Kriskrassend
over de Pacific
Endeavour van James Cook
naar Vlissingen
22 Het dubbelleven van Theo Koomen
Ij Van tentje naar bungalow
27 Advocaat van de duivel
Redactie: 0113-315680
www.pzc.nl
E-mail:redactie@ pzc.nl
Postbus 31,4460 AA Goes
Advertentie-exploitatie:
Noord- en Midden-Zeeland: 0113-315520;
Zeeuws-Vlaanderen: 0114-372770;
Nationaal: 020-4562500.
zaterdag 3 april 2004
Eerste wereldreis van James Cook met de Endeavour,
25 augustus 1768 tot 13 juli 1771.
De nieuwe Endeavour roept emoties op. Aboriginals
uit Australië en andere oude volkeren in de Stille
Oceaan moeten er weinig van hebben. Ze zien in het zeil
schip van ontdekkingsreiziger James Cook een symbool
van onderdrukking. In Engeland staat de driemaster voor
iets heel anders, voor vooruitgang en een trots verleden.
De Endeavour die vanaf donderdag 8 tot en met zondag 18
april in Vlissingen te bewonderen is, is een schip met een
dubbele bodem.
Ze hebben gelijk, de Aborigi
nals, andere oorspronkelij
ke bewoners van de Stille
Oceaan en ook de Engelsen.
James Cook heeft met de Endea
vour in de Pacific diepe, onuit
wisbare sporen achtergelaten.
Als eerste Europeaan bereikte
hij in 1770 de oostkust van
Australië, bracht die in kaart en
doopte het gebied in naam van
de Britse koning New South
Wales. Achttien jaar later land
den er de eerste Engelse kolonis
ten. Groot-Brittannië was een
nieuw gebiedsdeel overzee rij
ker, waar grote groepen gevan
genen en Ierse opstandelingen
ver weg van het vaderland kon
den worden opgeborgen.
Nederlanders hadden ruim een
eeuw eerder al het zuidelijke
continent ontdekt, maar ze za
gen er niets in. Te onherberg
zaam en zo dun bevolkt met
mensen, met Aboriginals, die
nog in het stenen tijdperk leken
te leven en absoluut geen inte
resse hadden in handel. James
Cook keek er anders tegenaan.
Hij zag op de oostkust mooie
bosgebieden, een land dat te ont
ginnen viel. Zijn enthousiasme
legde de basis voor het huidige
Australië, dat in 1988 het twee
honderd jarig bestaan vierde. In
hetzelfde jaar begon de bouw
van de replica van de Endea
vour, in Fremantle aan de west
kust.
Het Nationale Maritieme Mu
seum in Greenwich bij Londen
kon nog de tekeningen leveren
van de oude Endeavour, het
schip dat in 1765 in het
Noord-Engelse Whitby was ge
bouwd onder de naam Earl of
Pembroke. Een kolenboot was
het, een verre voorloper van de
huidige bulkcarriers. In zijn tijd
was de Earl of Pembroke een
groot schip, met een lengte over
alles van drieëndertig meter en
bijna negen meter breed. En het
was vooral een solide schip, met
een platte bodem, waardoor het
gemakkelijk in ondiepe wateren
kon varen zonder schade op te
lopen.
Verlichting
Voor de Britse marine was dat
de reden de Earl of Pembroke in
1768 te kopen voor een bijzonde
re missie met een tweeledig
doel. Het schip, omgedoopt in
Endeavour, moest naar de Stille
Oceaan om de passage van Ve
nus tussen de aarde en de zon
waar te nemen. De Britten wil
den zo in beeld brengen hoever
de aarde zich van de zon be
vindt. Voor de handel gingen ze
dus niet, al was dat mooi meege
nomen. Nee, het was vooral de
tijd van de wetenschappelijke
ontdekkingen, van de Verlich
ting, van het vooruitgangsge
loof.
De passage van Venus - de vol
gende werd pas in 1874 ver
wacht - was het eerste doel, het
tweede doel was bijna mythisch.
Nog steeds werd geloof gehecht
aan een bewering van de Griek
se geograaf Ptolemaeus, dat
zich op het zuidelijk halfrond
een groot én rijk werelddeel
moest bevinden. De aarde kon
anders niet in evenwicht zijn,
was zijn idee. Maar hoever Euro
pese ontdekkingsreizigers ook
al de Stille Oceaan waren opge
varen, ze hadden het onbekende
Zuidland, de Terra Australis In
cognita, niet gevonden.
