Dwang en
drang zijn
in de mode
3ij een pelgrimstocht draait het om de mensen
De nieuwe strengheid
23
zaterdag 24 juli 2004
Drugsverslaafden moeten ver
plicht afkicken, gedetineer
den delen gedwongen hun cel en
psychiatrische patiënten moeten
tegen hun wil pillen slikken.
Dwang en drang worden steeds
vaker toegepast bij de bestrij
ding van ongerief in de samenle
ving. „Een beetje meer Singapo
re kan geen kwaad."
Soms heb ik er nog nachtmerries
van, zegt Wilma. „Ik stam nog uit
de tijd dat het makkelijk gebeurde: ge
dwongen opnemen en gedwongen me
dicatie. Dan kon ik wel schreeuwen:
'nee, nee, nee', maar ze keerden me ge
woon op m'n buik en spoten de medi
catie in mijn billen." Wilma is één van
de vele (ex-)psychiatrische patiënten
die bij Stichting Pandora hun vrees
uitspreken over de recente verruiming
van de wet BOPZ, waardoor dwang-
medicatie en gedwongen opname in
een psychiatrisch ziekenhuis sneller
kunnen worden toegepast. Stichting
Pandora is een belangenorganisatie
van mensen met psychische en psy
chiatrische problemen.
Het gedwongen opnemen en behande
len in de psychiatrie is maar één van
de voorbeelden van de nieuwe streng
heid. De overheid past steeds meer
dwang en drang toe, op allerlei gebie
den. Drugsverslaafden kicken gedwon
gen af in de strafrechtelijke opvang.
Scholieren die zich in de klas ernstig
misdragen, moeten onder dwang ge-
dragslessen volgen in een voorziening
buiten de school.
Dwang en drang zijn nog maar net in
de mode. In de jaren zeventig en tach
tig waren die termen taboe. Je had als
overheid met je handen van het gezin
en het individu af te blijven. 'Dat los
sen we samen wel op', of 'Leven en la
ten leven', waren het devies. Het was
ondenkbaar dat de overheid vaders
uit huis haalde nadat ze hun vrouw of
kinderen hadden geslagen.
„Of het nu om overlast door lawaai,
junks of huiselijk geweld ging, de hele
samenleving was doordrenkt van een
vreemdsoort naïvieteit.'^Directeur
van het Sociaal en Cultureel Planbu
reau (SCP) Paul Schnabel kan het, de
afgelopen drie decennia overziend,
niet anders formuleren. „De samenle
ving zou zichzelf wel regelen. Zo kon
het gebeuren dat er grote flats in de
Bijlmer werden neergezet zonder con
ciërge. Dat er trams zonder conduc
teurs rondreden, dat men dacht dat
psychiatrische patiënten gezonder zou
den worden als je ze zomaar de samen
leving in stuurde."
Alleen als er overduidelijk ernstig ge
vaar was voor anderen, werd de vrij
heid van burgers ingeperkt. Overlast
of ergernis was onvoldoende reden,
schade voor de eigen gezondheid ook.
Nederland was het enige land waar je
psychisch zieken wel gedwongen in
een psychiatrisch ziekenhuis mocht
opnemen, maar niet gedwongen
mocht behandelen. Terwijl opname al
leen meestal geen zin heeft.
Schnabel: „Integriteit en autonomie
van de persoon gingen boven alles.
Alsof een zwaar psychotische patiënt
in vrijheid nog kan beslissen wat voor
hem het beste is." Hij vond vijftien
jaar geleden al dat het soms beter is
om iemand op te nemen. Zonder betut
telend te willen zijn, zegt hij tegen
mensen die zichzelf ernstig verwaarlo
zen: „We willen niet dat u er zo bij
loopt en uit vuilnisbakken eet. Daar
gaan we wat aan doen."
