieproces nog in een pril
stadium. Kerckhoffs begint met
zijn spelers vanuit de tekst. Dat
wil zeggen: eerst intensief praten
over wat er staat en wat er achter
zit, tekstanalyse dus en heel veel
dingen uitproberen. „Ik heb altijd
veel ontzag voor de schrijver en
zal niet zomaar schrappen. De
tekst is het uitgangspunt. In dit ge
val geldt dat wel heel expliciet. Ma
met heeft dit stuk zo geschreven
dat praten de handeling is. Zijn
taal lijkt bedriegelijk simpel, maar
zit heel gelaagd in elkaar."
Twee mannen op een bankje, veer
tien scènes pratend over eenden.
Hoe houdt hij het publiek op een
buitenlocatie op het puntje van
zijn stoel en bereid die subtekst tot
zich te laten doordringen?
Kerckhoffs: „De crux ligt bij de
spelers. Dat is een dankbare taak.
Tijdens de repetities kleuren we el
ke scène zo verschillend mogelijk
in. De som van dat pallet bepaalt
de kleur van de voorstelling. Het is
een leuke zoektocht waarin ik sa
men met de acteurs zoveel moge
lijk kleuren hoop te vinden. We
proberen nu alles uit. Het kan best
zijn dat ik tegen het einde van het
repetitieproces hier en daar weer
wat terug ga nemen."
De vraag heel in het kort de thema
tiek van het stuk te benoemen,
doet de regisseur even zuchten.
„Tsja, dat is een lastige. Het klinkt
snel zo verheven. Bovendien als ik
zeg dat die twee mannen hun een
zaamheid en hun doodsangst be
zweren door met elkaar te praten,
wie komt er dan nog kijken?"
Kerckhoffs benadrukt dat de dialo
gen grappig, absurd en behaaglijk
zijn, maar van een verraderlijke
eenvoud. Achter de vaak absurde
dialogen van Emile en George
schuilt immers wel degelijk de een
zaamheid en ze hebben alleen el
kaar om het gevecht aan te gaan
met de naderende dood.
De veertien scènes verdragen vol
Het praathuis van Paal
foto Lex de Meester
Mariecke van der Linden: „Ik wil opera kleiner maken, met kaartjes die niet zo duur zijn, met teksten die iedereen kan verstaan."
foto Phil Nijhuis/GPD
schrijft, maar zij houdt dan ook
veel rekening met mijn wensen. Zij
komt uit Zeeland, ze heeft iets met
de zee. Dat vind ik ook wel prettig.
Zij heeft een heel lyrisch libretto
geschreven. Ik voeg daar weer slap
stick aan toe. Dat levert een mooi
contrast op. Het is niet zo dat we
de tekst van Coleridge helemaal
hebben overgenomen. Gaat hij
rechtdoor, dan slaan wij op een ge
geven moment linksaf. Ik pak de
dingen die mooi en theatraal zijn
en daar maak ik iets nieuws mee."
Eigenlijk is het wel logisch dat ie
mand die componeert, zingt, regis
seert en tekent zich toelegt op het
maken van opera. Daarbij komt
dat het genre aansluit bij Van der
Lindens temperament. „Ik zie ope
ra als een feestelijke vergaarbak.
Daarin is ruimte voor alles. Dans,
muziek, film, voorlezen, eten, drin
ken. Opera is als het leven zelf, een
uitvergroting van alles wat daar
opvallend aan is. Veel mensen den
ken bij opera meteen aan Verdi of
Mozart. Het is altijd groot en duur
en chique. Ik heb dat ook. Ik ben
ook niet iemand die je vaak in het
Muziektheater zal tegenkomen. Ik
wil opera kleiner maken, met
kaartjes die niet zo duur zijn, met
teksten die iedereen kan verstaan,
met acteurs die geloofwaardige
personages neerzetten en het mag
vooral niet vervelend zijn. Opera is
een taart waar je van alles in kunt
hangen en prikken. Heb ik zin in
een dansje, dan komt er een dansje
in. Wil ik een popliedje, dan
schrijf ik een popliedje. Als het ver
haaltechnisch kan, stop ik het er
allemaal in. De graadmeter is dat
het mij moet blijven boeien. Als ik
me verveel moet het meteen an
ders. En ik verveel me tamelijk
snel. Als ik twintig minuten in een
theater zit, vraag ik me af waar de
muziek blijft. Ik word helemaal
claustrofobisch als dat er niet in
zit. Ballet vind ik geweldig, maar
na een kwartier heb ik toch echt
zin in iets anders. Mijn opera's zijn
toegankelijk, maar nooit plat. Ze
spreken de mensen aan Mijn fami
lieleden komen uit de buurt van
Nijmegen, uit dorpjes van driehon
derd inwoners. Mensen die nog
nooit naar de opera of het theater
zijn geweest. Als ze een stuk van
mij zien, snappen ze het. Dat komt
omdat ik op de zintuigen inspeel.
