Beroofd van
vrijheid
en troost
Ik ben graag onder de paradijsvogels van de samenleving
PZC
W5
Jaar van het Zeeuwse Slavernijverleden
zaterdag 3 juli 2004
Interieur van een slavenschip. Uit: J.M. Rugendas, Voyage pittoresque dans le
Bresil, 1835. afbeelding Koninklijk Huis Archief
een buitgemaakt Portugees schip. Sla
venhandel en slavernij, dat waren ver
werpelijke activiteiten waarmee de
Spaanse en Portugese rooms-katholie-
ke vijanden zich bezighielden. Het cal
vinistische Nederland moest zich daar
verre van houden, tot de economische
noodzaak daar was.
Met de verovering van een groot deel
van Brazilië op de Portugezen tussen
1630 en 1635 ontdekten ook Nederlan
ders dat het 'zinnig' was slaven in te
zetten op suikerplantages. De Neder
landse moraal paste zich feilloos aan,
met dank aan onder anderen de Zierik-
zeese predikant Godfried Cornelis-
zoon Üdemans. Zolang het om heide
nen ging, stelde Udemans in 1640,
mochten Nederlandse handelsmaat
schappijen 'gerust' aan slavenhandel
deelnemen. Bekeerden de slaven zich,
dan moesten ze na zeven jaar worden
vrijgelaten. Nederlanders hebben in
die tijd nooit zo'n grote bekeringsdrift
tentoongespreid.
Een dominee in Paramaribo die later
voorstelde om slaven te kerstenen,
kon .direct vertrekken.
Grote diverije
Niet iedereen ging overigens met de
nieuwe tijdgeest mee. Bernard Smyte-
gelt, in orthodox christelijke kringen
nog steeds in hoog aanzien, preekte
vanaf de kansel in Middelburg tegen
slavernij. Hij noemde slavenhandel
'grote diverije' en stelde dat Afrika
nen 'diefelijk ontstolen' zijn aan hun
land. De Leidse hoogleraar Piet Em
mer in zijn vier jaar geleden versche
nen standaardwerk De Nederlandse
slavenhandel 1500-1850: 'Pikant is
dat Smytegelt in zijn standplaats Mid
delburg heel wat gemeenteleden on
der zijn gehoor moet hebben gehad
die hun brood direct of indirect in de
ze nering verdienden. Maar liefst drie
kwart van de Nederlandse slavensche
pen vertrok na 1730 uit Middelburg
en Vlissingen.' Het Vergenoegen - de
naam alleen al - was één van die sla
venschepen, waarvan in het archief
van de Middelburgse Commercie Com
pagnie (MCC) de logboeken en andere
documenten bewaard zijn gebleven.
„Een uniek archief", stelt Koops van
het Zeeuws Archief niet zonder trots,
„vierenzeventig meter lang. Uitrustin
gen van schepen bij vertrek uit Mid
delburg, reisverslagen, opbrengsten
van veilingen van slaven, gegevens
over uit Suriname en andere Zeeuwse
kolonies meegebrachte goederen, alles
is daarin terug te vinden. Het MCC-ar-
chief is het gestolde slavernijverle
den." Iets van dat verleden is de ko
mende maanden in de expositieruimte
van het Zeeuws Archief te zien, op
een tentoonstelling waarin een reis
van Het Vergenoegen de rode draad
is. De expositie is een onderdeel van
de activiteiten in het kader van het
Jaar van het Zeeuwse Slavernijverle
den. In de expositieruimte vertellen
originele documenten het verhaal van
.één van de vele Middelburgse sla
venschepen aan het einde van de acht
tiende eeuw. Zo laat een officieel pa
pier zien dat de kapitein van Het Ver
genoegen, Robbert Goodwill, gerech
tigd was in slaven te handelen, want
alles was 'netjes' en officieel geregeld.
Via een internetsite is de geschiedenis
van het slavenschip te volgen. En
twee verkorte tv-documentaixes van
Teleac laten een modern, levendig
beeld van de slavenhandel zien. „We
proberen zo", zegt Koops, „een zo
breed mogelijk publiek, zeker ook kin
deren, aan te spreken."