Het verlangen naar een veiliger samen
leving weegt voor burgers inmiddels
zwaarder dan de vrees voor bevoog
ding en verlies van autonomie. Vóór
de doorbraak van Pim Fortuyn wilden
burgers al dat de overheid vaker in
greep, desnoods dwangmiddelen toe
paste.
Tegenwoordig bindt de Maastrichtse
burgemeester Gerd Leers de strijd aan
met woonwagenbewoners die jaren
lang ongestoord in hun belastingpara
dijzen leefden. Paul Schnabel: „En
zie, hij wordt door de bevolking op
handen gedragen. Natuurlijk moet er
hulp worden geboden maar ik zeg wel
eens: een beetje meer Singapore kan
geen kwaad. Veel mensen zien die
stad als een schrikbeeld, maar als ze
er eenmaal op bezoek zijn geweest,
vinden ze het er toch erg prettig. Die
stad is schoon, veilig en welvarend."
Amsterdam is nog niet het Singapore
van het Westen, maar de kentering is
duidelijk. Vorig jaar zetten woningcor
poraties 470 overlast veroorzakende
huurders uit hun huizen: veertig meer
dan het jaar ervoor. Omdat er zo wei
nig animo voor inburgeringscursussen
was en veel nieuwkomers halverwege
afhaakten, worden die eind dit jaar
verplicht gesteld. Ook voor oudko-
mers. Ook in het strafrecht rukt
dwang op. Sommige mensen zijn onge
voelig geworden voor normale recht
spraak, stelt PvdA-kamerlid en
oud-rechter Aleid Wolfsen. „Denk
aan junks die dagelijks delicten ple
gen voor hun dope. Voor hen is er
sinds een paar jaar de Strafrechtelijke
Opvang Verslaafden, waarbij ze ver
oordeeld worden tot gedwongen af
kicken." Daarna worden ze via bege
leiding en het aanbieden van een wo
ning verleid om ook clean te blijven.
Vrije wil
De PvdA had lange tijd weinig op met
dwangmaatregelen. Maar die tijd is
voorbij. Wolfsen: „We zijn gaan erken
nen dat je er niet komt door alleen een
beroep te doen op de vrije wil van
mensen. Dat leidt tot misverstanden,
verwaarlozing, groot leed." Als rech
ter maakte Wolfsen hartverscheuren
de taferelen mee. Kreeg mensen in de
rechtszaal van wie hij dacht: was hier
maar vroeger ingegrepen. Vaders die
hun driftbuien op hun kroost botvier
den. Ontspoorde jongeren die een el
lendige jeugd hadden gehad.
„Het was onbespreekbaar zo'n kind
tegen de zin van de ouders onder toe
zicht te plaatsen. Of die gewelddadige
vader onder dwang uit huis te plaat
sen." Wat burgers binnen de gezinssi
tuatie allemaal uitvraten was lange
tijd privé-domein. Achter de voordeur
was het heiligdom, een vrijplaats
waar de overheid niets te zoeken had.
Nu is dat anders. In Amersfoort gaat
de politie in bepaalde probleemwij
ken van deur tot deur. Zonder concre
te aanleiding, zonder huiszoekingsbe
vel, gewoon om eens te inventariseren
wat er speelt. De PvdA is nu zo ver
dat ze de Strafrechtelijke Opvang Ver
slaafden wil uitbreiden naar gokver
slaafden en alcoholisten. „Dat is ge
lukt", zegt Wolfsen. „Binnenkort ko
men er duizend van dat soort opvang
plaatsen bijt"
De wet wordt op verschillende plaat
sen opgerekt. De wet BOPZ (Bijzonde
re Opnemingen in Psychiatrische Zie
kenhuizen) wordt verruimd met het
doel mensen gemakkelijker tegen hun
wil te behandelen. „Soms heb je als
overheid de plicht om mensen tegen
zichzelf te beschermen." Lise Broek
aar van Stichting Pandora vindt dat
de overheid doorslaat. „Het is niet
voor niets dat in de jaren zeventig in
de samenleving het besef doordrong
niet zomaar voor zijn 'bestwil' ge
dwongen mag opnemen of behande
len. Het is belangrijk dat er gepraat
wordt met psychiatrische patiënten,
dat er aandacht wordt besteed aan
preventie en zorgvoorzieningen en al
ternatieve oplossingen worden ge
zocht. Nu zie je dat hulpverleners
steeds sneller naar medicijnen grij-
pen."
