Een kajak is
wendbaarder
dan een tanker
Roosevelts waren richtsnoer voor Juliana
Lennart
Meri
zaterdag 1 mei 2004
Het Zwitsers legermes
kwam Lennart Meri
goed van pas toen hij in
1991 president werd van
Estland. Een prima stuk
gereedschap om kapotte
lichtknopjes en andere
mankementen in zijn
ambtswoning in de hoofd
stad Tallinn te repareren.
Tijdens de twee termijnen
van vijf jaar waarin hij
staatshoofd was van de
noordelijkste van de drie
Baltische staten heeft hij
getoond ook in andere op
zichten een doe-het-zelver
te zijn.
De Estse grondwet duidt de
bevoegdheden van de presi
dent slechts globaal aan. Meri
heeft meer invloed uitgeoefend
dan de opstellers van de grond
wet mogelijk hebben bedoeld.
Zijn niet aflatend ijveren voor
een open economie en een be
trouwbare regering en zijn ge
zag in internationale zaken zijn
breed bewonderd, al is af en toe
ook opgemerkt dat Meri als pre
sident misschien wel erg veel
zelfverzekerdheid aan de dag
heeft gelegd en zich wat vaker
open had kunnen stellen voor
opvattingen van anderen. Zijn
optreden levert hem in elk geval
de Four Freedoms onderschei
ding voor de vrijheid van me
ningsuiting op.
De republiek Estland (Eesti Va-
bariik) is tamelijk jong. Op 24
februari 1918 riepen de Esten
na eeuwenlange overheersing
door Duitsers, Zweden, Denen
en Russen de onafhankelijkheid
uit. De vrijheid was van korte
duur. De Tweede Wereldoorlog
Lennart Meri
foto Reuters
bracht bezetting (door achter
eenvolgens de Sovjet-Unie,
Duitsland en opnieuw de Sov
jet-Unie), terreur, deportaties
en uiteindelijk inlijving bij de
Sovjet-Unie. Die laatste duurde
tot het uiteenvallen van de Unie
van Socialistische Sovjetrepu
blieken. Op 20 augustus 1991
herkregen de Esten hun zelfstan
digheid. Lennart Meri (geboren
in 1929) werd president van het
land, de tweede welgeteld.
Onder de tienduizenden Balten
die in 1941 naar Siberië werden
gedeporteerd was ook het gezin
van de Estse diplomaat Georg
Meri. De verbanning duurde
drie jaar. Na zijn studie geschie
denis werd Lennart Meri drama
turg, stelde radioprogramma's
samen en maakte reizen naar de
uithoeken van de Sovjet-Unie,
waarover hij boeken schreef en
films produceerde. Verder maak
te hij een film over de Fins-Oeg-
rische volkeren, waartoe ook de
Esten behoren. Bovendien ver
taalde hij boeken van Vercors,
Green en Solzjenitsyn uit het
Frans, Engels en Russisch in het
Ests.
Tegen het eind van de jaren tach
tig verschoof Meri's aandachts
veld geleidelijk van literatuur
naar politiek. Hij nam stelling
tegen het plan van de Sov
jet-Unie in Estland op uitgebrei
de schaal fosfaaterts te winnen
en legde contacten in het demo
cratische Westen. Na een korte
periode als minister van Buiten
landse Zaken in een overgangs
regering en ambassadeur in Fin
land werd hij gekozen tot presi
dent. Wrok jegens de Russen en
wat ze hem en zijn landgenoten
hebben aangedaan, voelt hij
niet. Hij haat alleen het totalitai
re systeem dat de onderdruk
king mogelijk heeft gemaakt.
Estland (ongeveer net zo groot
en net zo vlak als Nederland)
telt 1,4 miljoen inwoners, onder
wie 400.000 Russen. Een groot
deel van deze minderheid is in
Estland geboren en getogen. In
taalkundig opzicht zijn de rol
len vergeleken met de sovjettijd
omgedraaid. Toen moesten alle
Esten Russisch leren; nu worden
etnische Russen die volwaardig
willen inburgeren, veronder
steld zich het lastige Ests (veer
tien naamvallen!) eigen te ma
ken.