Geketende negerin
Het pronkstuk van de expositie is een
houtsnijwerk, een beeld van een geke
tende negerin. Zo gingen ze aan
boord, als ze waren afgeleverd door
Afrikaanse slavenhandelaren. Slaver
nij was in Afrika 'gebruikelijk'. Oor
logsgevangenen deden dienst als sla
ven. Zij maakten deel uit van de
krijgsbuit. Voor de slavenhandel von
den ook ontvoeringen plaats, want in
de zeventiende en achttiende eeuw
hadden de Engelsen, Fransen, Portuge
zen én Nederlanders constant behoef -
Handel is handel, maar in
mensen handelen, dat
gaat te ver. Zo dachten de
Zeeuwse machthebbers er eind
zestiende eeuw nog over. Zij he
ten slaven op een in 1596 buit
gemaakt Portugees schip in
Middelburg 'gewoon' vrij. Nog
geen veertig jaar later kwam
een groot deel van het huidige
Brazilië in Nederlandse han
den. Arbeidskrachten waren
nodig. Waar haalden de Neder
landers, met voorop Zeeuwse
reders, die vandaan? Uit Afri
ka. Het mocht opeens, slaven
handel en slavernij. En, beweer
de een Middelburgse scheeps
arts veel later, Afrikaanse sla
ven waren beter af dan thuis.
Overzicht activiteiten in het kader van het Jaar van het
Zeeuwse slavernijverleden: Zeeuws Archief, Middel
burg, speurtocht voor kinderen door de Middelburgse bin
nenstad waar veel herinnert aan het Zeeuwse slavernijver
leden, verkrijgbaar voor 2,50 euro, tot en met 1 juli 2005;
Zeeuwse scholen, lesprogramma van vijf pabo-studenten
over slavernijverleden, project met verhalen over de slim
me West-Afrikaanse spin Anansi en literaire tocht Suri
naamse en Antilliaanse schrijver, september 2004 tot juni
2005;
Zeeuwse bibliotheek, lezingencyclus, november 2004 tot
juni 2005;
Vlissingen, veraardiging van muurschildering als aanden
ken aan het Zeeuwse slavernijverleden, mei 2005;
Vlissingen, bevrijdingsfestival, muziek, Slave to the Rhy
thm, 5 mei 2005;
Middelburg, wetenschappelijk congres 'Slavernij van bin
nenuit', 22-24 juni 2005.
Middelburg, Balans, onthulling slavernij monument en te
vens afsluiting van het Jaar van het Zeeuwse Slavernijver
leden, 1 juli 2005.
Voor meer en actuele informatie: www.zeeuwsslavemijver-
leden.nl
Roelof Koops, directeur van het
ZeeuWsArchief, voelt weerzin
als hij dat-goor,t.opmerkingen leest. In
de expositieruimte van het Zeeuws Ar
chief aan het Hofplein in de Middel
burgse binnenstad toont hij een log
boek van slavenschip Het Vergenoe
gen „Zie je die twee tekeningen",
wijst hij in de kantlijn van het log
boek aan, „de éne afbeelding is van
een matroos en de andere van een
slaaf. Allebei zijn ze - onderweg van
Afrika naar Zuid-Amerika - overle
den. De matroos heeft een naam, Wil
lem van Heumen, de slaaf alleen een
nummer. De matroos is afgebeeld met
twee vleugeltjes aan zijn hoofd. Slaaf
nummer zevenentwintig heeft geen
vleugeltjes. Dat zegt echt zóveel: die
matroos is opgestegen ten hemel, de
Afrikaanse slaaf niet." En waarom
niet? Koops geeft het antwoord. „Die
Afrikaanse slaaf was geen christen.
En omdat Afrikanen geen christenen
waren, konden Europeanen hun han
den in onschuld wassen. De Afrika
nen waren heidenen en mochten dus
worden verhandeld." In 1596 dachten
Zeeuwse machthebbers daar nog ge
heel anders over. Zij lieten in Middel
burg honderddertig slaven en slavin
nen vrij, die waren aangetroffen op
te aan arbeiders voor hun Zuid-Ameri
kaanse gebiedsdelen. De sterfte onder
slaven op plantages was groot. Twaalf
miljoen Afrikanen zijn in vier eeuwen
naar Amerika gebracht, heeft histori
cus Emmer berekend, van wie er zes
honderdduizend met Nederlandse
schepen zijn getransporteerd.