In dwang schuilt het gevaar dat men
sen op een gegeven moment geen hulp
meer durven zoeken. Broekaar: „Uit
angst voor gedwongen opname en be
handeling." Waarschijnlijk dit najaar
al maakt de wet het nog eenvoudiger
om mensen gedwongen op te nemen.
Met een zogenoemde observatiemach
tiging mag iemand straks al worden
opgesloten als er een 'ernstig vermoe
den' van een psychiatrische stoornis
bestaat. „Daarbij zijn wel duidelijke
criteria nodig. Anders bestaat het ge
vaar dat iedereen die eruit ziet als een
zwerver kan worden opgepakt. Dat
er beroerd van. „Het baart mij ernsti
ge zorgen." Hij is inmiddels 27 jaar
werkzaam in een praktijk en signa
leert momenteel een sterke hang naar
dwang. „Als de overheid vroeger een
dwangmaatregel nam, moest die uit
voerig beargumenteerd worden. Te
genwoordig wordt de 'bewijslast' om
gedraaid. Overtuig de mensen er maar
van waarom burgerlijke vrijheden
niet moeten worden ingeperkt." Het
kan toch niet de bedoeling zijn."
Pieter van der Kruij s van de Neder
landse vereniging van strafrechtadvo
caten vindt dat de overheid hard op
weg is de rechtsstaat om zeep te hel
pen. Het is volgens hem geen bui die
wel weer overtrekt als CDA en WD
niet meer de dienst uitmaken in dit
land. „Al deze dwangmaatregelen wor
den in de wet verankerd en die draai
je echt niet zomaar terug. Ook niet als
we over drie jaar een premier Job Co-
hen of een premier Wouter Bos heb
ben."
De politie die steeds meer bevoegdhe
den krijgt, kinderen die hun ouders zo
maar aangeven. Van der Kruijs wordt
stuit de strafpleiter tegen de borst dat
de Tweede Kamer net zo hard mee
doet. „Sterker: de Kamer doet er ge
rust nog een schep bovenop. Het is een
wedloop in strengheid."
De aanslagen op het World Trade Cen
ter in New York hebben ook aan deze
kant van de oceaan veel overhoop ge
haald, beseft Van der Kruijs. „Als je
tegenwoordig alleen aan terrorisme
dénkt, ben je al bijna strafbaar. De
angst onder de bevolking voor terroris
tische aanslagen maakt wel dat het ka
binet al deze maatregelen straffeloos
kan nemen. Als er onverhoopt een aan
slag in de nabijheid wordt gepleegd,
in Londen, Parijs of Amsterdam, dan
illustratie Marco Jeurissen/GPD
heeft Balkenende helemaal carte
blanche." Het kabinet schetst een veel
te somber beeld van de veiligheid in
de Nederlandse samenleving, vindt
hij. „Als de overheid maar op crimina
liteit en overlast blijft hameren, denkt
uiteindelijk iedereen: oké, pak ze
maar hard aan, want daar worden we
met z'n allen beter van. Ik vind dat
niet goed." Nu er eenmaal een bepaal
de stemming heerst, wordt het steeds
eenvoudiger om verdachten langer
vast te houden. Ook rechters worden
beïnvloed door de geluiden in de maat
schappij. Er wordt minder kritisch
naar bewijslast gekeken. „De positie
van het slachtoffer staat centraal,
rechters zijn ronduit anti-verdachte."