Lennart Meri heeft een belang
rijke rol gespeeld in de periode
van verwachting en verwarring
die Estland na de herkregen zelf-
standigheid heeft doorgemaakt.
Bijvoorbeeld bij de terugtrek
king van de sovjettroepen. De
sovjetkrijgsmacht had tiental
len bases in het strategisch be
langrijke Estland. Veel militai
ren wilden, als ze toch gedemo
biliseerd zouden worden, liever
in de Baltische staat blijven wo
nen. Maar de Esten vonden dat
hun gedwongen gastvrijheid
lang genoeg had geduurd. Meri
en Boris Jeltsin hebben eens
met door woede en wodka rood
aangelopen koppen tegenover
elkaar gezeten toen ze tijdens
een lunch ruzieden over de da
tum waarop een onderzeeboot
basis zou moeten worden geslo
ten.
De herwinning van de onafhan
kelijkheid betekende ook dat
Estland moest overschakelen
van een vanuit Moskou gestuur
de planeconomie naar het vrije
ondernemerschap. Dat leidde
tot ingrijpende hervormingen
die veel onzekerheid brachten.
Zo boden de kolchozen niet lan
ger de beschutting die hun le
den er in de sovjettijd vonden.
Veel pogingen van Esten om
hun eigen toekomst in de hand
te nemen, strandden door ge
brek aan ondernemersvisie, te
genwerking of domme pech.
Toch is Estland er aardig boven
op gekomen. Economisch gezien
behoren de Esten tot de koplo
pers van de Oost-Europese sta
ten die zich van het communisti
sche juk hebben ontdaan. Est
land heeft per hoofd van de be
volking meer internetaansluitin
gen en mobiele telefoons dan me
nig West-Europees land. Als
maat voor welvaart en welzijn
van een volk zijn deze verwor
venheden ongetwijfeld niet toe
reikend, maar ze zeggen wel
wat over het tempo waarin de
Esten zich hebben aangepast.
Estland kandideerde zich als
een van de eerste Oost-Europese
landen voor toetreding tot de
Europese Unie die vandaag (za
terdag 1 mei) officieel een feit
wordt.
De begrotingsdiscipline, de mo
netaire stabiliteit en de efficiën
te privatisering van staatsbezit-
tingen in Estland, zijn vaak als
model gepresenteerd voor her
vormingen in Rusland. Meri
heeft zich deze voorbeeldrol
voor zijn land altijd met gepaste
bescheidenheid laten welgeval
len. Hij erkent daarbij wel dat
zijn land in de vergelijking met
Rusland paast historische, cultu
rele en ideologische verschillen
één groot voordeel heeft: de veel
kleinere schaal. Een kajak is nu
eenmaal veel wendbaarder dan
een supertanker.
Behalve voor toetreding tot de
Europese Unie heeft Meri ook
onvermoeibaar gelobbyd voor
het NAVO-lidmaatschap van
zijn land. Sinds 1 april maakt
Estland deel uit van dit
politiek/militaire bondgenoot
schap. Tot grote opluchting van
velen. De geschiedenis heeft de
Esten geleerd dat een klein land
niet genoeg heeft aan halve
maatregelen op het gebied van
veiligheid. Meri heeft veiligheid
ooit vergeleken met maagdelijk
heid: je bent maagd of je bent
het niet; je hebt veiligheid of je
hebt het niet.