Emmer heeft tot ergernis van Zeeuws
Archief-directeur- Koops nogal de nei
ging dat aantal en de betekenis van de
Europese slavenhandel te relativeren.
Van een dramatische invloed op de be
volkingsopbouw van Afrika was vol
gens de Leidse hoogleraar geen spra
ke. De omstandigheden aan boord van
slavenschepen waren slecht. Meer dan
één op de tien slaven overleefde de
overtocht niet, maar, stelt Emmer,
'een mensenleven was vroeger veel
minder waard dan nu en dat was niet
alleen het geval in Afrika'. Ook veel
Europese zeevarenden kwamen om op
verre reizen. 'En', geeft Emmer in zijn
boek over de Nederlandse slavenhan
del aan, 'per persoon was - op sla
venschepen - ongeveer dezelfde ruim
te beschikbaar als voor een eco-
nomy-classpassagier in een Boeing
747.' Om direct toe te voegen: 'Een
vliegreis zonder tussenlanding duurt
hoogstens tien tot twaalf uur en een
slavenreis nam minimaal een maand
in beslag.'
In verzet
Koops ergert zich aan het door Em
mer opgeroepen beeld, omdat hij
sterk redeneert vanuit het blanke Eu
ropa. „In Afrika was slavernij, maar
slaven maakten daar wel onderdeel
uit van een samenleving. En ze gingen
in tegenstelling tot Europese zeelui
niet uit vrije wil weg."
Het is nauwelijks bekend hoe Afri
kaanse slaven hun lot hebben ei-varen.
Een teken aan de wand is dat slaven
op ongeveer 300 van de 1.500 sla ven-
reizen onder Nederlandse vlag in ver
zet kwamen. Weinig slaven hebben
iets op schrift achtergelaten. Een uit
zondering is Equiano. Hij werd rond
1760 op tienjarige leeftijd uit zijn
dorp ontvoerd, belandde in West-In-
dië, en ging later na zijn vrijlating
naar Engeland. Hij speelde een belang
rijke rol in de anti-slavernijbeweging
die in Nederland nauwelijks heeft be
staan, maar in Engeland groot was.
Equiano zette zijn belevenissen op pa
pier. Hij was met zijn zus gekidnapt,
maar, schrijft hij. 'wij werden spoedig
beroofd van zelfs die kleine troost om
samen te huilen'. Ze werden van el
kaar gescheiden. 'Ik jammerde en huil
de voortdurend,'
Zulke verhalen verdienen aandacht
om ook het Zeeuwse slavernijverleden
breed onder de aandacht te brengen,
vindt Koops. „Want de Europese sla
venhandel mag voorbij zijn, de uitbui
ting van mensen is van alle tijden, ook
in deze tijd, met kinderarbeid, ge
dwongen prostitutie."
Aan excuses voor de slavenhandel
heeft de directeur van het Zeeuws Ar
chief geen behoefte. „Het gaat er veel
meer om dat dit verleden wordt be
sproken én er erkenning komt voor
wat er is gebeurd."
Harmen van der Werf
Zeeuws Archief, Hofplein 16, Middel
burg, expositie Geboeid door het
Zeeuwse slavernijverleden, tot 8 ja
nuari 2005, geopend van dinsdag tot
en met zaterdag 9.00-17.00 uur (in de
maanden juli en augustus op zaterdag
gesloten).
Het voormalig West-Indisch Huis (rechts met uitbouw) op de hoek Lange Delft-St. Janstraat in Middelburg; hier was een kantoor gevestigd van een van de maat
schappijen die handelden in slaven. afbeelding Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap
Niks mis met sentiment, vindt Joris
Linssen. Als punkertje genoot hij al
van Hazes en als Ome Cor introduceerde hij
de smartlap in de linkse kerk. Behalve muzi
kant is Linssen televisieman. Chauffeur bij
Taxi, presentator van Brok In De Keel, re
gisseur van De Mensen Van...