James Cook, in 1768 al veertig
jaar, was de aangewezen per
soon om de expeditie te leiden,
vonden zijn superieuren. Hij
had naam gemaakt in het Cana
dese Newfoundland, waarvan
hij de kust nauwgezet in kaart
had gebracht. Hij was in dienst
van de Britse marine, maar de
Royal Society for Improving Na
tural Knowledge (het Konink
lijk Genootschap ter Verbete
ring van de Kennis der Natuur)
stuurde hem op pad met ruim
negentig bemanningsleden. Dat
waren zeker niet alleen zeelie
den. Ook natuurtekenaars zaten
ertussen en een man die als plan-
ten- en vogelkenner zijn sporen
had verdiend, Joseph Banks. Hij
kwam met een complete hofhou
ding aan boord.
Ongelukkig was Cook niet met
zijn aparte gezelschap. Eén van
de grootste vijanden van zeilen
de zeelieden was verveling. Ze
gingen ervan drinken en stevig
ook. Banks zorgde voor afwisse
ling. Overal wilde hij planten en
dieren verzamelen. Op een wind
stille dag in de Stille Oceaan
ging hij in een sloep van boord,
liet een aantal albatrossen schie
ten, waarna de natuurtekenaars
aan de slag konden. Uiteindelijk
zou de Endeavour na een reis
van bijna drie jaar in
Groot-Brittannië terugkeren
met dertigduizend exotische
planten, duizend uitheemse die
ren en vijftienhonderd tekenin
gen en schilderingen aan boord.
Londense musea doen er nog
steeds hun voordeel mee.
Cook legde met de Endeavour
zijn eerste wereldreis af, van 25
augustus 1768 tot 13 juli 1771.
Van Plymouth ging het over de
Atlantische Oceaan via Rio de
Janeiro en Kaap Hoorn de Stille
Oceaan in. Op het gastvrije Tahi
ti zetten de Britten een proviso
risch sterrenkundig station op
om de passage van Venus te vol
gen. Dat lukte. Vervolgens
moest Cook op zoek naar het
mysterieuze Zuidland. Hoewel
hij al lang aan het bestaan van
dit continent twijfelde, ging hij
op pad, kriskrassend over de Pa
cific om in het al eerder ontdek
te Nieuw-Zeeland uit te komen.
Hij rondde heel Nieuw-Zeeland
en maakte er kaarten van, wat
hij later ook deed van de nog
maagdelijke oostkust van Au
stralië.
Koraalrif
Aan de oostkust gebeurde wat
iedere ontdekkingsreiziger met
slechts één schip moet vrezen.
Cook was op onbekend terrein.
Hij voer de Great Banier Reef
De Endeavour werd aan de hand van tekeningen in het Nationale Maritieme Museum in Greenwich tussen 1988 en 1994 herbouwd.
De replica van de Endeavour op volle zee: het origineel werd in 1765 als kolenschip in Engeland gebouwd. foto's Stichting Endeavour
in, een groot koraalrif. De En
deavour stootte lek en liep zo
veel schade op dat het schip op
Timmerlieden slaagden erin de
Endeavour weer voldoende vaar
klaar te krijgen om een repara-
tiewerf te halen in het Neder
landse Batavia, het tegenwoordi
ge Jakarta. Het ongeluk in Au
stralië laat zien hoe bizar de we
reldreis van Cook was. Richard
Cough wijdt er in zijn biografie
over Cook een mooie passage
aan, dat het anno 'nu' niet voor
te stellen is dat een kleine hon
derd mensen wordt wegge
stuurd om de andere kant van
de wereld te verkennen, met een
schip dat volstrekt afhankelijk
is van de natuur.
Het was een avontuur, maar
Cook wist drommelsgoed waar
hij mee bezig was, als de Engel
stalige boeken over hem klop
pen. Hij kon over een moderne
zeeklok beschikken, waarmee
hij goed kon bepalen waar hij
zich bevond. Dat was een enor
me vooruitgang. En hij kende
het recept tegen scheurbuik,
waaraan op lange reizen zoveel
zeelieden stierven bij gebrek
aan vitamine C. Hij liet een spe
ciaal dieet voorschotelen, van
gerst, zuurkool en sinaasap
pel-concentraat. Hoewel de wer
king van vitamine C pas veel la
ter is ontdekt, wist Cook hoe be
langrijk goed eten was. Een Brit
se onderzoeker had dat eerder
in de achttiende eeuw vastge
steld. Cook paste het toe.