Criticasters van de 'nieuwe streng
heid' als Van der Kruijs en Broekaar
zijn roependen in de woestijn. Toch
vindt ook Aleid Wolfsen dat we niet
moeten doorschieten. „Het klimaat is
erg van: hoe stoerder hoe beter. We
moeten uitkijken dat we niet alle ver
worvenheden van onze maatschappij
overboord gooien. Wie verdedigt nog
de waarde van vrijheid, zelfontplooi
ing en de tolerantie voor anders zijn
in dit land? Want het gevaar bestaat
dat we straks alles gaan aanpakken
wat afwijkt van het normale."
Frouke Houtman en
Paul Koopman
'nhet Spaanse Santiago de Compostela
.wordt het druk deze zomer. Het bede-
(artsoord verwacht extra pelgrims omdat
14 een heilig jaar is. Wandelen om dich
tbij God óf jezelf te komen.
jïgend langzaam trek ik me op aan de
pnicktafel en krom als een oud vrouwtje
Mnpel ik de enkele passen op Spanjes be-
pndste pad: de bedevaartsweg naar Santia-
ode Compostela. Had ik die blarenpleis-
nu maar niet verkeerd geplakt. De
tem van Santiago had voor mij - als jaren-
ige Spanjeganger - een magische klank.
Itüürlijk zou ik daar nog eens heengaan.
Kt met de auto of het vliegtuig, maar keu-
poals het hoort: te voet. Ooit.
ie langverwachte pelgrims wandeling
|tom plots dichtbij door een onverwacht
|ücht. Onverwacht omdat de e-mail af-
pstig was van een vriendin die zich ze
ejaar tevoren had gevestigd in de Vere-
pe Staten. Wij waren kort voor haar ver-
gebrouilleerd geraakt en sindsdien
to er stomweg geen contact meer geweest.
woonde aan de andere kant van de
toan in Boston, dus elkaar bij de super-
tkt toevallig tegenkomen lag niet voor
band.
rt voordat Tecla haar mailtje stuurde,
len we telefonisch - met tranen in de
van blijdschap - de onzinnige ruzie
voorzichtig bijgelegd. Er moest maar
gewandeld worden, stelde Tecla vast.
J Santiago de Compostela." Dus daar
'en wij enkele weken later: rugzak op
^rug en stevig schoeisel aan onze voe-
I
Pa voorbereid was vooral Tecla. Aller-
Pt omdat zij rechtstreeks van de Griekse
eilanden kwam waar zij eindeloze tochten
had gelopen in de brandende zon. Ten twee
de omdat zij vloeiender Spaans spreekt dan
ik en niet onbelangrijk: ze is katholiek opge
voed. Ik had twee middagen een ommetje
gemaakt en ik spreek twee zinnen brokke
lig Spaans.
Toch vielen die verschillen grotendeels weg
toen wij eenmaal (na een nachtelijke trein
reis dwars door Spanje) uitstapten in sta
tion Sarria. We zouden iets meer dan hon
derd kilometer lopen. De stemming kwam
er al meteen goed in toen wij vanaf het
treinstation in de vroegte naar hét pad lie
pen: de route naar ons bedevaartsoord.
'Buen Camino!', was het eerste dat wij naar
ons hoofd kregen geslingerd toen wij het
steile paadje betraden. Dé groet die reizi
gers gebruiken om elkaar een gezonde door
tocht te wensen.
Pelgrimsliederen
Wie zich werkelijk goed voorbereidt, wist
dat natuurlijk al lang. Die weet waar je het
best kunt slapen en hoe je je spulletjes
droog bij de volgende stopplek krijgt. Die
heeft misschien zelfs wel pelgrimsliederen
ingestudeerd, reisverslagen van pelgrims
gelezen en een Sint Jacobskerk bezocht
voorafgaand aan hun tocht om vooraf geze
gend te worden. Fijnproevers kiezen een
heilig jaar (zoals dit jaar). Die hebben na
tuurlijk ook een pelgrimspas, waarmee zij
gratis of voor enkele euro's kunnen slapen
in speciale herbergen voor pelgrims.
