Guichelheil
als graadmeter
PZC
Toen waren er nog geen toeristen
Bel eêre, m'n
tun'oed woait of
Nieuwe Raadkaart
736
ONDERWEG
dinsdag 15 juni 2004
De PZC sponsort Het
Zeeuwse Landschap. In
'Natuurlijk Zeeland' doen
medewerkers van deze
stichting verslag van wat
er speelt in de Zeeuwse na
tuurgebieden: onverwachte
vondsten en bijzondere ge
dragingen passeren weke
lijks de revue. En-natuur
lijk ook de successen en
mislukkingen in het be
heer.
De flora en fauna van akkers behoort tot de meest be
dreigde natuur van het platteland. Dat lijkt vreemd
op het eerste gezicht, want verreweg het grootste deel van
het boerenland wordt ingenomen door akkers. Het is dan
ook niet zozeer het gebrek aan ruimte als wel de verander
de landbouwkundige exploitatie die de dieren en planten
van akkers de das om doet. Het gebruik van kunstmest en
herbiciden, de veranderde gewaskeuze, maar ook de verbe
terde schoning van het zaaizaad, waarbij onkruidzaden
worden verwijderd, spelen allemaal een rol.
Een tijd geleden (23 maart)
vroeg ik naar bastaardvloe
ken of krachttermen. Dit omdat
ik me een tante herinnerde die
in kleine kring bekend stond om
haar prachtige uitdrukkingen,
zoals 'welallemiechtig' in plaats
van allemachtig, 'potverkomme-
tjedunderdag' en 'bel eêre, m'n
tun'oed woait of'.
Janneke Doeleman had ook zo'n
tante die niet vloekte, „maar als
ze haar teen stootte riep ze 'pot-
salamanderkachel!Nou weet ik
nog best wat een salamanderka
chel is, dus ik begreep nooit zo
goed wat ze bedoelde. Bij mij
thuis werd er in het Nederlands
gevloekt, dat begreep ik veel be
ter. Ik kan me herinneren dat
bij die bewuste tante, die onge
trouwd en wel bij mijn opa en
oma de boerderij bestierde, een
rood waas voor ogen kwam als
mijn opa zijn kunstgebit eruit
haalde, iets dat ik nog nooit had
gezien. Spontaan riep ik, geze
ten op het granieten aanrechtje
(ik zie mezelf nog zitten): 'aaah,
opa ael z'n tanden uut z'n
smoel!' Tante riep 'uushtuuusht-
uuusht'. Opa kreeg ze van het
lachen niet meer op zijn plaats."
De familie De Putter uit Zaam-
slag reageert met 'potverdrie-
dubbeltjes' en 'knotselderfikje'.
Ze veronderstelt dat deze woor
den maar in beperkte kring wor
den gebruikt. Hoe dan ook is
'knotselderfikje' toch wel een
krachtterm die in een wedstrijd
voor krachttermen een prijs zou
kunnen winnen.
Peter de Lijser komt met ver
schillende woorden uit het Land
van Cadzand. Vloeken mocht
niet, maar de g van god verande
ren in een p, dan kon het er mee
door. Hij noemt verschillende
varianten die ook elders ge
bruikt worden: 'pötverdrie',
'pötjandrietjes', 'potverdorie'.
De Lijser schrijft verder dat
„minder direct een verboden
vloek, maar wel een uitroep van
ongenoegen, is het aanroepen
van de Almachtige: 'godalle
machtig'! of
'gödallemachtignogantoe' of
'gödza-j...' met een toevoeging
van 'straffen' bijvoorbeeld." 'Go
dallemachtig, stróönt is krach
tig', gold als uitroep van verba
zing bij een onaangename ge
beurtenis en werd soms afkeu
rend gebruikt in de zin van 'zo
zout heb ik het nog nooit gege
ten'.
Voor andere gebieden gelden de
zelfde termen. Aan de 'stróönt'
wordt soms nog toegevoegd dat
hij van 'paerden' afkomstig is:
'paerestront is krachtig'. Aan
pot kunnen uiteraard ook nog
allerlei andere aanhangsels wor
den toegevoegd: 'potdome', 'pot-
dosie', 'potverpieletjes'. Van pot
kan ook nog weer snot gemaakt
worden: 'snotjandrienogantoe'.
'Hosternokke' kan natuurlijk
ook niet ontbreken en iemand
vroeg naar de betekenis van het
achtervoegsel 'nokke'. Ik heb er
geen verklaring voor. Je hoort
ook 'hostermanne' en 'hosterlie-
ve'.