Hij was zijn tijd vooruit, in het
bijzonder in zijn houding tegen
over 'inboorlingen'. Cook was er
niet op uit zich superieur op te
stellen. Hij was ook geen klassie
ke Europese kolonisator. Hij
leidde een wetenschappelijke ex
peditie. Bij aankomst in Tahiti
kreeg zijn bemanning te horen
vooral vriendelij k te zijn en de
Tahitianen met respect te behan
delen. Cook wilde confrontaties
zoveel mogelijk voorkomen, al
lukte dat niet altijd. En soms
ging de vriendschap te ver.
Twee bemanningsleden van de
Endeavour bleken bij vertrek
nog op het eiland te zijn, bij
'hun' vrouwen. Ze werden opge
spoord en stevig gestraft.
Cook kon zich inleven in andere
volken. Over de Aboriginals, die
naar Europese maatstaven nog
zo verschrikkelijk primitief leef
den, schreef hij bijna liefdevolle
woorden. Alan Frost citeert hem
in zijn boek The voyage of the
Endeavour uit 1998. 'Ze - de
Aboriginals - mogen bij sommi
gen overkomen als het meest ge
ruïneerde volk op aarde, in wer
kelijkheid zijn ze veel gelukki
ger dan wij Europeanen.' Hij ba
seerde dat op de simpele consta
tering dat in Europa zoveel
waarde wordt gehecht aan eco
nomie en allerlei etiquette 'waar
de Aboriginals geen notie van
hebben.'
Vermoord
Hoe sympathiek Cook ook tegen
over de bewoners van Australië
en de Pacific stond, op zijn der
de wereldreis, begin 1779, vond
hij de dood op Hawaï. Hij werd
vennoord en in mootjes gehakt.
Op Hawaï was zijn vloot eerder
met vreugde begroet, in een tijd
vak van de god van de vrede
voor de bewoner^ Bij terugkeer
was het seizoen van de god van
de oorlog aangebroken.
Cook had de Endeavour in die
tijd al ver achter zich gelaten.
Hij heeft er na zijn eerste we
reldreis niet meer op gevaren.
Het schip maakte als bevoorra
dingsschip drie reizen naar de
Falkland-eilanden, werd ver
kocht door de Britse marine om
in 1793 met een lading olie aan
de grond te lopen in het Ameri
kaanse Newport. Ook al bestaan
daar inmiddels twijfels over.
Een stuk hout van het wrak van
het in Newport gezonken schip
bevindt zich in elk geval als sou
venir in een klein museum in
Kurnell, aan Botany Bay, één
van de eerste plekken waar
Cook voet op Australische bo
dem zette.
Tweehonderd jaar na de Britse
kolonisatie van Australië was
dat niet meer genoeg. Het histo
risch besef leefde op en er moest
een nieuwe Endeavour komen.
De bouw begon in 1988 en werd
na allerlei financiële problemen
met succes afgerond in 1994.
Sindsdien vaart de Endeavour
weer over de wereldzeeën, alsof
de oude kolenboot van Cook
nooit is weggeweest. Al is het
schip nu wel voorzien van een
motor en de modernste appara
tuur, zoals een satellietnaviga
tiesysteem. Cook had dit in zijn
stoutste dromen niet kunnen be
vroeden. Maar wie ver door
denkt, wellicht te ver, ziet in die
technische ontwikkeling mede
de hand van de Engelse ontdek
kingsreiziger. Dat hij 3 juni
1769 op Tahiti de passage van
Venus ging observeren, moest
bijdragen aan een verbetering
van navigatiesystemen. Dat hij
vervolgens 'terloops' Australië
tot Brits gebied verklaarde, is
geschiedenis, een geschiedenis
van het einde van de oorspronke
lijke Aboriginal-cultuur en het
begin van de huidige Australi
sche. Op uitnodiging van de Vlis-
singse reis- en evenementenorga
nisatie House of Britain komt
volgende week met de nieuwe
Endeavour dat dubbele verhaal
én een mooi zeilschip naar Vlis
singen.
Harmen van der Werf