Tecla en ik deden niets van dit al. We wis
ten nog net dat Sint Jacobus begraven zou
liggen in Santiago de Compostela (Santia
go is de Spaanse naam van Sint Jacobus) en
dat de schelp en het zwaardkruis onlosma
Pelgrims bij het beeld van de 'peregrino' in de buurt van O Cebreiro op weg naar het Spaanse bedevaartsoord Santiago de Compostela.
foto Henk van den Boom/GPD
kelijk met de tocht verbonden zijn. Daar
mee hield het wel op. Uit religieuze overwe
gingen gingen wij ook al niet: strafvermin
dering in het vagevuur verwerven achtten
wij niet noodzakelijk.
En toch. Het doodeenvoudige wandelen
maakt iets los. Soms zijn het de ontmoetin
gen die je de rillingen over je rug doen lo
pen. Een Fransman die wij keer op keer ont
moetten, liep voor zijn dochter omdat zij zo
lijdt onder de dood van haar moeder die is
overreden door een dronkaard. Strompe
lend ploegde hij honderden kilometers door
en kwam gelijk met ons aan in de kathe
draal.
Eén vrouw wil met de tocht haar dankbaar
heid uiten omdat ze doodziek was geweest
en weer beter mocht worden. Een Canadese
liep als een kip zonder kop rond, was de
vriendin met wie zij zou wandelen de eerste
dag al kwijtgeraakt en wenste deze tocht
haar ergste vijand niet toe. Een groep Brazi
lianen masseerde pijnlijke benen van mede
wandelaars en behandelde blaren aan het
einde van de dag. „Je moet goed voor jezelf
zorgen, anders red je het niet", aldus één
van de vrienden.
En wij? Voor ons was de wandeling een uit
muntende gelegenheid om eens goed bij te
praten. Nader tot elkaar te raken. Zeven
jaar vallen bij bier en tapas van ons af. Als
ik er weer een blaar bij had gekregen, haal
de Tecla tijdens een pauze stiekem spullen
uit mijn rugzak en propte ze in haar eigen
bagage. Tijdens een bezoek aan een piep
klein kerkje in Palas de Rei ontdekken wij
gelijktijdig tranen op eikaars wangen. Pure
vermoeidheid of een louterend moment? Hi
larische momenten zijn er ook. Een oud da
metje onthaalt ons in haar krakkemikkige
huisje. Wij 'moeten' een stuk kaas nemen
en een slok van haar drank proeven. Wat
een gastvrijheid, zoiets ervaar je in Neder
land toch niet meer, denken wij ontroerd.
Als we weer door willen lopen, houdt het
mensje plots haar hand op en blijft ons wa
gend aankijken. „Het is heel dure kaas",
zegt ze op meelijwekkende toon. „Die heb
ik helemaal in het volgende dorp gehaald.
Een bijdrage graag!
Achteraf rijst de vraag waarin de magie
nou zit. Het geheim lijkt te schuilen in de
simpele handeling. Een stap. Nog een stap.
Een middeleeuws uitziend dorpje. Een re
genbui. De saamhorigheid. Mist die het
groene, druipende Galicische landschap
nog mysterieuzer maakt. De blijdschap dat
de voeten elke ochtend weer voldoende zijn
opgeknapt om verder te krabbelen. De aan
komst in de kathedraal is ook indrukwek
kend: daar ontmoeten pelgrims elkaar en
mag iedereen een gouden beeld van de heili
ge Jacobus omhelzen. Bovenal draait het
bij de pelgrimstocht om de mensen. Man
nen en vrouwen - en soms ook kinderen -
die stuk voor stuk een bijzonder verhaal te
vertellen hebben.
Ellen den Hollander
