Wie zal hem eens de les leren?
PZC
«juir«aft
-kJi
De dagboekaantekeningen van Jan de Quay over Prins Bernhard
zaterdag 15 mei 2004
1944 '45 '46 '47 48 '49 '50 '51 '52 '53 '54 '55 '56 '57 '58 '59 1960 '61 '62 '63
Prins Bernhard regelt dat
het weekblad Panorama met
een artikel over prins Claus
uit de roulatie wordt
Vanaf 5 mei 1994
Bernhard zijn
uniform weer
dragen (in 1976
verboden naar
aanleiding v;
ftft_. Lockheed-affaire). <0—-
De fragmenten over Bern
hard en het Koninklijk
Huis zitten verspreid in de tien
duizend dagboekpagina's van
oud-premier De Quay. Er is
maar één manier om niet de
weg kwijt te raken in het turbu
lente leven van de prins: bij
het eerste dagboek beginnen
en de stapel chronologisch
doorspitten.
Jan de Quay had vanaf het begin
veel te stellen met prins Bernhard.
Reeds een paar weken na de bevrij
ding van het zuiden kreeg De Quay
schokkende informatie over de levens
wandel van de prins.
26 oktober 1944: Ik maak me grote
zorgen om Prins Bernhard. Allereerst
bevestigde Rudie Jurgens het bericht
dat hij de prinses als echtgenoot be
droog en een verhouding had in Enge
land. Ik vind het ellendig. De gevol
gen zijn in ons volk nog niet te over
zien. Je land mag je niet verraden, je
vrouw klaarblijkelijk wel. Wie zal
hem eens de les leren?m
De Quay sprak er met de hoofdaal
moezenier in Londen over, die Bern
hard vierkant de waarheid vertelde.
„De prins had er zeer royaal en han
dig op gereageerd", meldt De Quay.
Hij had van de hoofdaalmoezenier
nog begrepen dat „bijna alle Neder
landse ministers er een 'juffrouw' op
nahielden."
De Quay komt nog enkele keren terug
op de prinselijke huwelijksontrouw.
In 1947 - net voor de kroning van
Juliana - tekent hij na een lange ont
moeting met Bernhard en Juliana op:
„Bedriegt hij? De prinses is lief, verle
gen en dik."
Veel later, als in 1976 de Lockheed-af
faire op haar hoogtepunt is, reageert
De Quay in zijn dagboek op veelzeg
gende wijze op het verhaal dat hij die
dag hoorde. Bernhard zou drie vrou
wen hebben gehad, met daarbij twee
dochters. „De journalisten weten al
les! Ze wachten op het juiste moment
van publicatie."
Prins Bernhard en Jan de Quay ont
moetten elkaar in 1944 kort na de be
vrijding. De professor die in de oorlog
aan de wieg had gestaan van de om
streden Nederlandse Unie werd 'koe
rier' voor de koningin die nog in Lon
den verbleef. Later werd hij minister
van Oorlog. De populaire prins had
als bevrijder en als commandant van
de Binnenlandse Strijdkrachten een
stevige positie opgebouwd, die hij van
De Quay moest opgeven.
In januari 1945 schrijft De Quay:
„Conferentie van ruim een uur met
prins B. over reis van HM. Ik ben
weer geheel op goeden voet met hem
en ik meen dat ik invloed heb. Ik zal
proberen deze ten goede aan te wen
den dwz voor land en volk en ook en
vooral voor goede verhouding tussen
rk en vorstenhuis."
Loyaal
Typerend voor zijn loyale houding te
genover het Koninklijk Huis is ook de
aantekening van 24 maart 1945: „Als
Oranje maar beschermd blijft en de
bindende kracht is in ons volk. Waar
om zou ik me er niet voor laten samen
persen? Onze Lieve Heer zal me zeker
helpen."