In oktober 2001 is Meri opge
volgd door Arnold Rüütel, die
man die hij tien jaar eerder in
de race om het presidentschap
had verslagen. Het nieuwe
staatshoofd is geen intellectueel
zoals zijn voorganger, maar een
veeteeltspecialist en een voorma
lige communistische apparats
jik. Rüütels voornemen om min
der tijd en geld te besteden aan
Europese eenwording en meer
aan binnenlandse sociale kwes
ties, kan worden beschouwd als
een milde kritiek aan het adres
van Meri. Vooral op het Estse
platteland is de werkloosheid
hoog en wie met een schamele
pensioenuitkering moet rondko
men is er niet altijd van over
tuigd dat de veranderingen van
de afgelopen jaren ook echt ver
beteringen zijn geweest. Voor
die Esten geldt de tweede presi
dent van Eesti Vabariik als een
man die zijn onbetwiste be
kwaamheden wel wat meer op
de onmiddellijke verbetering
van hun situatie had kunnen
richten.
Ben Jansen
Koningin Juliana was zijn little niece,
Franklin Delano Roosevelt haar old un
cle. De hechte relatie tussen de Nederlandse
vorstin en de Amerikaanse president ging die
per dan een persoonlijke affectie. De door
Roosevelt geformuleerde Vier Vrijheden wa
ren het richtsnoer voor het denken en doen
van Juliana.
Oneindig trots was de toenmalige prinses
toen zij in 1982 als eerste niet-Amerikaanse
de Roosevelt Four Freedoms Medaille ontving
in Middelburg. Haar hele leven had ze gehan
deld in de geest van Roosevelt. Koningin Bea
trix benadrukte dat in haar kersttoespraak
van 2003, die zij opdroeg aan haar moeder.
De waarde die Juliana aan haar Four
Freedoms Medaille hechtte, werd nogmaals
duidelijk toen die onderscheiding prominent
op haar doodskist lag. Tijdens de uitreiking
van de Four Freedoms Awards op 8 mei zal
bij haar verscheiden worden stilgestaan.
Prinses Juliana was voor de eerste keer te
gast bij de Roosevelts in december 1940. Ge
vlucht voor de Duitse bezetters verbleef zij
met haar kinderen in Canada. President
Franklin Delano Roosevelt, van Zeeuwse kom
af, inviteerde de prinses al voor het uitbreken
van de Tweede Wereldoorlog. Gedurende de
oorlog bracht zij ook enkele bezoeken aan het
buitenverblijf van Franklin en zijn vrouw
Eleanor in Hyde Park, buiten New York.
Zowel Franklin als Eleanor zijn van grote in
vloed geweest op Juliana. Zij voedden het ge-
dachtengoed van de jonge prinses, die wel
licht door de afwezigheid van moeder en man
(koningin Wilhelmina en prins Bemhard za
Eleanor Roosevelt, prinses Juliana en Franklin Roosevelt tijdens de Tweede Wereldoorlog.
ten in Londen) meer open stond voor de opvat
tingen van anderen. Terugkijkend kan wor
den geconstateerd dat Juliana dezelfde grote
maatschappelijke betrokkenheid bezat als de
Roosevelts.
„De prinses had die eigenschap ongetwijfeld
al in zich, maar je hebt prikkels nodig om
daar invulling aan te geven", analyseert Kees
van Minnen, directeur van het Roosevelt Stu
die Centrum in Middelburg. „Adel verplicht,
vonden Franklin en Eleanor. Juliana heeft
dat gezien toen zij in de VS bij hen op bezoek
was en het zou me niet verbazen als die hou
ding op haar is overgegaan."
Franklin koesterde al vlug warme gevoelens
voor de prinses uit het land van zijn voorvade
ren. En met zijn charme won hij ook Juliana's
vriendschap. Zij uitte haar genegenheid en be
wondering door haar derde dochter, die 1943
in Canada werd geboren, naar hem te vernoe
men: Margriet Francisca. De president werd
tevens haar peetvader.
Eleanor bewaarde aanvankelijk meer afstand
tot prinses Juliana en de Nederlandse konink
lijke familie. „Franklin was een echte char
meur, maar Eleanor was plichtsgetrouw, puri
teins, afstandelijk", duidt Van Minnen de ver
schillende karakters. „En Eleanor was toch al
afhoudend ten aanzien van vorstenhuizen. Ze
vond die meelijwekkend, eenzaam en zielig.
