Een kajak is wendbaarder dan een tanker Roosevelts waren richtsnoer voor Juliana Lennart Meri zaterdag 1 mei 2004 Het Zwitsers legermes kwam Lennart Meri goed van pas toen hij in 1991 president werd van Estland. Een prima stuk gereedschap om kapotte lichtknopjes en andere mankementen in zijn ambtswoning in de hoofd stad Tallinn te repareren. Tijdens de twee termijnen van vijf jaar waarin hij staatshoofd was van de noordelijkste van de drie Baltische staten heeft hij getoond ook in andere op zichten een doe-het-zelver te zijn. De Estse grondwet duidt de bevoegdheden van de presi dent slechts globaal aan. Meri heeft meer invloed uitgeoefend dan de opstellers van de grond wet mogelijk hebben bedoeld. Zijn niet aflatend ijveren voor een open economie en een be trouwbare regering en zijn ge zag in internationale zaken zijn breed bewonderd, al is af en toe ook opgemerkt dat Meri als pre sident misschien wel erg veel zelfverzekerdheid aan de dag heeft gelegd en zich wat vaker open had kunnen stellen voor opvattingen van anderen. Zijn optreden levert hem in elk geval de Four Freedoms onderschei ding voor de vrijheid van me ningsuiting op. De republiek Estland (Eesti Va- bariik) is tamelijk jong. Op 24 februari 1918 riepen de Esten na eeuwenlange overheersing door Duitsers, Zweden, Denen en Russen de onafhankelijkheid uit. De vrijheid was van korte duur. De Tweede Wereldoorlog Lennart Meri foto Reuters bracht bezetting (door achter eenvolgens de Sovjet-Unie, Duitsland en opnieuw de Sov jet-Unie), terreur, deportaties en uiteindelijk inlijving bij de Sovjet-Unie. Die laatste duurde tot het uiteenvallen van de Unie van Socialistische Sovjetrepu blieken. Op 20 augustus 1991 herkregen de Esten hun zelfstan digheid. Lennart Meri (geboren in 1929) werd president van het land, de tweede welgeteld. Onder de tienduizenden Balten die in 1941 naar Siberië werden gedeporteerd was ook het gezin van de Estse diplomaat Georg Meri. De verbanning duurde drie jaar. Na zijn studie geschie denis werd Lennart Meri drama turg, stelde radioprogramma's samen en maakte reizen naar de uithoeken van de Sovjet-Unie, waarover hij boeken schreef en films produceerde. Verder maak te hij een film over de Fins-Oeg- rische volkeren, waartoe ook de Esten behoren. Bovendien ver taalde hij boeken van Vercors, Green en Solzjenitsyn uit het Frans, Engels en Russisch in het Ests. Tegen het eind van de jaren tach tig verschoof Meri's aandachts veld geleidelijk van literatuur naar politiek. Hij nam stelling tegen het plan van de Sov jet-Unie in Estland op uitgebrei de schaal fosfaaterts te winnen en legde contacten in het demo cratische Westen. Na een korte periode als minister van Buiten landse Zaken in een overgangs regering en ambassadeur in Fin land werd hij gekozen tot presi dent. Wrok jegens de Russen en wat ze hem en zijn landgenoten hebben aangedaan, voelt hij niet. Hij haat alleen het totalitai re systeem dat de onderdruk king mogelijk heeft gemaakt. Estland (ongeveer net zo groot en net zo vlak als Nederland) telt 1,4 miljoen inwoners, onder wie 400.000 Russen. Een groot deel van deze minderheid is in Estland geboren en getogen. In taalkundig opzicht zijn de rol len vergeleken met de sovjettijd omgedraaid. Toen moesten alle Esten Russisch leren; nu worden etnische Russen die volwaardig willen inburgeren, veronder steld zich het lastige Ests (veer tien naamvallen!) eigen te ma ken. Lennart Meri heeft een belang rijke rol gespeeld in de periode van verwachting en verwarring die Estland na de herkregen zelf- standigheid heeft doorgemaakt. Bijvoorbeeld bij de terugtrek king van de sovjettroepen. De sovjetkrijgsmacht had tiental len bases in het strategisch be langrijke Estland. Veel militai ren wilden, als ze toch gedemo biliseerd zouden worden, liever in de Baltische staat blijven wo nen. Maar de Esten vonden dat hun gedwongen gastvrijheid lang genoeg had geduurd. Meri en Boris Jeltsin hebben eens met door woede en wodka rood aangelopen koppen tegenover elkaar gezeten toen ze tijdens een lunch ruzieden over de da tum waarop een onderzeeboot basis zou moeten worden geslo ten. De herwinning van de onafhan kelijkheid betekende ook dat Estland moest overschakelen van een vanuit Moskou gestuur de planeconomie naar het vrije ondernemerschap. Dat leidde tot ingrijpende hervormingen die veel onzekerheid brachten. Zo boden de kolchozen niet lan ger de beschutting die hun le den er in de sovjettijd vonden. Veel pogingen van Esten om hun eigen toekomst in de hand te