De Quay had een goede informante
aan het hof: Jeanette Geldens uit Den
Dungen. Zij had in het verzet gezeten
en werd na de oorlog de particulier se
cretaresse van Wilhelmina. Via haar
kwam De Quay alles te weten over de
Greet Hofmans-zaak. Deze gebedsge
nezeres was binnengehaald om prin
ses Christina van haar oogziekte af te
helpen. Al snel raakten Juüana en Wil
helmina in de ban van haar spirituele
praktijken en werd het hof in twee
kampen verdeeld, vóór en tegen Hof-
mans. Twee fragmenten:
14-3rl949: Jeanette Geldens.
Weer van alles besproken, hoofdzaak
de actie van een Mej. H (ofmans) die
aan gebedsverhoring doet (oplichting)
en kennelijk prinses Wilhelmina plus
koningin op hol heeft gebracht. Hoe
komt toch dien invloed?
17-9-1955: Jeanette was hier. Ze
sprak heel de avond over de proble
men rond het hof. Ze was in grote
zorg. Het was er ook soms een zeer
trieste toestand en in de verhouding
tussen koningin, prins en prinsessen,
waarbij de grootste schuld bij de eer
ste en in de stemming tav de katholie
ken. Goed dat de buitenwereld zo
weinig weet.
grond) voor te lage defensie-uitgaven.
Was duidelijk!
Het is jammer dat Piet de Jong (88)
zich niets meer van de brief kan herin
neren. De brief moet inderdaad ver
scheurd zijn, want is niet te vinden in
het formatiedossier dat rust bij het
Nationaal Archief. Ook zonder dat do
cument valt deze affaire te reconstrue
ren. Tijdens de formatie van het nieu
we kabinet was de hoogte van de de
fensie-uitgaven een discussiepunt.
Juliana had daarover al een notitie
van de minister van Defensie ontvan
gen. Daarin stond dat er niet genoeg
geld was om het verouderde legerma-
terieel van Amerikaanse makelij te
vervangen.
Bernhard was inspecteur-generaal bij
de krijgsmacht, had goede winden in
de internationale wapen- en vliegtuig
industrie en heeft vele malen aange
drongen op forse investeringen. Waar
mee dreigde Bernhard in 1963? Met
het neerleggen van zijn functie als in
specteur-generaal?
Juan Carlos
Na zijn premierschap kreeg De Quay
commissariaten bij KLM, Unilever,
Akzo en VNU. Daar maakte de prins
handig gebruik van, evenals van de
contacten die De Quay had bij de
rooms-katholieke clerus. Bernhard
had hem nodig om in de katholieke,
wereld de weg te effenen voor het hu
welijk tussen Irene en de katholieke
Juan Carlos. Toen in 1965 Beatrix
zich verloofde met Claus von Ams-
berg kwam het weekblad Panorama
met een later onjuist gebleken ver
haal over het oorlogsverleden van
Claus. Jan de Quay was presi
dent-commissaris bij de uitgevers
maatschappij.
4-12-1965: Telefoon van de prins over
artikel in Panorama, betreffende het
verleden van Claus van Amsberg
-Schande- Het is uitvoering geven
aan de chantagemethode. Hij moet er
uit. Vanavond om 11.15 kreeg ik be
richt dat het nummer uit de circulatie
wordt genomen. Het zal wel herrie ge
ven...
5-12-1965: De prins telefonisch inge
licht over de Panoramakwestie en het
uit de circulatie nemen. Hij was erken
telijk, zal niet zeggen dat wij er over
gesproken hebben. Hij was blij dat de
regering het niet heeft gedaan maar
een particuliere maatschappij.
De band met De Quay werd in die tijd
hechter en persoonlijk. De prins praat
steeds vaker met hem over persoonlij
ke zaken en over vertrouwelijke fami
liekwesties. Soms staan er intrigeren
de zinnetjes in het dagboek: „Gepraat
over zijn vroeger commissariaat bij
SHV en zijn geldelijk verlies." Of:
„We hadden het ook over toekomst
van koningshuis, over republiek. Niet
te veel raadgevers".
Met Beatrix had De Quay nauwelijks
contact. Die had andere, meer links
georiënteerde contacten, betreurt De
Quay, namelijk „via de Hou-
ben-clan". Dat gebeurde vooral in de
persoon van Frank Houben, tot vorig
jaar commissaris van de Koningin in
Brabant.