Het zijn hele zinnelijke stukken.
Het gaat niet om het begrijpen van
allerlei verhalende plots en dubbe
le bodems. Ik wil mensen iets laten
voelen, iets laten ervaren."
Met Sweetheart come wil Van der
Linden de onmacht laten zien van
de scheepskapitein. „Het gaat over
iemand die echt de meest vuile stre
ken uithaalt, maar hij kan niet an
ders. Hij zou wel lief willen heb
ben, maar hij doet alles verkeerd.
Hij staat zelf verbaasd over wat
hij doet. In het dagelijks leven
kom je zulke mensen ook wel te
gen. Iemand waarvan je denkt: 'Ik
vind je zo'n klootzak.' Later ont
dek je dan dat het zo simpel niet
is. Ik heb wel eens een klap gekre
gen. De spijt van degene die de
klap uitdeelde duurde langer dan
mijn pijn. Daarover gaat het."
Sweethaert come wordt gespeeld
op het strand tussen Westkapelle
en Domburg. Het publiek neemt
plaats in de boeg van een schip en
kijkt naar de opera die zich af
speelt op de voorplecht. „Het is
een waanzinnige locatie", erkent
Van der Linden. „Ik hou mijn hart
vast. Ik vind de plek helemaal te
gek, maar ik ben ook doodsbang.
Ik heb een jaar aan deze opera ge
werkt. Wat blijft ervan over in al
dat natuurgeweld? Aan de andere
kant is dat precies waar het ver
haal over gaat. Iemand die in ge
vecht is met de natuur. Misschien
komt dat daar wel heel goed over.
Maar eigenlijk zou ik aan alle men
sen in Zeeland willen vragen heel
hard om mooi weer te gaan bid
den."
Ernst Jan Rozendaal
30 aug tlm 12 stopt
November 2003 - Blof
speelt in The New-
African Shrine, de club van
Femi Kuti in Lagos, Nigeria.
Femi woont in Ikeja, een wijk
met veel armoede en crimina
liteit. In The Shrine is de
sfeer ontspannen en we wor
den hartelijk ontvangen door
Femi Kuti zelf. Ik had een mi
litante en moeilijk benaderba
re man vernacht, maar Femi
is vriendelijk en open. Hij is
de zoon van de beroemde Fela
Anikulapo Kuti, die in de ja
ren '70 de Afrikaanse popmu
ziek volwassen maakte. Fela
was een soort godheid, een be
vrijder van het volk die in
1997 aan AIDS overleed. Nu
heeft zijn zoon de fakkel over
genomen en hij draagt dezelf
de politieke en maatschappe
lijke idealen uit. In The
Shrine staan leuzen als
Africa must unite!', 'Spread
the word, not the virus: AIDS
is real!' en 'Stop corruption'
op de muren.
Dan blijkt dat we de eerste
blanken zijn die hier spelen.
Femi legt uit dat de ernstige
toestand waarin zijn land ver
keert vooral te maken heeft
met de slechte verdeling van
de rijkdommen. Nigeria zou
een bijzonder welvarend land
kunnen zijn, maar al het geld
verdwijnt in de zakken van
een kleine groep machtheb
bers. Onderwijs, infrastruc
tuur, gezondheidszorg en
werkgelegenheid zijn slecht.
Met zijn muziek probeert Fe
mi het Nigeriaanse bewust
zijn van al deze problemen te
vergroten.
Hoe groot zijn aanzien is,
blijkt tijdens ons optreden.
Het grotendeels zwarte pu
bliek is zeer afwachtend.
Maar als tegen het einde van
ons optreden Femi het po
dium opkomt om mee te spe
len, lijkt het wel alsof de zaal
ontploft. Zelden zo'n op
komst meegemaakt. Hij is de
hoop van het volk. En plotse
ling kunnen ook wij niet meer
stuk.
Voor Femi is het belangrijk
dat blanke bands - welke dan
ook - naar deze probleemwijk
van Lagos komen.
'Everything is politics, even
when you play your lovesongs
over here. It's a statement.'
Hier wel.
Het concert van Femi en zijn
band duurt vervolgens bijna
5 uur. Vijfentwintig muzi
kanten die vol overgave spe
len en zingen, Femi zelf voor
op, in een soort trance. Ik heb
een hoop livemuziek meege
maakt, maar nog nooit iets
als dit.
Het was een voorrecht om bij
hem thuis te gast te zijn, en
het is een voorrecht om hem
bij ons als gast te hebben. Ik
verheug me erop hem weer te
ontmoeten.
Blaf en Femi Kuti. ditisdag 31
aug om 20 uur op het Abdijplein
Middelburg.