nemen, strandden door ge brek aan ondernemersvisie, te genwerking of domme pech. Toch is Estland er aardig boven op gekomen. Economisch gezien behoren de Esten tot de koplo pers van de Oost-Europese sta ten die zich van het communisti sche juk hebben ontdaan. Est land heeft per hoofd van de be volking meer internetaansluitin gen en mobiele telefoons dan me nig West-Europees land. Als maat voor welvaart en welzijn van een volk zijn deze verwor venheden ongetwijfeld niet toe reikend, maar ze zeggen wel wat over het tempo waarin de Esten zich hebben aangepast. Estland kandideerde zich als een van de eerste Oost-Europese landen voor toetreding tot de Europese Unie die vandaag (za terdag 1 mei) officieel een feit wordt. De begrotingsdiscipline, de mo netaire stabiliteit en de efficiën te privatisering van staatsbezit- tingen in Estland, zijn vaak als model gepresenteerd voor her vormingen in Rusland. Meri heeft zich deze voorbeeldrol voor zijn land altijd met gepaste bescheidenheid laten welgeval len. Hij erkent daarbij wel dat zijn land in de vergelijking met Rusland paast historische, cultu rele en ideologische verschillen één groot voordeel heeft: de veel kleinere schaal. Een kajak is nu eenmaal veel wendbaarder dan een supertanker. Behalve voor toetreding tot de Europese Unie heeft Meri ook onvermoeibaar gelobbyd voor het NAVO-lidmaatschap van zijn land. Sinds 1 april maakt Estland deel uit van dit politiek/militaire bondgenoot schap. Tot grote opluchting van velen. De geschiedenis heeft de Esten geleerd dat een klein land niet genoeg heeft aan halve maatregelen op het gebied van veiligheid. Meri heeft veiligheid ooit vergeleken met maagdelijk heid: je bent maagd of je bent het niet; je hebt veiligheid of je hebt het niet. In oktober 2001 is Meri opge volgd door Arnold Rüütel, die man die hij tien jaar eerder in de race om het presidentschap had verslagen. Het nieuwe staatshoofd is geen intellectueel zoals zijn voorganger, maar een veeteeltspecialist en een voorma lige communistische apparats jik. Rüütels voornemen om min der tijd en geld te besteden aan Europese eenwording en meer aan binnenlandse sociale kwes ties, kan worden beschouwd als een milde kritiek aan het adres van Meri. Vooral op het Estse platteland is de werkloosheid hoog en wie met een schamele pensioenuitkering moet rondko men is er niet altijd van over tuigd dat de veranderingen van de afgelopen jaren ook echt ver beteringen zijn geweest. Voor die Esten geldt de tweede presi dent van Eesti Vabariik als een man die zijn onbetwiste be kwaamheden wel wat meer op de onmiddellijke verbetering van hun situatie had kunnen richten. Ben Jansen Koningin Juliana was zijn little niece, Franklin Delano Roosevelt haar old un cle. De hechte relatie tussen de Nederlandse vorstin en de Amerikaanse president ging die per dan een persoonlijke affectie. De door Roosevelt geformuleerde Vier Vrijheden wa ren het richtsnoer voor het denken en doen van Juliana. Oneindig trots was de toenmalige prinses toen zij in 1982 als eerste niet-Amerikaanse de Roosevelt Four Freedoms Medaille ontving in Middelburg. Haar hele leven had ze gehan deld in de geest van Roosevelt. Koningin Bea trix benadrukte dat in haar kersttoespraak van 2003, die zij opdroeg aan haar moeder. De waarde die Juliana aan haar Four Freedoms Medaille hechtte, werd nogmaals duidelijk toen die onderscheiding prominent op haar doodskist lag. Tijdens de uitreiking van de Four Freedoms Awards op 8 mei zal bij haar verscheiden worden stilgestaan. Prinses Juliana was voor de eerste keer te gast bij de Roosevelts in december 1940. Ge vlucht voor de Duitse bezetters verbleef zij met haar kinderen in Canada. President Franklin Delano Roosevelt, van Zeeuwse kom af, inviteerde de prinses al voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Gedurende de oorlog bracht zij ook enkele bezoeken aan het buitenverblijf van Franklin en zijn vrouw Eleanor in Hyde Park, buiten New York. Zowel Franklin als Eleanor zijn van grote in vloed geweest op Juliana. Zij voedden het ge- dachtengoed van de jonge prinses, die wel licht door de afwezigheid van moeder en man (koningin Wilhelmina en prins Bemhard za Eleanor Roosevelt, prinses Juliana en Franklin Roosevelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. ten in Londen) meer open stond voor de opvat tingen van anderen. Terugkijkend kan wor den geconstateerd dat Juliana dezelfde grote maatschappelijke betrokkenheid bezat als de Roosevelts. „De prinses had die eigenschap ongetwijfeld al