Ontmaskerd
In 1976 werd Bernhard ontmaskerd.
Toen kwam vast te staan dat hij zich
had laten omkopen door de vliegtuig
fabriek Lockheed. Had dat te maken
met het 'geldelijk verlies" waarover
hij met De Quay sprak? Als de affaire
op 7 februari 1976 in Nederland los
barst noteert De Quay in zijn dag
boek: „Hopelijk loopt alles goed af
voor prins Bernhard. Soms rijst er
toch een twijfel in mijn hart, omdat
enkele feiten aanleiding geven tot ver
denking."
Hij doelt waarschijnlijk op feiten uit
de periode dat zowel De Quay als
Bernhard commissaris was bij de
KLM. Elders in het dagboek wordt
duidelijk dat de prins zich ook daar
direct bemoeide met de aanschaf van
nieuwe vliegtuigen.
De Quay is curieus genoeg nooit ge
hoord door de staatscommissie die
Lockheed heeft onderzocht. De com
missie vroeg hem nog wel „of de prins
mij destijds had verteld, dat hem een
vliegtuig was aangeboden en dat hij
dat toen op eigen inzicht had gewei
gerd".
Dat was De Quay - na raadpleging
van zijn eigen dagboeken - volkomen
onbekend.
Na Lockheed zwijgt het dagboek over
de prins. De Quay is dan de 75 gepas
seerd en houdt zich tot zijn dood in
1985 vooral met religieuze zaken be
zig en die hebben de prins nooit kun
nen boeien.
Ton de Jong
Over Prins Bernhard is een volle boeken
plank geschreven. Een groot aantal
puzzelstukjes die maar niet willen passen,
zal Bernhard meenemen in de Delftse fami
liegrafkelder. De weinige nog levende vrien
den en relaties hebben geen enkele behoefte
om de vuile koninklijke was buiten te han
gen.
Een nog niet geraadpleegde bron zijn de
dagboeken van oud-premier Jan de Quay.
Hij is een uiterst betrouwbare getuige, ook
al is hij twintig jaar dood. Hij heeft veertig
jaar met Bernhard samengewerkt. De hech
te relatie ontstond in het bevrijde zuiden
„van 1944, werd na de oorlog voortgezet en
was het meest intensief tijdens zijn
premierschap tussen 1959 en 1963. Jan de
Quay heeft veertig jaar lang, van 17 septem
ber 1944 tot augustus 1984, een jaar voor
zijn dood, een uitvoerig dagboek bijgehou
den. De dagboeken zijn sinds kort zonder
beperkingen openbaar. Ze zijn onderdeel
van het omvangrijke De Quav-archief in het
Nationaal Archief in Den Bosch.
Het duurt tot 1956 voordat Bernhard
ingrijpt. Hofmans en consorten wor
den het paleis uitgezet. Over de ver
houding tussen Bernhard en Juliana
hoefde De Quay zich geen zorgen
meer te maken. In het verstandshuwe
lijk vervulden de echtelieden hun rol
voortaan op keurige wijze. Het waren
de jaren van de gezellige wintersport
foto's in de krant.
Bernhard stortte zich in tientallen
(bij)banen, met name in het internatio
nale bedrijfsleven. Achtereenvolgen
de regeringen vonden het prima zo.
De Quay wordt er meteen na zijn aan
treden in de zomer van 1959 als minis
ter-president mee geconfronteerd.
Dan blijkt hoezeer hij in 1945 al ge
lijk had toen hij in zijn dagboek
schreef: „Hij blijft een intelligent
mensch, toch gevaarlijk voor zichzelf,
omdat hij te gemakkelijk verantwoor
delijkheid neemt. Die kritiek is zo ge
vaarlijk voor het koningshuis. Ik
maak me er wel eens bezorgd over.
Soms schijnt de dynastie meer be
dreigd, dan het publiek, dat Oranje
toejuicht, wel beseft."
Bedrijfsleven
Lang voordat de Lockheedaffaire
speelde, moest De Quay als premier
orde op zaken stellen in de vele activi
teiten die Bernhard ontplooide in het
bedrijfsleven.