Meer uit Zeeuws-Vlaanderen en
oorspronkelijk uit het Frans
Dieren en planten die op ak
kers leven, zitten in de ver
drukking. Een overbekend voor
beeld vormt de wilde hamster of
korenwolf, waarvoor in
Zuid-Limburg verwoede pogin
gen gedaan worden om de soort
voor ons land te behouden.
Maar zover hoeven we niet van
huis om bedreigde akkernatuur
te vinden.
Er valt zo een lijstje te maken
van akkérgebonden soorten die
in Zeeland uitgestorven zijn.
Driehoornig walstro, klein- en
groot spiegelklokje en akkerbo
terbloem zijn al in geen jaren
meer gevonden. Stinkganzevoet,
doffe ereprijs en korensla weten
hun bestaan tot nu toe te rek
ken, maar de vraag is: hoe lang
nog. Voor de dieren is de situa
tie al niet veel beter. De grauwe
gors is uitgestorven en de pa
trijs en de veldleeuwerik gaan
in vliegende vaart achteruit. En
waar zijn de honderden konin-
Stichting Het Zeeuwse Land
schap heeft voor morgen
(16 juni) een excursie georgani
seerd door de inlagen van
Noord- Beveland. In dit typisch
Zeeuwse landschap met zoet en
zout water zijn veel vogels te
zien. Tijdens de excursie kun
nen ze bekeken worden vanuit
een vogelhut. Vertrekpunt: het
informatiebord op de Keihoogte-
weg te Wissenkerke; aanvang
19.00 uur; duur van de excursie
ca. 2 uur; kosten €1,00 p.p., do
nateurs en hun huisgenoten gra
tis. Informatie: 0113-569110.
IVN Vereniging voor natuur-en
milieueducatie houdt donder
dag (17 juni) een excursie door
de duinen en over het strand bij
Zoutelande. Vertrekpunt: het
speeltuintje op de dijk (dit is te
vinden via de Duinweg en op
gang 't Martgat of via de dijk in
het dorp en dan 100 meter rich
ting Dishoek lopen); aanvang
19.30 uur; geen kosten. Informa
tie: 0118-561475.
Volgende week maandag (21
juni) is er een IVN-excursie
door het Nollebos en langs dui
nen en zeedijk bij Vlissingen.
Vertrekpunt: het metalen kunst
werk schuin tegenover het
Wooldhuis aan de boulevard;
aanvang 19.30 uur; kosten
€1,20, kinderen tot 12 jaar
€0,50. Informatie: 0118-470187.
ginnepages die onze luzernevel-
den bevolkten gebleven?
De laatste jaren heeft Het
Zeeuwse Landschap veel aan
dacht besteed aan natuurbe
houd op akkers. Zo is er in sa
menwerking met de boerenorga-
nisatie ZLTO en de plaatselijke
agrarische natuurverenigingen
een aantal experimenten uitge
voerd om de ecologische kwali
teit van voor natuur bestemde
akkerranden te verbeteren. Er is
een gidsje uitgebracht voor de
herkenning van zeldzame, ty
pisch Zeeuwse akkeronkruiden,
en er is een aantal akkertjes aan
gelegd in natuurgebieden.
Akkers met natuurdoeleinden
zijn aangelegd in de Yerseke
Moer, aan de rand van Oranje
zon bij Oostkapelle, in het wa
terwingebied bij Sint Jansteen
(in samenwerking met Delta) en
op de wallen van Aardenburg.
In deze reservaten worden mo
derne beheersmaatregelen als
spuiten en bemesten achterwege
gelaten en bovendien wordt het
gewas veel dunner ingezaaid.
Dat laatste is van belang omdat
in de intensieve akkerbouw zo
als die tegenwoordig gebruike
lijk is, nauwelijks ruimte over
blijft voor akkerkruiden.
Inspectie
Met de aanleg van natuurakkers
is begonnen in 2003. Toen is ook
de uitgangssituatie vastgelegd
voor wat betreft het voorkomen
van akkerkruiden. Dit jaar wor
den de akkers voor het eerst be
keken op resultaten. Daarbij
zijn de verwachtingen niet al te
hoog gespannen, omdat de tijds
spanne van een jaar wel erg kort
is om met aantoonbare resulta
ten te komen. Vorige week was
de akker op de wallen van Aar
denburg aan de beurt voor een
stammen de ki'achttermen die
met nöndg beginnen. 'Nondeju'
is oorspronkelijk Nom de Jézus
geweest. En wie nog meer
kracht bij wil zetten, begint
voor hij aan nonde toe is met
een oerdegelijke Hollandse
vloek.