in zich, maar je hebt prikkels nodig om daar invulling aan te geven", analyseert Kees van Minnen, directeur van het Roosevelt Stu die Centrum in Middelburg. „Adel verplicht, vonden Franklin en Eleanor. Juliana heeft dat gezien toen zij in de VS bij hen op bezoek was en het zou me niet verbazen als die hou ding op haar is overgegaan." Franklin koesterde al vlug warme gevoelens voor de prinses uit het land van zijn voorvade ren. En met zijn charme won hij ook Juliana's vriendschap. Zij uitte haar genegenheid en be wondering door haar derde dochter, die 1943 in Canada werd geboren, naar hem te vernoe men: Margriet Francisca. De president werd tevens haar peetvader. Eleanor bewaarde aanvankelijk meer afstand tot prinses Juliana en de Nederlandse konink lijke familie. „Franklin was een echte char meur, maar Eleanor was plichtsgetrouw, puri teins, afstandelijk", duidt Van Minnen de ver schillende karakters. „En Eleanor was toch al afhoudend ten aanzien van vorstenhuizen. Ze vond die meelijwekkend, eenzaam en zielig. In haar memoires schrijft Eleanor na een be zoek van Juliana aan Hyde Park in 1943: Ze zijn zo aardig maar ook zo saai. Misschien moetje wel saai zijn om een goede vorst te zijn. Deze in den beginne stroeve relatie tussen de vrouwen heeft later plaatsgemaakt voor war me bewondering. Van beide zijden, bena drukt Van Minnen. Eleanor Roosevelt functioneerde als de oren en ogen voor haar door polio aan een rolstoel gebonden man. De president vertrouwde op het sociale en politieke oordeel van zijn vrouw, die door de Verenigde Staten reisde en terugkwam met verhalen over armoede en achterstelling van zwarten. Daarmee werd zij een inspiratiebron voor prinses Juliana, die zag dat ook een first lady maatschappelijke betrokkenheid kon tonen. Vervolgens legde ze als koningin eveneens een grote bewogenheid voor achtergestelden aan de dag. Van Minnen: „Ze heeft door Eleanor het be lang gezien van maatschappelijk engagement, voor zover dat al niet in haar zat. Zoals ze net als Eleanor een laconieke houding aannam ten aanzien van protocollen. Als ze zich daar aan konden onttrekken, deden ze het. Mis schien verschilden wel de oorzaken. Eleanor Roosevelt verloor al jong haar ouders en raak te ontheemd. Juliana werd juist overmatig be schermd door haar moeder." Juliana dwong later ook respect af van Eleanor Roosevelt. In één van haar boeken roemt zij de rol die de Nederlandse koningin speelde in de Europese eenwording en bij de opvang van vluchtelingen in Nederland. Ze schrijft: De geschiedenis zal aantonen dat zij een vorstin was die van haar medemensen hield. Dat was goed voorspeld. Precies deze kwaliteit werd in de koningin geprezen na haar overlijden in maart. De invloed van Franklin Delano Roosevelt op prinses Juliana was korter in tijd (hij overleed al in 1945, vijf jaar na hun eerste ontmoeting), maar zeker zo groot van betekenis. Hij formu leerde de vier vrijheden: vrijheid van menings uiting en van godsdienst en vrijwaring van ge brek en van vrees. Koningin Beatrix zei in haar kersttoespraak van vorig jaar dat haar moeder 'steeds vanuit deze overtuiging heeft geleefd'. Dat was ook de reden voor het Franklin and Eleanor Roosevelt Institute om Juliana in 1982 te onderscheiden met de Four Freedoms Medaille. „Zij was altijd in de weer voor vre de, haar leven bestond uit serviceverlening", sprak William J. van den Heuvel namens dat instituut. „Dat ik de vier vrijheden zo goed mogelijk kon nastreven, kwam door het feit dat ik daar voor ook in de positie verkeerde", zei de prin ses in haar dankwoord. Dat ze die positie ook heeft gebruikt, is te danken aan die andere les die de Roosevelts haar hadden geleerd: adel verplicht. Maurits Sep Prinses Juliana: Four Freedoms Award Max van der Stoel: vrijheid van meningsuiting Willem A. Visser 't Hooft: vrijheid van godsdienst H. Johannes Witteveen: vrijwaring van gebrek J. Herman van Roijen: vrijwaring van vrees Harold Macmillan: Four Freedoms Award Amnesty International: vrijheid van meningsuiting Werner Leich: vrijheid van godsdienst Christiaan F. Beyers Naudé: vrijheid van godsdienst Liv Ullmann: vrijwaring van gebrek Brian Urquhart: vrijwaring van vrees Simone Veil: Eleanor Roosevelt Centennial Award Alessandro Pertini: Four Freedoms Award El Pais: vrijheid van meningsuiting Bernardus Alfrink: vrijheid van godsdienst Bradford Morse: vrijwaring van gebrek Olof Palme: vrijwaring van vrees (postuum) Bernardus Alfrink

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 2004 | | pagina 28