Joris Linssen
,.Als scholier dacht ik dat de revolutie wel
een paar dooien mocht kosten. Ik had zo'n
hekel aan structuren en systemen. Ik was
anarchist. Ik voel me nog steeds solidair
met de zwakken in de samenleving en ik
heb nog steeds een gloeiende hekel aan pre
tenties. Ik ben een stuk pragmatischer nu,
ik heb leren relativeren.
Een vriend van me keerde terug uit Cuba
en die verhalen logen er niet om. Hij was
daar volledig afgeknapt op het linkse ide
aal. Toen ik zelf in Oost-Berlijn werd be
keurd omdat ik schuin de straat overstak,
dacht ik: m'n mg op met die heilstaat."
- Waren het daden of bleef het bij woorden?
,.In m'n vijfde jaar atheneum ben ik van
school gegaan om te protesteren tegen het
systeem. Ik was ook kwaad omdat ik in de
schoolkrant niet mocht schrijven wat ik wil
de. Dat was dus censuur, volgens mijn
vrienden en mij. We zouden een daad stel
len: van school af! Verdomd, ik gooide op
mijn laatste schooldag nog een rookbom
naar binnen ook en liep met zo'n zakdoek
voor m'n kop. Het zag er bijzonder revolu
tionair uit. Dat was vrijdag. Op maandag
kwam ik er achter dat al m'n kameraden
weer keurig in de klas zaten. Zij wel."
„Ik was punk. Toen ik begon in te zien dat
de revolutie niet de juiste weg is, wist ik ei
genlijk ook dat punk niks met vrijheid te
maken heeft, maar juist alles met structu
ren. Haardracht, kleren, schoenen, muziek,
er viel niks te kiezen. Het moest zo en niet
anders. Dat was pas beklemmend. Nie
mand mocht weten dat dat kleine anarchis
tische punkertje thuis op zijn slaapkamer
stiekem André Hazes draaide. Sentiment
heb ik altijd lekker gevonden. Als kind van
acht probeerde ik zo zielig op de piano te
pingelen dat ik er zelf van moest huilen. Nu
is de smartlap in alle lagen geaccepteerd,
maar twintig jaar terug geneerde progres
sief Nederland zich dood. Veel mensen ha
len de schade in omdat ze het vroeger niet
mooi mochten vinden."
- Mede dankzij Ome Cor.
„Het begon in 1990 als parodie. Ik zong met
pathos en overdreven vibrato, maar ik ge
loofde er óók in. Ik zag die dubbelhartig
heid terug in de zaal. Zong ik De Vlieger
van Hazes, dan jankte de ene helft en zat de
andere helft zich te bescheuren. Die pasti
che was een middel."
„Dertien jaar hebben we het gedaan, Fedor
van Rossem als Lex de Lange achter het
wonderorgel en ik als Ome Cor. Camp in Pa-
Joris Linssen: ,,Als scholier dacht ik dat de
revolutie wel een paar dooien mocht kos
ten." foto GPD
radiso, Melkweg en Tivoli. Het eindigde in
theaters met onze revue van 35 man. Den-
nie Christian, Jacques Herb, we stonden sa
men op te treden met de artiesten die we pa
rodieerden." „Voor je het weet ben je dus
zelf die schnabbelkoning. De angel was er
uit. Niemand sprak nog van parodie. Ik
maakte op het podium een foute grap over
Marokkanen. Stapt er na die show iemand
op me af, die mij op de schouders slaat: 'Ein
delijk eens iemand die het zégt'. Toen dacht
ik: ho even."
- Nog steeds geëngageerd?
„Hoe ouder ik word, hoe meer engagement
ik voel. Ik heb iets met mensen die in de
hoek zitten waar de klappen vallen. Wat
dat betreft is het goed voor de NCRV te wer
ken. Alle ruimte voor human interest-pro
gramma's. Dokument, Man Bijt Hond,
Taxi, Rondom Tien, De Mensen Van dat
zijn toch authentieke programma's. De
NCRV staat voor solidariteit en compassie
en al lang niet meer voor oud-Hollandse
truttigheid"
- Waarom willen mensen hun verhaal aan
jou kwijt?