Naar ik vermoed, horen termen
die met sakker beginnen in het
zelfde rijtje thuis, ook uit het
Frans overgenomen: sacré is hei
lig. 'Sakkerju', 'sakkerloat' zijn
bekend en er zullen nog wel
meer variaties zijn. Ik herinner
mij zelf 'ei, ei sapperdekriek' en
de kans is groot dat dat oor
spronkelijk ook van sacré afge
leid geweest is.
Het besef een krachtterm te
gaan gebruiken, roept ook de
wetenschap op dat dat eigenlijk
niet geoorloofd is. 'Vergeef me,
dat ik het zeg', gaat dan ook
soms vooraf aan het vloekwoord
dat volgt. Daarvan is overgeble
ven 'verheme' en op den duur is
dat op zich ook weer een kracht
term geworden.
Sodemieter
Natuurlijk mag ook 'sodemie
ter' niet ontbreken, dat gebruikt
wordt als uitroep, maar ook als
zelfstandig naamwoord kan die
nen: "k Za j'es op je sodemieter
geve.'
In de categorie 'uitroepen' kan
V -?<-
nog genoemd worden 'bi j'noe
glad...', soms aangevuld met kor
te gezegdes als 'vuvenzestig',
'van je verstand', 'besukerd'.
Dichtbij deze krachttermen lig
gen de (Zeeuwse?) scheldnamen
van degene die een krachtterm
'verdienen': 'stommen 'ond',
'stommen donder', 'krotekoker',
'sufkouse', 'uul', 'lompe koe
koek'. Waarom de uil die door
gaans de wijsheid symboliseert
erbij is, weet ik niet. Alleen het
woord 'krotekoker' heeft een
aardige geschiedenis. Het heeft
niets met rode bieten te maken,
maar alles met de meekrapcul
tuur. Een krotekoker was dege
ne die in de meestoof de mee
krap bereidde. Kennelijk is het
beroep met de meekrapcultuur
in de versukkeling geraakt of
het was al een minst baantje.
Het Woordenboek der Zeeuw-
sche dialecten verklaart het on
der meer als dom doen. Ook
wordt daar de 'krotebotter' ge
noemd als scheldnaam voor een
meedelver. 'Krotebotter mie je
spae, laèt je klauwen wat dich
ter gae'.
Dit artikel? 'Verheme!'
Engel Reinhoudt
Het Zeeuwse Landschap heeft een aantal akkertjes aangelegd om ruimte te geven aan onkruiden.
grondige inspectie. Het eerste
wat bij het betreden van de ak
ker in het oog springt zijn on
kruiden die iedere rechtgeaarde
boer doen gruwen. Duist, melk-
distel en meiganzen voet rijn be
ruchte onkruiden die ook in de
moderne agrarische praktijk
nog wel voor fikse overlast kun
nen zorgen. En laten we eerlijk
zijn, op dat soort planten zit je
ook als natuurbeheerder be
paald niet te wachten. Ze kun
nen de vestiging van soorten die
je op het oog hebt alleen maar
bemoeilijken. Een wat hogere
waardering is er voor planten
als grote ereprijs, zwaluwtong,
klein kruiskruid en paarse dove-
netel. Dat zijn weliswaar gewo
ne soorten, maar er zijn zat ak
kers waar ze totaal verdrongen
zijn door het intensieve gebruik.
En dan zien we bingelkruid, en
soort die achteraf tot de meest
algemene van het hele akkertje
behoort. Dat is nu niet direct
een algemene plant en de ver
wachtingen worden wat hoger.
Zeker wanneer blijkt dat de
oranje bloempjes van het gui
chelheil verspreid over de hele
akker prijken.
Geneesmiddel
Guichelheil is een geneeskrach
tige plant die in het Engels be
kend staat als 'cure for all', dus
geneesmiddel tegen alle mogelij
ke kwalen. Op de geneeskracht
slaat ook de Nederlandse naam
heil, die afgeleid is van helen of
genezen. Guichelen betekent zo
iets als toveren en het guichel
heil werd vanouds gebruikt als
kalmerend middel bij psychosen
en andere psychische stoornis-
sen. Door natuurbeheerders
wordt guichelheil gebruikt als
gidsplant. Waar guichelheil veel
voorkomt zijn gegarandeerd
ook andere soorten die de moei
te waard zijn te vinden. Die
vuistregel blijkt ook op te gaan
op de wallen van Aardenburg.
Op het akkertje komt een flink
aantal planten voor van de glad
de ereprijs en dat is een van de
akkerkruiden die sterk in de ver
drukking zit. Het is waar, één
zwaluw maakt nog geen zomer,
maar een hoopvol begin is er
wel op de wallen van Aarden
burg.