In haar memoires schrijft Eleanor na een be
zoek van Juliana aan Hyde Park in 1943:
Ze zijn zo aardig maar ook zo saai. Misschien
moetje wel saai zijn om een goede vorst te
zijn.
Deze in den beginne stroeve relatie tussen de
vrouwen heeft later plaatsgemaakt voor war
me bewondering. Van beide zijden, bena
drukt Van Minnen.
Eleanor Roosevelt functioneerde als de oren
en ogen voor haar door polio aan een rolstoel
gebonden man. De president vertrouwde op
het sociale en politieke oordeel van zijn
vrouw, die door de Verenigde Staten reisde en
terugkwam met verhalen over armoede en
achterstelling van zwarten. Daarmee werd zij
een inspiratiebron voor prinses Juliana, die
zag dat ook een first lady maatschappelijke
betrokkenheid kon tonen. Vervolgens legde ze
als koningin eveneens een grote bewogenheid
voor achtergestelden aan de dag.
Van Minnen: „Ze heeft door Eleanor het be
lang gezien van maatschappelijk engagement,
voor zover dat al niet in haar zat. Zoals ze net
als Eleanor een laconieke houding aannam
ten aanzien van protocollen. Als ze zich daar
aan konden onttrekken, deden ze het. Mis
schien verschilden wel de oorzaken. Eleanor
Roosevelt verloor al jong haar ouders en raak
te ontheemd. Juliana werd juist overmatig be
schermd door haar moeder."
Juliana dwong later ook respect af van
Eleanor Roosevelt. In één van haar boeken
roemt zij de rol die de Nederlandse koningin
speelde in de Europese eenwording en bij de
opvang van vluchtelingen in Nederland. Ze
schrijft: De geschiedenis zal aantonen dat zij
een vorstin was die van haar medemensen
hield. Dat was goed voorspeld. Precies deze
kwaliteit werd in de koningin geprezen na
haar overlijden in maart.
De invloed van Franklin Delano Roosevelt op
prinses Juliana was korter in tijd (hij overleed
al in 1945, vijf jaar na hun eerste ontmoeting),
maar zeker zo groot van betekenis. Hij formu
leerde de vier vrijheden: vrijheid van menings
uiting en van godsdienst en vrijwaring van ge
brek en van vrees. Koningin Beatrix zei in
haar kersttoespraak van vorig jaar dat haar
moeder 'steeds vanuit deze overtuiging heeft
geleefd'.
Dat was ook de reden voor het Franklin and
Eleanor Roosevelt Institute om Juliana in
1982 te onderscheiden met de Four Freedoms
Medaille. „Zij was altijd in de weer voor vre
de, haar leven bestond uit serviceverlening",
sprak William J. van den Heuvel namens dat
instituut.
„Dat ik de vier vrijheden zo goed mogelijk
kon nastreven, kwam door het feit dat ik daar
voor ook in de positie verkeerde", zei de prin
ses in haar dankwoord. Dat ze die positie ook
heeft gebruikt, is te danken aan die andere les
die de Roosevelts haar hadden geleerd: adel
verplicht.
Maurits Sep
Prinses Juliana: Four Freedoms Award
Max van der Stoel: vrijheid van meningsuiting
Willem A. Visser 't Hooft: vrijheid van godsdienst
H. Johannes Witteveen: vrijwaring van gebrek
J. Herman van Roijen: vrijwaring van vrees
Harold Macmillan: Four Freedoms Award
Amnesty International: vrijheid van meningsuiting
Werner Leich: vrijheid van godsdienst
Christiaan F. Beyers Naudé: vrijheid van godsdienst
Liv Ullmann: vrijwaring van gebrek
Brian Urquhart: vrijwaring van vrees
Simone Veil: Eleanor Roosevelt Centennial Award
Alessandro Pertini: Four Freedoms Award
El Pais: vrijheid van meningsuiting
Bernardus Alfrink: vrijheid van godsdienst
Bradford Morse: vrijwaring van gebrek
Olof Palme: vrijwaring van vrees (postuum)
Bernardus Alfrink