„Mensen kunnen alles tegen me zeggen. Ik
veroordeel nooit en ik luister graag. Ik
houd van informeel. Bij Taxi hoor je in tien
minuten soms meer dan in tien maanden
van je beste vriend. De ultieme formule. In
de beslotenheid van zo'n auto je geheim ver
klappen aan een man die je toch nooit meer
ziet."
- Je maakt wat mee.
„Veel prostitutieritten. Nee..., die geven
nooit toestemming voor uitzending. Die me
vrouw met die blind date wel, die zat eerst
nergens mee. Ze had contact gemaakt op in
ternet. In Aerdenhout zou een rijke man
haar naakt in bed opwachten. Met cham
pagne. Dat leek haar toch zo opwindend.
Hoe dichter we de eindbestemming nader
den, hoe zenuwachtiger ze werd. Ik ook! Ik
maar vragen: zal ik niet even met je meelo
pen als je aanbelt? Ben je niet te goed van
vertrouwen? Dadelijk staan er zeven lelijke
dwergen je achter die deur op te wachten.
Dat vond ze nou juist de kick. Uiteindelijk
is de rit niet op tv geweest. Ze was een al
leenstaande moeder met twee jonge kinde
ren. Dat hoorde ik pas toen we om toestem
ming voor uitzending vroegen. Ze twijfelde.
Ze was toch wel bang dat haar kinderen ge
pest zouden worden door haar gedrag op
tv. Toen hebben wij de knoop maar doorge
hakt. Kijkcijfers zijn ondergeschikt aan
wat je teweeg kunt brengen in een gezin."
- Met de kracht van het medium kun je ook
de goede zaak dienen.
„Ik maakte een rit met Walid. Elf jaar. Met
oma gevlucht uit Somalië. Ouders spoor
loos. Kortom: een getraumatiseerd jochie
dat mij in die taxi met tranen in z'n ogen
vertelde dat hij binnen vier weken zou wor
den uitgezet. Dan wil ik mijn bekendheid
graag in de strijd wei-pen. De NCRV werd
na de uitzending platgebeld. Duizenden
steunbetuigingen. Die heb ik samen met
Walid op het Binnenhof aan minister Ver
donk aangeboden. Ze nam het smeekschrift
in ontvangst, schudde Walid de hand en
wenste hem heel veel geluk in zijn verdere
leven, waar ook ter wereld. Hoe het nou
kwam dat Walid in deze situatie verzeild
was geraakt? Dat moest hij maar aan zijn
ouders vragen... Verdonk is wel conse-
quént. Dat moet ik haar nageven. Gefelici
teerd! Dat een volwassen vrouw zo hard te
gen een kind kan zijn gaat mijn voorstel
lingsvermogen te boven. Mag ik hier het
woord schrijnend gebruiken? Ja, hè? Nou
lees ik net in de krant dat vluchtelingen uit
Noord-Somalië een jaar uitstel hebben ge
kregen. Dus ook Walid mag nog even blij
ven Ik laat die jongen niet meer in de
steek. Ik ga geregeld bij hem en zijn oma in
Groningen langs. Als hij volgend jaar als
nog wordt uitgewezen, ga ik persoonlijk
controleren of hij niet in de shit terecht
komt."
„Ik voel me betrokken bij mensen. Om dat
engagement is het mij misschien wel te
doen. Mensen aan de rafelrand van het be
staan vind ik veel en veel interessanter dan
die opgedofte poseur of betweter. Ik gruw
van pretenties. Mijn oudste dochter van
tien heeft precies hetzelfde als ik. Ook zij
verkeert het liefst onder de paradijsvogels
van onze samenleving."
„Mijn werk is heerlijk. Zingen, muziek ma
ken, tv-programma's bedenken, intensief
met mensen praten. Na de zomer komt er
weer een nieuwe De Mensen VanDit
keer over De Uitvaart. Aan De Mensen Van-
De Thuiszorg heb ik veel voldoening be
leefd. Weet je dat veel mensen zich naar
aanleiding van die afleveringen hebben aan
gemeld voor een opleiding in de thuiszorg?"
Martin Donker