Chiel Jacobusse
Chiel Jacobusse is hoofd exter
ne betrekkingen van Het Zeeuw
se Landschap.
Met het dorp afgebeeld op
de raadkaart van vorige
week is het anders dan gebruike
lijk. Uit de reacties blijkt dat er
geen sprake is van het volop ver
dwijnen van de middenstand,
integendeel. Daarvoor is natuur
lijk een reden aan te wijzen: de
recreatie. „Het Burgh van nu be
schikt over twee bakkers, een
slager, twee eet- en drinkzaken,
twee textielzaken, een fietsen-
zaak en een slijterij", meldt F.
Boot uit Burgh-Haamstede.
„Dit komt ter compensatie van
de teruggelopen landbouw, de
bloembollenteelt en de fruit
teelt", aldus Boot. „Het is hier
de hele zomer en ook de rest
van het jaar druk met de toeris
ten. die best welvaart meebren
gen." De mensen op de raad
kaart, met als opschrift 'Dorps
gezicht Burgh', leefden in een
tijd dat er van toerisme nog
geen sprake was en het verkeer
beperkt bleef tot paard en wa
gen en fiets.
C.P. Fase uit Sint-Annaland da
teert de afbeelding van de Kerk
straat begin 1900 (R. Schout uit
Middelburg houdt het op 1915).
„Met op de achtergrond de tus
sen 1671 en 1674 gebouwde her
vormde kerk, die in september
1924 volledig uitbrandde. Kerk
en toren werden herbouwd,
maar de toren - in de omstreken
als sukerpee bekend - viel in
zijn volle lengte om bij een
bominslag in 1944 en werd in
1948 met de oude stenen gere
construeerd."
Deze inzender wijst op de bo
men langs de straat. Die zijn
vervangen door perenbomen en
hebben tegenwoordig alles te
maken met een traditie. „De
vruchten van deze perenbomen,
de zogenaamde roodkokertjes,
worden elk jaar publiek ver
kocht aan de hoogst biedende."
Ook W.P. Woittiez-Zegwaard
üit Breskens - die de kaart rond
de Eerste Wereldoorlog dateert
- noemt het evenement van de
jaarlijkse peren verkoop in het
najaar. „De baten komen ten
goede aan iets nuttigs in de ge
meente", weet Boot. Hij schrijft
dat het grote pand rechts de
winkel van de familie Romeijn
bevatte. Die was aannemer en
staat zelf met vrouw en dochter
voor de zaak. „Ernaast de werk
plaats en woning van Jan Tuin
man, die wagenmaker was. Ver
der rechts de pastorie van de Ne
derlands hervormde gemeente.
Links de veldwachterswoning
en naast het wegje zie je de bur
gemeesterswoning van toen
W.C. Boot. Iets verderop de
boerderij van Speelman."
Verschillende inzenders herin
neren eraan dat Burgh één van
de vijf ringwalburgen in de pro
vincie bevat en wel het verdedi
gingswerk dat het meest oor
spronkelijk bewaard is geble
ven. Het binnenterrein is nooit
bebouwd geweest en trotseert
vrij ongeschonden de tand des
tijds. De doorsnee van de ring-
wal - aangelegd om de aanval
len van de Noormannen te weer
staan - is tweehonderd meter;
de wal zelf maar vier meter. Er
lag wel een gracht van vijftig
meter breedte om.
C.F. Stevense uit Middelburg
geeft aan dat links op de kaart
het snoepwinkeltje van vrouw
Schottel staat, daarnaast de toe
gangsweg tot de begraafplaats.
Hij attendeert op de torentrans,
waar heel klein een vlag te zien
is. ..Dit schijnt een blikken vlag
te zijn, die waarschijnlijk tij
dens de Eerste Wereldoorlog op
meer plaatsen aan de dorpsto
rens uithing."
Twee inzenders noemden Stave-
nisse en eenmaal werd Westka-
pelle herkend.
Rinus Antonisse
De winnaars van de waardebon
nen zijn: F. Boot, Goes, N.M.
Fokker, Burgh-IIaamstede, C.
Lobbezoo, Krabbendijke.
Uit de collectie van Hans Lindenbergh deze
week een kaart die ruim honderd jaar oud is
met daarop volop mensen in klederdracht. De
vraag is: om welk dorp gaat het?
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
19 juni worden gezonden aan: Redactie PZC Bui
tengebied, postbus 30, 4460 AA Goes; fax
0113-315669; e-mail redactie@pzc.nl. Voor inzen
ders van goede oplossingen zijn drie waardebon
nen beschikbaar.