4-9-1959: Vanmiddag nog Jan vd
Brink over geval Prins Bernhard als
com van Steenkolen Handels Vereni
ging. Prins had niet gezegd dat hij
zou bedanken. Van den Brink had
hem destijds ontraden om commissa
ris te worden.
10-9-1959: Vanmiddag van de Goes
van Naters - Europaman. (dr. M. van
der Goes van Naters leidde in 1946 de
PvdA-fractie in de Tweede Kamer;
was later lid van het Europees Parle
ment - red.) Hij kwam over de Prins
en over Krupp. Was van ZKH ook on
verstandig. Zat Van de Mandele (Rot
terdamse bankier - red.) erachter?
Het eerste geval is dankzij dr. J. van
den Brink (88) - oud-minister en
oud-commissaris bij de SHV-groep -
gemakkelijk te duiden. Hij reageert
als volgt op de toegezonden passages
uit het dagboek: „Prins Bernhard ken
de de baas van SHV, Jan Fentener
van Vlissingen, van jachtpartijen.
Daar is dit commissariaat geregeld,
maar dat kon natuurlijk niet. Als lid
van het Koninklijk Huis kun je geen
commissaris zijn van een bedrijf dat
in de markt concurreert. Hij heeft het
op moeten geven.
Het bleef een goed bewaard geheim.
Bernhard heeft deze bijbaan conse
quent uit zijn cv gehouden. Over het
gedoe met Krupp, de metaalreus uit
Duitsland die fout was in de oorlog,
kan alleen de prins zelf nog duidelijk
heid verschaffen. Van de Goes van Na
ters is intussen 103 jaar oud. Het lijkt
erop dat Bernhard zich in 1959 op on
toelaatbare wijze heeft ingelaten met
de mogelijke vestiging van een
Krupp-staalfabriek in Rotterdam.
Roekeloos
Bernhard gedroeg zich vaak roeke
loos en impulsief, tot grote ergernis
van Jan de Quay. Zo was het niet slim
om tegenover de Amerikaan Alden
Hatch, die een biografie over hem
schreef, ineens zo openhartig te zijn
over de affaire-Hofmans. De wonden
waren nog te vers en de koningin was
woedend over de concept-teksten. De
Quay censureerde de biografie op
vaardige wijze.
25-5-1962: Om tien uur gesprek met
Beel (premier in verschillende kabi
netten, daarna vice-voorzitter van de
Raad van State - red.) en Becht (uitge
ver -red.) over boek Prins Bernhard.
Accoord met één hoofdstuk over perio
de Hofmans. Tekst sterk veranderd.
Prins telefonisch ingelicht.
Wat hij een jaar later uithaalde kan
niet meer afgedaan worden met 'beet
je dom'. Het was een regelrechte aan
val op de grondwettelijke bepaling
dat een prins-gemaal zich niet heeft
te bemoeien met staatsaangelegenhe-
den. De Quay krijgt als demissionair
premier een verrassende brief van
Bernhard op zijn bureau.
22-5-1963: Vanavond gesprek met
Piet de Jong (staatssecretaris in het
kabinet-De Quay, minister-president
van 1963-1967 -red.) naar aanleiding
van hoogst onverstandige brief van
ZKH - inconstitutioneel - De prins is
echt onverstandig in die zaken. Moet
hem aanspreken en duidelijk. Eerst
morgen gesprek met beide staatssecre
tarissen.
23-5-1963: Ik had gesprek met Calme-
ijer (staatssecretaris van Defensie
-red.) en De Jong over de brief van
ZKH. Beiden verbaasd. Telefoon met
ZKH hem gewezen op het inconstitu
tionele van zijn brief en hem beloofd
(voorgesteld) deze maar te verscheu
ren. 't Was een dreigement aan adres
van informateur.
3-7-1963: Vanmiddag telefoon van Ha
re Majesteit die informeerde naar het
standpunt over het rapport van prof.
De Wolf (directeur van het Centraal
Planbureau -red.). HM wilde stilletjes
waarschuwen (met ZKH op de achter-
Maart 1959; prof. dr. J. E. de Quay heeft de opdracht
boordevol dossiers te dragen.
